Zo werken de shariaraden in Engeland

Echtgenoot: ‘Maar ik dacht dat moslims in een niet-islamitisch land zich moeten houden aan de wetten van het land waarin ze leven?’

Qadi: ‘Wij hebben de islam. We­reld­lijke rechtbanken hebben geen islamitische wetten. Kan een kafir oordelen over islamitische zaken?’

Echtgenoot: ‘Nee.’

Qadi: ‘Is het huwelijk een daad van aanbidding?’

Echtgenoot: ‘Ja.’

Qadi: ‘Kan een niet-moslim zeggen: “Ik, John, die niet in God gelooft, ik geef je een echtscheiding”?’

Echtgenoot: ‘Nee.’

Zomaar een middag bij de Islamic Sharia Council in Oost-Londen. Tegenover Furqan Mah­boob, de qadi – een islamitische ‘rechter’ die op basis van shariarecht oordeelt – zit een echtpaar. Mahboob legt hun uit dat ze een probleem hebben. Zij, de echtgenote, is jaren geleden getrouwd geweest met een Pakistaanse man. Ze scheidde van hem naar Engels burgerlijk recht, maar niet naar religieus recht. Daar­na is ze hertrouwd met haar huidige man.

Eigenlijk had ze naar een shariaraad gemoeten om haar huwelijk te laten ontbinden, zegt de jonge rechter, terwijl hij af en toe op zijn iPhone kijkt. Nu pleegt ze misschien overspel. De zaak zal worden voorgelegd aan het vijftienkoppige panel van islamitische rechtsgeleerden dat maandelijks bijeenkomt, onder voorzitterschap van sjeik dr. Haitham al-Haddad.

Dat is dezelfde Al-Haddad die vorig jaar door de Islamitische Studentenvereniging Amsterdam van de Vrije Universiteit was uitgenodigd voor een symposium over de positie van de islamitische academicus in het Westen. Nadat daarover ophef in de media was ontstaan en een meerderheid van de Tweede Kamer zich tegen zijn komst had uitgesproken, bleek de VU niet langer bereid om Al-Haddads bezoek te faciliteren. Uiteindelijk moest de sjeik uitwijken naar debatcentrum De Balie, voor de gelegenheid zwaar bewaakt, waar hij onder meer zou verklaren dat geloofsafvalligen en overspeligen de doodstraf verdienen.

Offers

De Britse denktank Civitas schat het aantal shariaraden in het Verenigd Koninkrijk op 85. Officieel opereren de religieuze rechtbanken onder de noemer mediation en arbitrage, maar in de praktijk is daarvan nauwelijks sprake. Er zit dikwijls maar één partij aan tafel: de vrouw.

Core business van de shariaraden is namelijk het ontbinden van religieuze huwelijken. Zeker 95 procent van de zaken heeft betrekking op echtscheidingsverzoeken van vrouwen. Mannen kunnen onder islamitisch recht eenzijdig hun vrouwen verstoten door simpelweg de talaq drie keer uit te spreken: ‘Ik verstoot je. Ik verstoot je. Ik verstoot je.’ Vrouwen hebben een dergelijke eenvoudige uitweg uit het islamitische huwelijk niet. Voor moslima’s is er de khul. In dat geval initieert de vrouw de echtscheiding en dient haar echtgenoot daarmee in te stemmen. In de meeste gevallen wordt dan van haar verwacht dat zij de bruidsschat teruggeeft of andere offers brengt. Een laatste optie is dat een islamitische rechter op verzoek van de vrouw en zonder instemming van haar man het huwelijkscontract ontbindt (faskh). Wil dat slagen, dan moet aan een van de gronden voor echtscheiding worden voldaan: bijvoorbeeld het verlaten van het geloof, langdurige afwezigheid van de man of geweldpleging jegens haar.

Het is niet ongewoon dat een man weigert mee te werken aan de ontbinding van een religieus huwelijk. Het is ook niet ongebruikelijk dat een man pas instemt wanneer zijn vrouw grote sommen geld afdraagt. Daarnaast komt het voor dat de voogdij van de kinderen tot inzet wordt gemaakt, ondanks de suprematie van het statelijk recht. In dat geval rest een vrouw veelal niets anders dan voor de qadi te pleiten dat ze het slachtoffer is van huiselijk geweld, in de hoop dat die zal instemmen met haar scheidingsverzoek.

