<div class="wpg-element lead-bold">
De tweehonderd jaar geleden overleden schrijfster en filosofe Belle van Zuylen (1740-1805) staat vooral bekend om haar sublieme brieven aan geheime geliefden. Maar Belles betekenis reikt verder. Ze had een bijna fysieke honger naar kennis en haar denken bewoog zich op alle terreinen, van de liefde tot de wiskunde.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het is alsof voor Belle van Zuylen steeds weer opnieuw plaats moet worden veroverd in de Nederlandse literatuur en geschiedenis, ook al is haar werk (weliswaar in het Frans) volledig uitgegeven, zijn er Nederlandse edities van haar brieven, is een universitair instituut naar haar genoemd en bestaat in Utrecht een Belle van Zuylen-leerstoel. Bovendien wordt in haar geboortehuis Slot Zuylen bij Utrecht de herinnering levend gehouden. Om de tien jaar verschijnt wel een bloemlezing uit haar werk. Haar figuur licht dan weer even op, maar verdwijnt weer voor geruime tijd.
Belle van Zuylen woonde vanaf haar dertigste jaar ver weg, in Neuchâtel, in Zwitserland, en ze kreeg nauwe banden met de Franse literatuur en politiek. Dat ze in het Frans schreef, schiep enige afstand. De Nederlandse cultuur hield haar nauwelijks nog bezig. Toch zijn dit niet de belangrijkste redenen voor het steeds opnieuw wegebben van de belangstelling.
De werkelijke oorzaak is dat ze tot op heden vooral als een literaire en feministische persoonlijkheid is gezien, en niet als iemand met een veel bredere, cultuurhistorische betekenis. De verschillende bloemlezingen uit haar werk bestaan vooral uit selecties uit haar literaire werk. Zonder vaandel, de biografie van Simone en Pierre Dubois, was een goede aanzet tot een ‘verbreding’ van haar betekenis, maar heeft nog niet tot een verandering in de visie op haar geleid. Het boek van Isabelle Vissière Une aristocrate révolutionnaire, waarin haar ‘revolutionaire’ werk (pamfletten en toneelstukken) bij elkaar staat, is precies het soort boek waar ook in Nederland behoefte aan is.
Belle van Zuylen verdient een plaats in de Europese ideeëngeschiedenis, niet omdat ze de later vermaard geworden liberale politicus en schrijver Benjamin Constant scherper heeft leren denken en emotioneel heeft opgevoed, maar omdat ze in ‘de eeuw van de ideeën’, de achttiende eeuw, de personificatie is van het leven met ideeën op een persoonlijk en alledaags niveau.
Bij Belle van Zuylen probeerden gevoel en verstand allebei altijd een andere kant uit te gaan: ze kon hartstochtelijk liefhebben en vriendschappen onderhouden, en ze kon een strenge rationaliste zijn. Ze schreef tot diep in de nacht haar sensibele brieven, maar de volgende dag zat ze bij haar wiskundeleraar. De verhouding tussen gevoel en verstand is zelden ideaal (of de een wil te veel, of de ander), maar bij Belle van Zuylen werd het een intrigerende pas de deux omdat ze die verhouding voortdurend ook analyseerde in haar brieven. Ze is in haar brieven net zo recht door zee en openhartig als Rousseau in zijn Bekentenissen (maar ze beging niet zijn stommiteiten).
In haar correspondentie (dagelijks een of meer brieven) met al dan niet gerenommeerde geletterden ging het voortdurend over standpunten, ideeën, vooroordelen, dogma’s en tradities. Ze werden door haar bekritiseerd, verdedigd, doorgegeven, verwerkt en steeds tegen het licht van het echte leven gehouden.
