Interview / Filmer Niek koppen over de lange weg naar goud
‘Sport boeit me niet bijzonder,’ zegt filmer Niek Koppen. ‘Ik kijk gewoon graag rond in een wereld die de mijne niet is. En een filmcamera is daarvoor het perfecte alibi.’ Na De keuken van Kok en Toneelgroep Amsterdam ontrafelt Koppen met Goud alweer een groepsproces van binnenuit. In de eerste, nogal ontluisterende film ging het over een PvdA-verkiezingscampagne. De tweede documentaire liet het theaterseizoen zien van Toneelgroep Amsterdam, en tegelijk de machtsoverdracht van artistiek leider Gerardjan Rijnders naar directeur Ivo van Hove. En ­deze derde, Goud, volgt het Nederlands dameshockeyteam op weg naar de eerste wereld­titel in zestien jaar. ‘Politiek, kunst en sport: mijn laatste films lijken samen misschien een drieluik, maar dat was nooit een vooropgezet plan,’ zegt Koppen. Hij kiest voor zijn documentaires de momenten uit dat er werkelijk iets op het spel staat. ‘Het gaat mij om de druk van extreme omstandigheden, daardoor krijg je inzicht in de drijfveren en sociale processen van de groep die je filmt. Je werkt in een laboratorium van menselijke mogelijkheden.’
Voor hij het met hockeybondscoach Marc Lammers over zijn plannen had, twijfelde Niek Koppen of hij wel ‘de zoveelste film over sport’ moest maken. ‘Ik verbaas me over de belachelijk grote aandacht voor sportprestaties. Als ik me ’s ochtends sta te scheren met de radio aan, krijg ik ongevraagd te horen welke tennisser er gisteren is uitgeschakeld in de eerste ronde van een of ander satelliettoernooi. Nooit iets over wetenschappelijke doorbraken of artistieke prestaties op diezelfde dag. Dat evenwicht is echt zoek.’ Wat tophockey toch aantrekkelijk maakte voor een documentaire was de even simpele als ambitieuze doelstelling van de hockeysters, zegt Koppen. ‘In politiek en bedrijfsleven is het einddoel altijd versluierd. In de sport is de afrekening helder.’ Van het Nederlandse team werd in de herfst van vorig jaar niets minder dan een wereldkampioenschap verwacht. Koppen: ‘De filmtitel die de speelsters zelf voorstelden was niet voor niets: “Winnen is belangrijker dan meedoen.”’
Douchen
Terwijl Koppen Goud filmde, maakte de Duitse regisseur Sönke Wortmann een documentaire over het Duitse nationale voetbalelftal­elftal: Deutschland, ein Sommermärchen. In die film legde Wortmann zonder geluidsman en met een kleine digitale camera vast hoe Jürgen Klinsmann het middelmatige Duitse elftal tijdens het WK wist op te zwepen tot grootse daden. Koppens werkwijze verschilde van die fly on the wall-benadering. Hij was juist wél heel duidelijk aanwezig, met een geluidsman en soms met een tweede cameraploeg. ‘Doordat we ons zo lang en zo nadrukkelijk lieten zien, werden we op den duur onzichtbaar.’
Ook Koppen mocht overal filmen. ‘Maar anders dan Wortmann stonden wij bij álle wedstrijden langs de lijn en werden we niet alleen maar in de dug-out toegelaten als het de bondscoach toevallig een dagje goed uitkwam.’ Er was één uitzondering: ‘Waar Marc Lammers niet mocht zijn, daar kon ik ook niet komen: in de kleedkamer, als de speelsters gingen douchen. Maar ik had een voet tussen de deur: mijn assistent Esther Gaarlandt was daar wél altijd.’
Ter voorbereiding ging Koppen met zijn assistent – maar zonder camera – naar de Champions Trophy in Australië. Daarna filmde hij een trainingsstage in de Verenigde Staten en was hij tenslotte met twee cameramensen bij het wereldkampioenschap in Madrid. Het resultaat is een film over een groep vrouwen en hun voornamelijk mannelijke begeleiders die tot elkaar zijn veroordeeld en die samen een topprestatie moeten leveren. Waarbij sommige speelsters bovendien nog extra onder druk staan omdat ze bij onvoldoende presteren door Marc Lammers uit de groep verwijderd kunnen worden.
Dat leidt op en om het veld tot hoogspanning. Het geschreeuw van de speelsters op en langs het veld is in Goud woordelijk te volgen, met ‘kut’ royaal op de eerste plaats en ‘tering’ als goede tweede.
De hiërarchie in het damesteam wordt soms pijnlijk duidelijk, zoals wanneer aanvalster Miek van Geenhuizen na een overigens met 3-2 gewonnen wedstrijd tegen India door aanvoerster Minke Booij ongegeneerd wordt uitgescholden. Bondscoach Marc Lammers goedkeurend: ‘Elkaar de waarheid zeggen, dat gebeurt véél te weinig in het dames­hockey.’
Lingeriespecialist
Al is Oranje inmiddels eerder een afspiegeling van de gemiddelde Vinex-wijk dan van Bloemendaal of Aerdenhout, het blijft een volstrekt wit team. Verklaart dat misschien de grote ­populariteit van de Oranje dames, als oud-Hollandse girls-next-door?
