Beeldende kunst / Biënnale Istanbul
Don&#8217;t complain staat in grote, rode letters bij de ingang van de Istanbul Biënnale. Eronder de serie tekeningen Waiting for the revolution van Sanja Ivekovic, waarin een vrouw plaatje voor plaatje hoopvol naar een kikker blijft kijken die wel van kleur verandert, maar nooit in de kleur van de revolutie. De toon is gezet: als je kritiek hebt op de maatschappij, moet je actie ondernemen &#8211; klagen helpt niet.
De samenstellers, een collectief van vier vrouwelijke tentoonstellingsmakers uit Zagreb, namen het gedachtengoed van Bertolt Brecht als uitgangspunt om aandacht te vragen voor politiek gemotiveerde kunstenaars die zich kritisch opstellen tegenover de maatschappij. Daarmee hopen ze het publiek tot nadenken te stemmen en uiteindelijk aan te zetten tot maatschappelijke actie. Het motto van hun Biënnale, What Keeps Mankind Alive? is een vertaling van de uitroep &#8216;Denn wovon lebt der Mensch?&#8217; uit de Dreigroschenoper.
Kritiek op het kapitalisme is bijvoorbeeld zichtbaar in gedetailleerde, surrealistische tekeningen van de in Parijs levende Turkse kunstenaar Yüksel Arslan. We zien de hand van het kapitalisme een schaduw over een stad werpen en een arbeider met een geldstuk als hoofd. Het zijn werken uit de jaren zeventig, sterk verbonden met de politieke situatie in het toenmalige Turkije.
Bij kritiek op het kapitalisme alleen blijft het niet. Haaks op Arslans werk staan de collages van de Kirgiziër Vyacheslav Akhunov, in Sovjettijden een gerespecteerd kunstenaar. Collagereeksen uit de jaren zeventig tonen portretten van Lenin die door een verlaten landschap loopt. Akhunovs werk is lastig te interpreteren, wat niet verwonderlijk is: in de Sovjet-Unie moesten kunstenaars zich in subtiele bochten wringen om iets van hun kritiek voor anderen zichtbaar te maken zonder de censuur te alarmeren. Bovendien ontstond de twijfel bij sommigen heel geleidelijk. Pas later in de tentoonstelling worden Akhunovs intenties beter duidelijk. Daar zien we Lenin voor een hamer met sikkel staan waar een hakenkruis doorheen schemert. Ernaast hangt een portret van een opgewonden politicus met de woorden: &#8216;Die kunstenaars zijn hondenstront, een bende pederasten!&#8217;
De kunstenaars geknecht
Niet bij iedereen valt de politieke aanpak in de smaak. Onder de bezoekers zijn er die Akhunovs portretten hekelen; ze herinneren hen te veel aan de propaganda van de Sovjet-Unie. Sommigen spreken van valse nostalgie. Sjarel Ex, directeur van Museum Boijmans, ergert zich niet zozeer daaraan als wel aan het hele idee achter de tentoonstelling. Ex: &#8216;De kunst wordt ondergeschikt gemaakt aan een politiek doel, de kunstenaars geknecht.&#8217; Hij vindt dat op deze manier de vrijheid verdwijnt die kunstenaars nodig hebben om te werken. &#8216;Het enige verzachtende dat je kunt aanvoeren, is dat de curatoren uit een land komen dat het communisme heeft meegemaakt.&#8217;
Een groot deel van de deelnemende kunstenaars komt uit Oost-Europa, anderen uit het Midden-Oosten. De curatoren grepen de geografische ligging van Istanbul, als brandpunt tussen oost, west, noord en zuid aan om de aandacht op deze regio&#8217;s te richten. En dat is volgens Janwillem Schrofer, directeur van de Amsterdamse Rijksakademie, van grote waarde.
Schrofer: &#8216;De problemen in die gebieden zijn nu internationaal opgeëist door kunstenaars die er zelf vandaan komen, en niet, zoals eerder gebeurde, door rondtoerende kunstenaars uit het Westen. In Oost-Europa en het Midden-Oosten doet het ertoe dat een kunstenaar politiek positie kiest.&#8217; In sommige landen is alleen al de verwijzing naar een maatschappelijk standpunt een gevecht om de vrijheid.
Opgefokte meute
In het hoofdgebouw van de Biënnale wordt in zeer divers werk een reeks uiteenlopende maatschappelijke onderwerpen aan de orde gesteld. Van oorlogspropaganda tot minderhedenproblematiek en van geestdodende arbeid tot de kritiekloze houding van de media. Eén van de meest indringende werken is de installatie Democracies van de Pool Artur Zmijevski. Op vijftien beeldschermen toont hij opnamen van confrontaties in de openbare ruimte die hij het afgelopen jaar filmde in verschillende Europese landen, Israël en op de Westelijke Jordaanoever. Vlagvertoon, hysterisch geschreeuw, grof geweld en verwoede pogingen om een standpunt uit te dragen roepen bij de bezoeker een gevoel van beklemming op en van defaitisme over het vermogen van mensen om de overtuigingen van anderen te respecteren.
Zmijevski&#8217;s werk klinkt door in het recente East Side Story van de Kroaat Igor Grubic. In zijn projectie is te zien hoe een opgefokte meute in Zagreb een gay pride verstoort, terwijl een danser de gewelddadigheden poëtisch nabeeldt. Het zijn dit soort relaties die What Keeps Mankind Alive extra spannend maken. Sommige werken intrigeren verder doordat ze eenzaam op zichzelf staan, zoals een video van de Ierse Jesse Jones waarin een camera zoekend door een verlaten zwembad dwaalt om uit de komen bij het bordje &#8216;Deep End&#8217;, waaronder een jeugdorkest &#8216;Aldus sprak Zarathustra&#8217; speelt.
Vele lijnen die in de Biënnale zijn uitgezet komen bij elkaar in de zalen van het Tabakspakhuis. Daar geeft het Russische kunstenaarscollectief What is to be done? een samenvatting van de gebeurtenissen die sinds de dood van Breznjev in hun land hebben plaatsgevonden, om vervolgens te vertellen wat in plaats van de invoering van onversneden kapitalisme had moeten gebeuren. De Litouwse kunstenaar Deimantas Narkevicius, die in The Role of a Lifetime &#8211; een van de mooiste reflectieve werken van de Biënnale &#8211; de noodzaak van het kritisch denken bepleit, heeft daar een ongemakkelijk gevoel bij. &#8216;Ik ben sceptisch over kunst die activistisch is,&#8217; zegt hij. &#8216;Ik heb samenlevingen gezien die vanuit een politieke ideologie georganiseerd zijn, daar denkt men vanuit gezamenlijke doelen, terwijl ik geïnteresseerd ben in de individuele beslissing.&#8217;
Onder de dakspanten van het Tabakspakhuis verantwoorden de curatoren in woord en beeld hun aanpak. De Biënnale laat 141 werken zien van tweeënzeventig kunstenaars, van wie er slechts tweeëntwintig door een galerie vertegenwoordigd zijn. Nog niet een derde van de kunstenaars komt uit het Westen. Hij kost naar schatting twee miljoen euro, waarvan vijf procent naar de vier curatoren gaat, als salaris voor twee jaar werk, onderzoek en verblijfskosten. Veelzeggend is een wereldkaart waarop de landen van herkomst van de kunstenaars in rood zijn aangegeven. Hij hangt op zijn kop.
‘What Keeps Mankind Alive?’ 11de Istanbul Biënnale, op drie verschillende locaties in Istanbul, t/m 8 november
Vertaling Russische teksten: Jutka Vics

Erik Viskil

Gerelateerd