Niet voor niets riep het toezichthoudend Comi­té van het VN-Vrouwenverdrag begin dit jaar de lidstaten op om vrouwen binnen religieuze gemeenschappen te beschermen tegen discriminerend en informeel huwelijksrecht. Ook in het Verenigd Koninkrijk is er veel controverse rond de shariaraden, die er wettelijk zijn toegestaan. Voorzien ze in een legitieme behoefte van moslima’s aan religieuze echtscheidingen? Of zijn het fundamentalistische instituten waar de rechten van vrouwen worden geschonden? De BBC zorgde in april nog voor ophef met een reportage waarin een under­cover­journaliste bij de Islamic Sharia Council te horen kreeg dat ze ondanks huiselijk geweld beter geen aangifte kon doen bij de politie. Vorig jaar oktober diende barones Caroline Cox (het lid van het Britse Hogerhuis dat in 2009 Geert Wilders uitnodigde) een wetsvoorstel in: een ieder die ten onrechte bezit van rechtsmacht claimt, kan voor zeven jaar de cel in. Tijdens de eerste parlementaire behandeling was er steun voor het voorstel. Binnenkort wordt er weer over gestemd.

Al twee jaar bezig

De Londense shariaraad van Al-Haddad zetelt in een verbouwd woonhuis. Op de zijkant staat in grote letters ‘The Islamic Sharia Council’, de toegang is rolstoelvriendelijk. Bij de receptie zit een jonge vrouw in een zwarte hijab die me vriendelijk verwelkomt en naar de wachtruimte verwijst. Daar liggen boekjes die door de qadi’s zijn geschreven.

Ik word ontvangen door ‘rechter in opleiding’ Khola Hasan, dochter van sjeik dr. Suhaib Hasan, die bij deze raad al jaren qadi is. Van hem staat een filmpje op YouTube waarin hij tijdens een zitting aan een vrouw vraagt of haar man gewelddadig is. ‘Hij heeft me één keer geslagen,’ zegt ze. ‘Dan is het geen serieus probleem,’ zegt hij.

Dochter Hasan vertelt me dat vrouwen een religieuze scheiding willen omdat de gemeenschap dat van hen verwacht, ook als er al een civielrechtelijke echtscheiding is – voor zover er al sprake was van een burgerlijk huwelijk. ‘An­ders zal de gemeenschap de vrouw verbannen.’ Zo’n vrouw neemt dan, is de gedachte, haar religie niet serieus. Ik vraag waarom het proces voor vrouwen zoveel moeizamer is dan voor mannen. Hasan zegt dat het islamitische scheidingsproces voor vrouwen even ingewikkeld is als een langdurige civielrechtelijke scheiding. Moslima’s moeten dus twee keer door dat proces, zeg ik. ‘Dat is hun eigen keuze,’ zegt de ­qadi in opleiding. En dat shariaraden mannenbolwerken zijn, is geen principekwestie. ‘Er melden zich gewoon geen vrouwen voor dit werk. Ook omdat het niet goed betaalt.’

De eerste vrouw die plaatsneemt vandaag is een jonge moslima. Ze ziet eruit alsof ze elk moment in tranen kan uitbarsten. Al twee jaar is ze bezig met deze scheiding. Ze heeft nooit een burgerlijk huwelijk gehad. Het wachten is tot haar man akkoord gaat met het verrekenen van de bruidsschat. Bij haar huwelijk kreeg ze voor tienduizend pond aan goud. Dat wil zeggen: haar schoonmoeder heeft dat direct weer van haar afgenomen. Feitelijk wordt nu van haar verwacht dat ze geld terugbetaalt dat ze nooit heeft ontvangen. Daar komt bij, zegt de jonge vrouw, dat de vorige hoorzitting bij de Islamic Sharia Council haar erg is tegengevallen. Eerder was haar aan de telefoon gezegd dat ze niemand mocht meenemen, geen familie en ook geen advocaat. Ze werd door twee oudere qadi’s langdurig ondervraagd over haar huidige seksleven. Dat had ze erg onaangenaam gevonden. Khola Hasan zegt dat dat niet de bedoeling kan zijn geweest. Ze gaat er werk van maken. En binnenkort hoort de vrouw eindelijk of haar echtscheidingsverzoek wordt ingewilligd.

Aan het lijntje

Als een vrouw religieus wil scheiden, vult ze een schriftelijk verzoek in. Bij de Islamic Sharia Council kan dat bijvoorbeeld door via de website een formulier te downloaden en een bedrag van vierhonderd pond te betalen. Bij de receptie staat een pinautomaat klaar. Deze shariaraad staat als liefdadigheidsinstelling geregistreerd en doet ruim vijfhonderd zaken per jaar; dat betekent dat er jaarlijks ongeveer twee ton aan inkomsten wordt gegenereerd. In ruil daarvoor gaan er per zaak drie brieven naar de echtgenoot, met een oproep om langs te komen en zijn versie van het verhaal te vertellen. Soms volgt er een reactie, vaker niet. Zo houdt de man de vrouw aan het lijntje, waardoor zij jaren bezig is met de scheiding.

