Aan Heideggers handje
In de gesprekken die Ger Groot onder de vrome titel Dankbaar en aandachtig heeft gevoerd met de Vlaamse filosoof Samuel IJsseling komen ze ook te spreken over ‘de teloorgang van het moderne, autonome “ik”’. Dat ‘ik’ zou verdwenen zijn omdat Marx, Nietzsche, Freud en de Franse structuralisten hebben aangetoond dat de mens geen baas in eigen huis is. Marx liet zien dat de sociaal-economische verhoudingen de mens bepalen. Nietzsche dat niet de mens maar de taal door de mond van de mens praat. En Freud toonde aan dat het onbewuste het bewuste geheel beheerst. De structuralisten meenden dat niet het ik, of het ‘subject’, het voor het zeggen had, maar de structuren.
Wie weet dat de jaren zeventig het hedonistische ik-tijdperk waren en dat vanaf het begin van de jaren negentig de neoliberale mores van Hekking-achtige managers gelden, vraagt zich af op welke planeet die teloorgang van het ik zich heeft voorgedaan. Iedereen werd collectief individualist.
Ook al spreekt de werkelijkheid hem danig tegen, IJsseling houdt vast aan het idee dat de menselijke autonomie niets voorstelt. Dat is vreemd omdat hij ook zelf in zijn ontwikkeling als filosoof steeds autonomer is geworden. IJsseling (1932) begon als augustijner priester en is nu een uitgesproken pluralistische heiden, weliswaar met een blijvende heimwee naar de moederkerk, maar toch. In Rome en Leuven was hij geruime tijd autonomieloos ingebed in het katholicisme. Maar er woelde ondertussen ook een andere IJsseling in hem die zich ergerde aan die wereld. Hij verliet daarom in 1975 de Orde van de Augustijnen. Maar er bleven twee zielen in zijn borst. De ene is de gehoorzame, met Martin Heidegger en Jacques Derrida ‘méédenkende’ IJsseling. De andere werd na zijn uittreden de heiden die zich enigszins ontworstelde aan Heidegger en Derrida en min of meer zijn eigen ideeën ontwikkelde, al blijft hij ook de dankbare ‘erfgenaam’ van wat anderen hebben bedacht. IJsseling beschouwt het leven als een geschenk.
Ger Groot, die door zijn boek Twee zielen (1998) ervaring heeft in gesprekken met filosofen, weet een aardig evenwicht te bereiken tussen IJsselings persoonlijke geschiedenis en zijn filosofische ontwikkeling. De vrome (‘dankbare’) kant van IJsseling komt tegenover de man te staan die de filosofie nu resoluut zoekt in literatuur en mythologie. Daarvoor moet hij zich wel van Heidegger ontdoen, want die heeft ‘een afkeer van verhalen’. Verhalen gaan over ‘zijnden’ en het moet bij Heidegger om het ‘zijn’ gaan. Uit de gesprekken wordt wel duidelijk dat IJsseling veel te lang aan het handje van Heidegger heeft gelopen.
Wanneer IJsseling de literatuur ziet als de plaats waar het leven in al zijn nuances, diepgang, tragiek, tegenstrijdigheden en veelvormigheid te vinden is, dan moet het met die ‘teloorgang van het ik’ wel meevallen, aangezien de literatuur een parade is van afzonderlijke individuen, als het geen ikken zijn. De oriëntatie op de literatuur in boeken als Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen betekent dat IJsseling in de literatuur de filosofie zoekt. Personages als Antigone, Dionysus of Prometheus staan dan voor ideeën, dilemma’s, emoties en standpunten. De filosofie kan er nieuwe betekenissen aan ontlenen. De literatuur krijgt daardoor een veel rijkere inhoud en de filosofie houdt contact met het leven zoals het geleefd wordt.
Nee
Carel Peeters’ literaire kroniek verschijnt maandag en vrijdag om 15.00 uur op www.vn.nl/boeken

Gerelateerd