Het ging bij Belle van Zuylen ook over emoties en gevoelens, maar uitdrukkelijk niet in de romantische en overdreven manier waar Madame de Staël in dezelfde tijd berucht om zou worden. Vooral in de ‘geheime’ brieven aan haar epistolaire geliefde op afstand Constant d’Hermenches excelleert ze in zelfbewuste openhartigheid: ‘Honderdmaal is mij gezegd dat ik zo gemakkelijk te bedriegen was, en honderdmaal heb ik geantwoord dat ik liever het verdriet had te worden bedot dan de zorg altijd argwanend te zijn,’ schrijft ze de man die de reputatie heeft een versierder te zijn. Het was een gevaarlijke relatie, maar d’Hermenches beschaamde haar vertrouwen niet.
Ze heeft het tegenover hem over haar verhouding tot haar ouders, broers, haar verlangen naar bandeloosheid, haar ‘uitzinnigheden’, het complot om een ‘trio’ te vormen met markies Bellegarde en d’Hermenches.
Belle van Zuylen was een femme savante, met de nadruk op allebei de woorden: ‘Mijn zinnen zijn als mijn hart en mijn geest: begerig naar genot, gretig naar de felste en verfijndste indrukken.’ Ze gebruikte de brieven voor het ontwikkelen van drie dingen: vriendschap, redelijkheid en gevoeligheid. Ze werd de geestelijke moeder van een hele reeks meisjes en vrouwen (Henriette L’Hardy, Caroline de Sandoz-Rollin, Isabelle de Gélieu), en verplaatste zich volledig in hun omstandigheden.
Ze wist vrij snel dat haar kritische zin haar geen zekerheden opleverde, maar juist veel twijfels (cogito dubito, als ik denk, twijfel ik). Ze had een onderzoekend en praktisch verstand, ‘heel geschikt voor het dagelijks leven’, zoals ze zelf zegt. Louter door haar gretige, niet door al te veel scheidslijnen gehinderde, manier van denken en leven kreeg ze met alle kanten van het leven te maken. Ze behoorde tot de aristocratie, maar ontwikkelde een gezonde afkeer van een groot deel van haar stand (‘Ik heb een hekel aan mijn soort. Ik zie alleen maar domheid en boosaardigheid’). Omdat het ancien régime in Frankrijk ook voor haar in bijna alle opzichten faalde, was de tweede helft van de achttiende eeuw een aanloop naar de revolutie van 1789, waar ze aanvankelijk alle sympathie voor had.
Haar rebelse geest manifesteerde zich al vroeg. Ze was begin twintig toen ze de adel belachelijk maakte in de novelle De edelman. Een adellijk meisje wil trouwen met een jongen van wie de vader nog maar één generatie tot de adelstand behoort. Dat is te weinig voor haar vader. De dochter doet haar eigen zin en vlucht ‘s nachts het kasteel uit. Om over de slotgracht te komen, gebruikt ze oude schilderijen met portretten van haar voorgeslacht om droge voeten te houden. De meeste exemplaren van De edelman werden door Belles vader opgekocht, zodat maar erg weinig mensen er kennis van konden nemen. Maar er werd veel over geroddeld.
Belle van Zuylen hield er geen ‘filosofie’ op na, maar ze had wel een specifieke manier van denken. Die zou je ‘de trap van Belle’ kunnen noemen. Het denken begon bij haar altijd in de persoonlijke sfeer, daarna kwam de directe omgeving, daarna de stad, gevolgd door land en cultuur. Altijd eerst het persoonlijke, dan pas het algemene, en dat nog onder voorbehoud. Ze ging nooit uit van een klaarliggend stelsel, zoals dat van haar calvinistische opvoeding. Dat had nooit indruk op haar gemaakt. Het ging haar altijd om het unieke, niet verwisselbare individu met zijn of haar specifieke verlangens, hebbelijkheden, normen en persoonlijke gedachten. Dat alles moest zoveel mogelijk tot ontwikkeling en tot zijn recht komen, desnoods in conflict met de algemene moraal. In vriendschappen, en in het schrijven van brieven, werd dat intieme leven aan de basis onderhouden en kreeg het gezicht en betekenis. De briefwisseling met Constant d’Hermenches beslaat zo’n zevenhonderd dundrukpagina’s, die met Benjamin Constant vierhonderdvijftig.
