Tolstojs ‘Wat is kunst?’
In zijn essay Wat is kunst? verwijst Tolstoj zijn eigen romans naar de prullenbak. Alleen de verhalen ‘God ziet de waarheid’ en ‘Een krijgsgevangene in de Kaukasus’ vinden genade. Tolstoj neemt afstand van zijn oeuvre met een vanzelfsprekendheid en een gemak alsof het hem ergert dat hem niet eerder de schellen van de ogen zijn gevallen. Niet alleen zijn eigen werk moet het ontgelden, vrijwel alle kunst beschouwt hij als ‘leeg vermaak van lege mensen’.
De Zwitserse literatuurhistoricus Walter Muschg (1898-1965) vatte het essay als volgt samen: ‘Er legte vor aller Welt die Maske des Dichters ab und zeigte ihr sein wirkliches Gesicht: das eines von allen Leidenschaften gehetzten, von Eitelkeit und Hochmut verwusteten Menschen.’
Dit maakte mij nieuwsgierig, al was het maar omdat tegenwoordig vrijwel niemand meer lijkt te twijfelen aan de positieve waarde van kunst; het uiten van twijfel kan zelfs als een bewijs gelden van onbeschaafdheid. De zogenaamde PVV-mentaliteit, die in veel kunst eveneens leeg vermaak voor lege mensen ziet, wil die kunst uiteindelijk ook helemaal niet bestrijden; hooguit de subsidie ervoor.
Voorkeur voor kitsch
Voor zover er discussies plaatsvinden over het bestaansrecht van kunst en literatuur, gaan ze veelal over die overheidssubsidie. De voorstanders eisen subsidie in naam van de beschaving, en vervolgens blijkt dat argument ook van toepassing op het buurthuis en de sportclub. Kortom, ouderwets christelijk moralisme, maar dan zonder Jezus, al dan niet geveinsde gemeenschapszin en een beroep op de traditie. Over de vraag waarom kunst precies goed voor ons zou zijn, hoeft verder niet te worden nagedacht.
Door zelfs niet eens te overwegen dat kunst misschien gevaarlijk en schadelijk kan zijn – iets waar Tolstoj in zijn essay herhaaldelijk op terugkomt – wordt er een voedingssupplement van gemaakt: lekker is anders, maar het is goed voor je, dus slikken maar.
Sommige religieuze splintergroeperingen hebben het niet zo op met kunst, maar in het Westen, meer in het bijzonder Nederland, waar de voorman van de ChristenUnie kan twitteren dat hij een prachtige roman heeft gelezen, Stoner (waarin overspel, alcoholisme en hysterie een belangrijke rol spelen), staat de heiligheid van kunst naast, tegenwoordig misschien zelfs boven die van God.
Ik las Tolstojs essay in een Duitse vertaling (een Nederlandse vertaling was niet verkrijgbaar) en ik was verbijsterd. Zelden had ik zoiets gelezen. Kwaadaardig en naïef tegelijkertijd, erudiet maar ook volstrekt oneerbiedig omdat hierin een beroemd schrijver een aanval doet op alles wat de burgerlijke samenleving als onaantastbaar is gaan beschouwen: Wagner, de late Beethoven, Baudelaire, en ook Shakespeare. Ze worden weggezet als oplichters, vergiftigers van het volk, hoeren of klungelige dilettanten. Zo schrijft Tolstoj over Der Ring des Nibelungen, die hij in Bayreuth bijwoonde: ‘Het is allemaal van het niveau van een kermisattractie, en het is verbazend dat mensen van boven de zeven bij zoiets serieus kunnen blijven.’ Baudelaires beroemde dichtbundel Les fleurs du mal bevat volgens Tolstoj emoties die ‘waardeloos, slecht en laag-bij-de-gronds zijn’, en de stijl is ‘geaffecteerd-origineel en idioot’.
