Non-fictie
De zegeningen van mei 1968 duurden tot eind van de jaren zeventig. Toen kwam de reactie, omineus &#8216;de restauratie&#8217; genoemd. Toen progressieven zelf ook gingen twijfelen aan de complete maakbaarheid van de samenleving, kon van een zekere bezinning gesproken worden. Ook kwamen de progressieven terug op de lichtvaardige hervormingen in het onderwijs. Het ontstaan van het begrip &#8216;duurzaamheid&#8217; is uit progressieve mond ook iets nieuws: &#8216;verandering&#8217; was immers waar het vanaf mei 1968 om ging. Duurzaamheid, in de gedaante van tradities, gewoonten, rentmeesterschap, was iets voor traditionalisten en conservatieven.
De reactie op mei 1968 bestond uit het ontstaan van het neo-liberalisme, het neo-conservatisme en de herleving van het conservatisme in het algemeen, tot en met de oprichting van de Edmund Burke Stichting, genoemd naar het Engelse achttiende-eeuwse conservatieve parlementslid. Tien jaar geleden doken de eerste &#8216;progressieve conservatieven&#8217; op, een van de schijnbaar onmogelijk combinaties (oxymorons) die toen het denken zijn gaan beheersen. De progressieve conservatieven benadrukten het belang van degelijk onderwijs, zonder malle experimenten. Dat leidde tot de herleving van het gymnasium.
Een heel andere onmogelijke combinatie van begrippen is &#8216;conservatieve vooruitgang&#8217;, tegelijk de titel van de bundel artikelen over conservatieve denkers uit de twintigste eeuw die door de samenstellers maar meteen &#8216;de grootste denkers van de twintigste eeuw&#8217; worden genoemd. Dat is natuurlijk onzin als het naast Irving Babbitt, T.S. Eliot, Ortega y Gasset, Leo Strauss en Friedrich von Hayek ook gaat om aanzienlijk mindere goden als Robert Nesbit, Herman Dooyeweerd, W. Aalders, C.S. Lewis of Christopher Dawson. Wat de samenstellers ertoe bewogen heeft om van &#8216;conservatieve vooruitgang&#8217; te spreken is een raadsel. Er komen heel verschillende denkers aan de orde, maar niet een neemt de verdediging van de vooruitgang op zich. De samenstellers denken wellicht dat het conservatisme daarmee iets hedendaags dynamisch krijgt.
Er is heel weinig aantrekkelijks aan het echte conservatisme. Het heeft nooit ook maar iets voor enige elementaire gelijkheid van mensen gedaan. Alles moest altijd blijven zoals God de wereld zou hebben ingericht. Er zijn bepaalde aspecten bij bepaalde conservatieve denkers die aantrekkelijk zijn wanneer ze gecombineerd worden met andere meer verlichte en progressieve ideeën. Als een tegengeluid, als een herinnering om niet te hard van stapel te lopen. De nadruk op de traditie door het conservatisme kan een zinnige rem zijn op al te wilde idealen. De aandacht voor de weerbarstige menselijke natuur kan voorkomen dat de maakbaarheid van de mens al te voortvarend wordt aangepakt. De conservatieve huiver om in abstracties te denken, zeker als die afkomstig zijn van grote ideologieën, is een goede huiver.
Maar het morose mensbeeld van het conservatisme, dat vaak is ontleend aan lezing van de Bijbel, brengt alle energie om zeep: de mens deugt niet en loopt krom door het gewicht van de erfzonde. Daar gelooft iedere conservatief in (behalve gelukkig J.L. Heldring). Volgens Andreas Kinneging is het niet de bedoeling dat we met ons verstand &#8216;de wereld naar onze wens herscheppen&#8217;. Maar het conservatisme schept helemaal niets en heeft, te zien aan de meeste denkers die in dit boek ter sprake komen, ook helemaal geen idee hoe een samenleving er uit zou moeten zien wanneer die niet helemaal stilstaat. Alles zou binnen de kortste keren in verval raken wanneer het conservatisme zijn gang kon gaan. Dat is dan het gevolg van het gebrek aan geloof in de mogelijkheden en creativiteit van de mens. Er is geen politieke filosofie met minder verbeelding dan het conservatisme.
Een van de samenstellers van het boek, Thierry Baudet, heeft de Amerikaan Irving Babbitt (1865-1933) voor zijn rekening genomen. Babbitt, van oorsprong een classicistisch georiënteerde literatuurcriticus, was van mening dat de strijd tussen goed en kwaad niet in de samenleving gestreden moet worden, maar in de mens zelf: &#8216;Het innerlijk leven als de ultieme test voor een gezonde maatschappij.&#8217; De problemen lagen voor Babbitt niet in de wereld, maar in de mens zelf. Daar zullen de arbeiders die aan het eind van de negentiende eeuw nog veertien uur per dag moesten werken iets aan gehad hebben. De &#8216;miserabelen&#8217; van Victor Hugo waren niet miserabel omdat ze nauwelijks te eten hadden, maar omdat ze hun innerlijk leven niet op orde hadden. Babbitt maakte van de persoonlijke vorming, van &#8216;het werken aan het innerlijk leven&#8217;, een karikatuur. Hij bestreed zowel de Verlichting als de Romantiek, in plaats van allebei het beste te nemen. Zijn obsessie met de moraal werd steeds abstracter: er moest &#8216;een standaard, een algemeen moreel, ethisch ijkpunt&#8217; zijn, anders raakte alles in verval. Het pure conservatisme schijnt altijd tot wereldvreemdheid te moeten leiden.
Thierry Baudet en Michiel Visser (red.)
Conservatieve vooruitgang
Bert Bakker
414 p., € 19,95

Gerelateerd