Belle van Zuylen hechtte zo aan deze persoonlijke, individuele autonomie omdat ze haar hele leven lang ondervond hoe sterk de druk van milieu en religie kon zijn. Voor jonge vrouwen uit haar adellijke kringen was het heel ongewoon om veel te willen weten, om boeken te lezen, op de hoogte te zijn van wat zich in de wereld afspeelde. Het was in hogere kringen zelfs aanstootgevend om boeken te lezen en intelligent te zijn. Belle van Zuylen had juist ‘een bijna fysieke honger naar kennis’.
Rond haar vijfentwintigste jaar (1765) was er sprake van dat ze zou gaan trouwen met de markies de Bellegarde (wat uiteindelijk op niets zou uitlopen). Om wat afleiding te hebben van de soms hilarische en zakelijke onderhandelingen ging ze op bezoek bij een vriendin in Rosendaal, Eusebia Torck van Wassenaer van Duyvenvoorde. Door bewaard gebleven brieven van de schoonmoeder van die vriendin weten we hoe er toen over Belle werd gedacht. Ze paste daar niet, ze was veel te intelligent voor die mensen. Aan alles zou duidelijk zijn geweest dat ze zich aan het ‘verlagen’ was met het voeren van ‘kinderlijke gesprekken’. Aan Belle had de barones nog eens gezien dat ‘te veel hersens nergens goed voor is. Drie zaadjes gezond verstand en een klein beetje goedhartigheid is belangrijker voor het leiden van een leven en voor het geluk dan heel die schitterende verbeelding die alleen maar op dwaasheden aanstuurt.’
Wie er een persoonlijke stijl en moraal op na houdt, krijgt op de trap van Belle van Zuylen te maken met de gewoonten en normen van zijn directe omgeving. Neuchâtel was geregeld in rep en roer als ze weer eens een controversieel verhaal of pamflet had gepubliceerd. Zoals Mrs Henley, het verhaal over een levendige vrouw van een sullige, indolente echtgenoot. Er ontspon zich een strijd voor wie men was: voor Mr Henley of voor Mrs Henley, waarbij meneer won omdat mevrouw zich gewoon aan meneer had dienen aan te passen. Hoe zelfstandig en onafhankelijk Belle van Zuylen ook zelf was, de hoofdpersonen van haar romans en verhalen (zoals De geschiedenis van Caliste en Cécile) lukt het niet zich aan de dwang van de omgeving te onttrekken. Het illustreert hoe weinig vanzelfsprekend Belle van Zuylen haar eigen positie vond en hoe weinig illusies ze zich maakte. Ze probeerde de werkelijkheid te zien zoals hij was.
Na de directe omgeving verschijnen de zeden en gewoonten van het land, en tenslotte de heersende moraal en de politieke mores. Belle van Zuylen kreeg met alle treden van de trap te maken, en meestal betekende dat wrijving, roddel, afkeurende blikken, conflicten. Ze kreeg het indirect aan de stok met de hoogste trede van de trap, met koning Lodewijk XVI. Omdat ze niets moest hebben van het hopeloos slappe en decadente ancien régime schreef ze in 1788, een jaar voor het uitbreken van de revolutie waarbij de koning uiteindelijk wreed onthoofd zou worden, het komische sprookje Welgeboren. Het sprookjesachtige ervan is dat de daarin optredende koning, die zijn leven normaal doorbrengt met het jagen en het niet begrijpen van de staatszaken, zich iets gaat aantrekken van de vrouw die hem op een dag als in een visioen verschijnt. Ze houdt hem zijn nutteloze leven voor en zegt wat hij moet doen om zijn leven te beteren. Steeds als ze hem opzoekt, krijgt hij een opdracht, tot hij uiteindelijk een wijs en verlicht vorst is geworden, geliefd bij personeel en volk. Dit pre-revolutionaire sprookje was nog niet verschenen of de toespeling op het koningschap van Lodewijk XVI was al tot het hof doorgedrongen. Het boekje werd in beslag genomen en de boekhandelaren werden gearresteerd.