Tolstoj beschrijft tevens zijn voorkeuren, met andere woorden dat wat het etiket ‘kunst’ wel zou verdienen, bijvoorbeeld een theatervoorstelling van de Wogulen, een stam uit de noordelijke Oeral, die een jachttafereel uitbeelden. Hij vertelt hoe in die voorstelling een jong hertje wordt getroffen door de pijl van een jager en zich tegen zijn moeder aan drukt. Zowel het hertje als het moederhert en de jager worden door mensen gespeeld. Het publiek kijkt ademloos toe en er wordt zelfs gehuild, volgens Tolstoj het bewijs dat we met een e´cht kunstwerk te maken hebben. Het overbrengen van emoties beschouwt hij namelijk als een van de primaire taken van kunst. Een opvatting die heden ten dage met argwaan zal worden ontvangen door kunstliefhebbers en -kenners: het opwekken van emoties als primaire taak van de kunst beschouwen suggereert een voorkeur voor kitsch, oftewel tweederangs kunst.
Plezier
Tolstoj begint Wat is kunst? met samenvattingen van alles wat hij over kunst en esthetica heeft gelezen. Winckelmann, Hegel, Kant, Schopenhauer, Guyau en Baumgarten: hun theorieën worden meestal verworpen. Volgens Tolstoj is het heilloos en gevaarlijk ‘schoonheid’ als grondslag te beschouwen van kunst, zelfs als het schone, het goede en het ware samenvallen.
De gedachte dat schoonheid imitatie zou zijn, van de natuur dan wel het menselijk handelen, alsmede de gedachte dat kunst een spel is omdat het geen ander doel dient dan zichzelf, verwerpt Tolstoj eveneens. In een brief aan N.A. Alexandrov, redacteur van een Russisch literair tijdschrift, schrijft hij dat de esthetische theorieën er meestal op neerkomen dat kunst datgene is wat de mensen plezier verschaft, waardoor het onmogelijk wordt onderscheid te maken tussen kookkunst, een naakte vrouw en een schilderij van een naakte vrouw. Door de nadruk te leggen op genot en schoonheid wordt de kunst misverstaan en uiteindelijk geperverteerd, aldus Tolstoj. Dat hij weinig waardering heeft voor naaktheid, ook als die naaktheid zich voordoet als grote kunst, moge duidelijk zijn.
Ruim een eeuw voor Bourdieu heeft Tolstoj in de gaten dat smaak niet alleen uitdrukking is van belangeloos welbehagen maar veeleer een uitoefening van macht, een strategie om hen die niet tot dezelfde sociale klasse behoren uit te sluiten. Veel van wat er mis is aan de kunst, is volgens hem aan de elite te wijten, een argument dat ons nog steeds bekend in de oren klinkt.
Pseudokunst
Tolstoj onderscheidt twee soorten kunst: die van de ‘heren’ en die van de ‘knechten’. Hij suggereert dat de kunst van de heren niet bedoeld is om de knechten te emanciperen, en de geschiedenis lijkt hem daarin gelijk te geven. In de zogeheten hoge kunst zien de knechten een stok waarmee ze worden geslagen dan wel de nieuwe kleren van de keizer.
Het ontstaan van pseudokunst, oftewel kunst die uitsluitend genot opwekt, komt volgens Tolstoj door de heersende klasse, vanwege het gebrek aan religieuze gevoelens. Verder merkt hij terecht op dat het grootste gedeelte van de wereldbevolking het zonder kunst moet stellen, althans zonder de kunst die hij aanvalt, en als niet-ingewijden met die kunst zouden worden geconfronteerd, zouden ze er niets van begrijpen.