Zo ook bij de volgende zaak die sjeik Suhaib Hasan vandaag behandelt. Een vrouw beklaagt zich over het feit dat ze haar man al vier jaar niet heeft gezien. Hij had al ingestemd met een scheiding, maar maakt opeens – uit wraak, zegt ze – een probleem van het terugbetalen van de bruidsschat. ‘Hij is instabiel, arrogant en drinkt alcohol.’ Toen ze zijn huis verliet, heeft ze het goud achtergelaten en nu wordt ze door hem gedwongen geld te betalen dat ze niet heeft. Bovendien werkt ze en heeft ze geen tijd voor dit soort procedures. Hoe vaak moet ze nou nog langskomen totdat dit is opgelost? Suhaib Hasan spreekt zijn oordeel uit: ze hoeft het goud niet terug te betalen. De scheiding is eindelijk rond.

Slachtoffer van geweld

Qadi sjeik Abu Sayeed, een oudere man in traditionele kleding, ondervraagt een jonge vrouw. Ze zit in de laatste fase van een civiele scheiding en wil nu ook een religieuze ontbinding van haar huwelijk. De bruidsschat van vierduizend pond heeft ze al teruggegeven. Daarnaast moet ze de leningen afbetalen die haar ex-man op haar naam heeft afgesloten, bij elkaar dertigduizend pond. Ze heeft al vier jaar geen contact meer met hem. Sayeed vraagt waarom ze van hem wil scheiden. Ze legt uit dat ze veel ruzie hadden, dat hij spullen naar haar smeet en dat hij haar in de schulden heeft gestoken. ‘Schulden zijn geen grond voor een scheiding, dan moet je hem juist helpen. Waarom betaal je hem niet door?’ vraagt Sayeed. Ze zegt dat ze dat niet wil. Moet ze dan altijd arm blijven? Geen pensioen opbouwen? De qadi dringt aan: ‘Heeft je familie dan geen geld?’ ‘Er is genoeg betaald,’ zegt de vrouw. ‘Ik moet twee kinderen eten geven.’ Ze gaan over in het Urdu.

De aanpak van de Islamic Sharia Council is duidelijk: het huwelijk is heilig, dat hoor je niet te verbreken. Tussen de zittingen door zegt Sayeed: ‘Het is onze taak om het echtpaar met elkaar te verzoenen. Maar ik ben me ervan bewust dat de meeste vrouwen die een scheiding aanvragen slachtoffer zijn van geweld.’

Nazir Afzal, hoofdofficier van justitie in Lon­den, bevestigt dat veel Britse moslima’s met instemming van een shariaraad door hun mannen ‘in huwelijkse gevangenschap’ worden gehouden. Maar omdat huwelijkse gevangenschap niet onder de strafwet valt, kunnen die vrouwen daarvan geen aangifte doen bij de politie. Daar komt bij, zegt Afzal, dat slachtoffers van mishandeling dikwijls door religieuze rechtbanken worden ontmoedigd om professionele hulp te zoeken. ‘Als een vrouw wil scheiden, hoort ze dat ze de eer van de familie beschadigt. Dat leidt ertoe dat vrouwen blijven blootstaan aan serieus geweld.’

Liefde en genegenheid

Bij de Birmingham Central Mosque pakken ze het anders aan. ‘Sharia council’ staat op een A4’tje dat met plakband op de deur is geplakt. Een scheiding kost hier 250 pond. Eén keer per maand kunnen vrouwen voor een driekoppig panel hun echtscheidingsverzoek toelichten. Mohammed Naseen, in het dagelijks leven arts, zit voor. Een tijdje geleden heeft hij, voor de female touch, imam Amra Bone bij het panel gevraagd.

De ene na de andere vrouw komt binnen. Een vrouw vertelt hoe ze een islamitisch huwelijk sloot met een Pakistaanse man, zodat hij een visum kon krijgen voor het Verenigd Konink­rijk. Dat mislukte, maar hij kwam wel aan haar geld. Nu staat ze vierduizend pond in de min. Ze heeft hem sinds de huwelijksvoltrekking niet meer gezien. Naseen vraagt of ze even buiten wacht terwijl het panel overlegt. Na een paar minuten krijgt de vrouw te horen dat ze niet langer getrouwd is. Ze ontvangt een officieel ogend document. Haar wordt verteld dat ze na drie menstruatieperioden vrij is.

Een 27-jarige vrouw komt binnen. Ze vertelt het panel dat ze vijf jaar getrouwd is geweest, waarvan ze vier jaar lang fysiek en emotioneel werd mishandeld. Op een nacht liep het zo uit de hand dat er een ambulance bij moest komen. Haar man werd gearresteerd. Na zijn terugkomst zat ze maandenlang in een blijf-van-mijn-lijfhuis. Als hij dronken is, slaat hij ook hun zoon. Nu wil ze van hem af. ‘En als hij je zou smeken om terug te komen?’ vraagt Amra Bone. Ook dan heeft ze geen interesse. ‘Dit is een zeer eenvoudige zaak,’ zegt de vrouwelijke qadi. ‘In de islam staat het huwelijk voor liefde en genegenheid.’ Ook dit huwelijk wordt ter plekke ontbonden.