Belle van Zuylens filosofie van het persoonlijke botste onvermijdelijk met de heersende publieke culturele, politieke en religieuze normen. Een persoonlijke moraal is niet zomaar ook een algemene moraal. Toen haar dienstmeisje Henriette Monachon zwanger bleek te zijn en niet wilde zeggen van wie, respecteerde ze dat. De hele omgeving sprak er schande van, maar Belle hield haar bij zich. Hoe vaak ze ook het geroddel trotseerde, toch was ze geen uitgesproken vrijdenkster, zoals ze ook geen eenvoudige optimiste was. Ze had haar melancholische buien, en van tijd tot tijd last van ‘hersenschimmen, manieën en zwartgalligheden’. Ook al wilde ze het liefst ‘iemand van alle landen zijn’, er waren tijden dat ze zich een ‘vreemde, verdwaalde en misplaatste’ voelde, zo ver was ze afgedreven van haar land, milieu en familie. Haar culturele en politieke wensen moesten door haar eigen scepticisme zien heen te breken. Hoe ‘revolutionair’ ze ook was, ze had al snel een grote hekel aan de jacobijnen zodra ze aan de macht kwamen en een golf van gewelddadigheid en willekeur ontketenden. Ze waren uiteindelijk geen haar beter dan de verdreven aristocraten, hoezeer Belle van Zuylen het ook met hun verdrijving eens was. Ze was voor meer gelijkheid, voor onderwijs voor iedereen, voor afschaffing van de meeste privileges van de adel, voor ontwikkeling van vrouwen en voor de verheffing van de ‘lagere standen’. In haar literaire werk kregen knechten en dienstmeiden meestal een eerbiedwaardige en nobele rol te spelen (waar de vaak onbehouwen adel wat haar betreft een voorbeeld aan kon nemen). Ze was lang een overtuigd democrate, maar na de Terreur van 1793 was de goedheid van de mens (waar ze toch al niet zo in geloofde) voor haar definitief een illusie.
De cultuurhistorische betekenis van Belle van Zuylen is dat ze het gepassioneerde denken vertegenwoordigt dat zich met alle kanten van het leven bezighield, van de liefde tot de politiek, van vriendschap tot wiskunde, van mededogen tot rationele beslissingen. Volgens Belle van Zuylen viel er niets algemeens te zeggen over individuen, hoe graag de politiek dat ook wil: ‘Als men de waarheid wil kennen, moet men elk geval altijd afzonderlijk bekijken.’ Er was verschil tussen het individu en de maatschappij; die zouden altijd in een dynamische, conflictueuze verhouding tot elkaar staan. Dat moesten we maar aanvaarden. Rationalisme en redelijkheid hadden haar sympathie, maar niet door dik en dun, want mededogen, emoties en gevoeligheden waren ook argumenten.
De betekenis van Belle van Zuylen moet ook worden gezocht in haar stijl van denken en schrijven. Het is verleidelijk haar te vergelijken met Madame de Staël, de vrouw op wie haar jonge vriend Benjamin Constant verliefd zou worden. Barones de Staël was alles wat Belle niet was: ijdel, jaloers, vol van haar stand en vol van haar familie. Ze schreef met de rougekwast, zo gezwollen en hoogdravend was haar proza. Toen ze Thérèse Le Vasseur, de eenvoudige dertigjarige levensgezellin van Rousseau, beschuldigde dat ze het leven van Rousseau had bedorven, kwam Belle van Zuylen haar te hulp met een subliem satirisch pamflet waarin Madame de Staël het als geletterde vrouw moet afleggen tegen de ongeletterde wijsheid van Vasseur (die Belle van Zuylen op een Voltairiaanse manier zelf het woord laat doen).
Het zijn de combinaties waar het bij Belle van Zuylen om gaat: haar serieuze en satirische verbeelding, haar epistolaire en fysieke hartstocht, haar onderzoekende geest, gevoel voor de finesses van mensen, haar verlichte denkbeelden en ontnuchterende scepticisme. En haar robuuste fijngevoeligheid.
</div>

Carel Peeters

Gerelateerd