Tolstojs boutades doen af en toe denken aan Gerard Reve, die ook graag het gewone volk verheerlijkte en de valsheid van de elite verachtte. Tolstoj doet het echter zonder Reves opzichtige ironie, hij is bloedserieus: ‘Dingen als eer, patriottisme en verliefdheid, de hoofdthema’s van de hedendaagse kunst, wekken bij de werkende mens minachting en woede.’ Tolstoj beschouwt kunst als een noodzakelijk communicatiemiddel. Daarbij denkt hij veelal aan wat wij ‘primitieve kunst’ zouden noemen. Zo gaat er volgens Tolstoj maar weinig boven het gezang van boerenvrouwen. Overigens heeft hij ook waardering voor iemand als De Maupassant – bij de Russische uitgave van diens verhalen schreef hij een voorwoord. Het is dus niet alleen het ‘primitieve’ dat zijn goedkeuring kan wegdragen, al doet hij soms zijn best die indruk te wekken.
Onbegrijpelijkheid
Wat Tolstoj betreft is de ellende begonnen toen religiositeit en kunst van elkaar werden gescheiden. Niet dat hij van de kunstenaar verwacht dat hij voortdurend lofliederen op God zingt, maar wel dient kunst uiteindelijk mensen tot elkaar te brengen, oftewel (mijn parafrase) het Aardse Koninkrijk van Broederschap van de Gehele Mensheid te stichten. Nog steeds wordt dit humanistische argument van Tolstoj gebruikt om kunstsubsidie (en dus kunst) te verdedigen, maar ironisch genoeg beschouwt Tolstoj de kunstwerken waaraan nu een beschavende werking wordt toegeschreven, juist als platvloers, onbegrijpelijk of hedonistisch. Vooral de onbegrijpelijkheid rekent Tolstoj de moderne kunst zwaar aan.
Van kunst eist Tolstoj dat er ‘hooggestemde gevoelens’ worden vertolkt, zoals bijvoorbeeld in de gelijkenissen van Christus. Sinds Freud weten wij echter dat de kans niet gering is dat achter die gevoelens heel andere en vermoedelijk minder hooggestemde gevoelens schuilgaan. Sterker nog, vanuit freudiaans perspectief zouden wij kunst gebruiken om de door de beschaving onwenselijk verklaarde emoties en fantasieën uit te leven en te sublimeren, een argument dat men tegenwoordig niet zo snel ter verdediging van kunst zal aandragen.
Wat Tolstoj eveneens verfoeit, is de professionalisering van kunst, het kunstonderwijs incluis. Tolstoj zag ‘een miljoenenleger van beroepskunstenaars’ oprukken om ‘het ongelimiteerde aanbod van pseudo-artistiek massavermaak’ te produceren dat de rijken in staat stelt ‘hun onnatuurlijke leven’ te leiden. Dit pseudo-artistiek vermaak zou haaks staan op de ‘principes van humaniteit’, die deze artiesten en hun broodheren met de mond belijden.
De macht van de critici, van wie Tolstoj al weinig heil verwachtte, is inmiddels vrijwel volledig ondermijnd door de macht van de verkoop. Misschien drijft deze democratisering van het oordeel de kunst die Tolstoj onbegrijpelijk noemt in het nauw, maar wat ervoor in de plaats is gekomen, is zeker niet ‘de kunst van de toekomst’ die Tolstoj voorstond, niet de kunst die naar ‘bondigheid, eenvoud en transparantie’ zou streven en het geweld zou elimineren.
Weinig lezers zullen het op alle punten met Tolstoj eens zijn, maar Tolstojs argwaan met betrekking tot de heiligheid van kunst, zijn wantrouwen ten overstaan van de traditie en wat wij tegenwoordig als grote kunst beschouwen, is op zijn minst verfrissend en zou ons kunnen verleiden tot een discussie die eindelijk eens niet over overheidssubsidie gaat. En de vraag die Tolstoj stelt, of alle kunst niet verwordt tot veredelde kookkunst als wij de religieuze oorsprong ervan ontkennen, kan niemand die zich bezighoudt met kunst negeren. n
Nee
Dit is een ingekorte versie van het voorwoord bij Hans Bolands vertaling van ‘Wat is kunst?’ van Lev Tolstoj, die volgende week verschijnt bij Athenaeum-Polak &#038; Van Gennep