Echtscheidingsprocedures duren in Birming­ham twee tot drie maanden. Het panel wacht niet lang op een reactie van de echtgenoot. Ik vraag Amra Bone waarom niet alle vrouwen naar deze shariaraad gaan. Ze zegt dat hun werkwijze steeds bekender wordt en dat ze nu een wachtlijst hebben. Het uitgangspunt van de shariaraad van de Birmingham Central Mosque is dat het huwelijk bestaat uit wederzijdse liefde, vertrouwen en instemming. ‘Onder islam leef je in geluk. Religie is voor geruststelling, niet voor lijden,’ aldus Amra Bone.

Ik vraag de panelleden wat ze vinden van de aanpak van de Islamic Sharia Council. De in het wit geklede qadi Muhammad Talha Bukhari zegt dat het vasthouden van een vrouw in een religieus huwelijk, terwijl ze al naar burgerlijk recht gescheiden is, niet rijmt met het ware geloof. ‘Het huwelijk moet gebaseerd zijn op duidelijke feiten. Iemand kan niet tegelijkertijd getrouwd en gescheiden zijn. De Koran heeft met talaq en khul het scheiden bewust gemakkelijk gemaakt.’

Als de panelleden horen over de zaak waarin qadi Furqan Mahboob een echtpaar uitlegde dat een kafir zich niet kan uitspreken over islamitische zaken en dat een burgerlijke echtscheiding niets betekent onder de islam, reageren ze ontzet. Mohammed Naseen: ‘Dat is totaal verkeerd. We kunnen geen twee wetten tegelijkertijd hebben. We leven als Britse burgers en we accepteren de wetten van dit land. De religieuze wet kan hier functioneren, maar enkel onder voorwaarde dat het statelijk recht het hoogste is.’

Toch valt ook in Birmingham op dat de qadi’s niet op of om kijken wanneer een vrouw vertelt over haar gewelddadige man. Slachtoffers wordt niet geadviseerd aangifte te doen, zelfs niet als er kinderen in het spel zijn. Alsof geweld ook bij deze relatief liberale shariaraad als de normaalste zaak van de wereld wordt beschouwd.

Allemaal een eigen interpretatie

Pragna Patel, bekroond activiste en oprichter van de Southall Black Sisters, een organisatie tegen huiselijk geweld en religieus fundamentalisme, herkent dit probleem. ‘Shariaraden zijn arbitrair, ze hanteren allemaal een eigen interpretatie van de sharia en toch is er geen enkele echt liberale.’ Ze maakt zich boos over het argument dat de religieuze gemeenschappen behoefte hebben aan shariaraden. ‘Geloof is een privéaangelegenheid en we willen niet dat religie wordt geïnstitutionaliseerd in de vorm van juridische dienstverlening, want dan worden rechten geschonden.’

Dat moslima’s graag naar een shariaraad zouden gaan, wordt ook weersproken door Mary­am Namazie, voorzitter van het Britse Comité voor ex-moslims en oprichter van One Law for All. Deze organisatie roept de Britse regering op tot het stopzetten van de institutionalisering van shariaraden en het gebruik van discriminerende aparte wetten voor gelovigen. ‘In werkelijkheid worden mensen uit de meest gemarginaliseerde delen van de samenleving, met weinig of geen kennis van hun rechten, onder druk gezet om naar deze rechtbanken te gaan en akkoord te gaan met hun beslissingen. En wat nog belangrijker is: degenen die geen gebruik maken van de shariaraden wordt een schuldgevoel aangepraat en worden beschouwd als afvalligen.’

Patel en Namazie pleiten voor een wet die sharia­raden verbiedt en een einde maakt aan de situatie waarin twee rechtssystemen onafhankelijk van elkaar opereren. Want de qadi’s mogen officieel dan geen enkele juridische positie hebben, wat ze doen is ook niet strafbaar. Bo­ven­dien kunnen moslima’s na een uitspraak van een shariaraad niet in beroep bij een seculiere rechter: die kan alleen maar uit de voeten met het statelijke familierecht.

Furqan Mahboob, de qadi van de Islamic Sharia Council in Oost-Londen, heeft wel een oplossing voor het probleem van parallelle rechtspraak. ‘De Engelse rechtbanken moeten ons gewoon de autoriteit geven om bindende uitspraken te doen. Want hoe kunnen we vrouwen nu helpen als onze handen gebonden zijn?’