Niek Koppen zoekt die verklaring toch liever in de voorbeeldfunctie van de hockey­sters: ‘Het zijn ambitieuze meisjes die keihard voor hun sport werken en tegelijk ook nog een carrière opbouwen. En ja, daarnaast zijn het mooie Hollandse meiden, en als ze gaan hockeyen, doen ze hun haar in een staartje. Dan lijken ze op elkaar.’
Dat versterkt het gevoel dat de hoofdrolspeelsters in Goud flat characters zijn, die je als leek moeilijk uit elkaar kunt houden. Met uitzondering van Rabobank-babe Fatima Moreira de Melo hebben ze – voor de niet-hockeykenner – nu eenmaal niet de uitstraling van voetballers als Ryan Babel of Edgar Davids. ‘Dat maakte de montage soms lastig,’ zegt Koppen. ‘Er zijn scènes die de film niet hebben gehaald, omdat er verwarring ontstond over wie nu precies wie was. Het is uiteindelijk ook niet zo belangrijk, het gaat mij meer om de groep dan om individuele speelsters. De kijker moet gewoon denken: o ja, dat is dat meisje dat geopereerd is aan haar teen. Dat het om aanvalster Maartje Goderie gaat, doet er minder toe.’
De speelsters, door Niek Koppen tot in hun bed gefilmd, met hun knuffels, maar ook lezend in De speler van Dostojevski en in Tokio van thrillerauteur Mo Hayder, kregen van Marc Lammers een mental coach tot hun beschikking. Vergroting van hun geestelijke weerbaarheid was de doelstelling. De beelden van glazig voor zich uit kijkende meisjes bij een van de psychologische groepstrainingen wijzen niet op spectaculaire resultaten. De hockey­sters lijken aanzienlijk meer baat te hebben bij een rondrit in een stretched limo, urenlang jetskiën of een dagje shoppen bij lingeriespecialist Victoria’s Secret.
De echte hoofdrolspeler van Goud is bondscoach Marc Lammers. Hij schreeuwt zijn team vooruit, troost speelsters of praat terwijl hij op zijn rug in het gras ligt over zijn overleden moeder: ‘Bij belangrijke wedstrijden is ze er altijd bij, in de vorm van een witte vlinder.’ Via zijn mobieltje probeert hij zijn dochter te troosten als haar konijn is overreden: ‘Je moet maar denken: hij was tenminste meteen dood.’ Maar bovenal praat hij voortdurend met zijn speelsters om ze scherp te houden en voert moeizame slechtnieuwsgesprekken met geblesseerden en afvallers. Die sterke momenten in de film worden steevast gevolgd door troostscènes à la Idols tussen de speelsters onderling: ‘Als je maar niet aan jezelf gaat twijfelen.’ ‘Geef vooral niet op.’ En, tegen de keepster die het net niet haalde: ‘Er kómt een dag, en die dag is voor Floortje Engels.’
Het valt goed te begrijpen dat Lammers zich tegen zijn begeleidingsteam beklaagt over de ‘typisch Nederlandse praatcultuur’: ‘Praten, praten, praten met iedereen. We zijn een praatland. Zou dat in China en Australië ook zo zijn? Dat altijd maar aardig doen, daar word ik een beetje moe van. En als ik een keertje hard ben, gaan ze huilen.’
Uiteindelijk is er maar één ding dat telt, zegt Niek Koppen, en dat is winnen. ‘Er is er een scène waarin Lammers zegt: als je op de bank of op de tribune terechtkomt, wil ik geen gezeik. Het team­belang, daar gaat het nu om. Even later zie je een knallend conflict tussen hem en Miek van Geenhuizen. Maar als ze vervolgens scoort, dan is het alles weer goed.’
De spanning bij de wisselspeelsters op de bank en bij de bondscoach langs de lijn hield Niek Koppen bij het filmen duidelijk meer bezig dan het verloop van de wedstrijd of de tactische plannen van Lammers. De belangen van het hockeyteam en van de filmploeg liepen nu eenmaal niet parallel.
Koppen hoopte voor zijn film weliswaar dat het team ver zou komen, maar ‘de gevolgen van een verloren finale waren dramatisch misschien sterker geweest’. In Goud relativeert hij de euforie na de wereldtitel als hij in het eindshot nog even laat zien hoe de speelsters van topsporters weer transformeren tot ‘gewone meisjes’.
In uitgaanskleding, met een glas drank in de ene hand en een sigaret in de andere verdwijnen ze, een paar Spaanse jongens achter zich aan, in de Madrileense nacht.V
Niek Koppen bij het Filmfonds
Niek Koppen (1956) mag als Hoofd Documentaire bij het Filmfonds ruim twee miljoen euro per jaar uitgeven aan andermans films in plaats van geld bijeen te sprokkelen voor zijn eigen documentaires. Dat zijn eigen film in première gaat op het Filmfestival Utrecht en niet bij het internationale documentairefestival IDFA, zou je kunnen zien als een pleidooi voor de documentaire als bioscoopfilm, zegt Koppen. ‘“Goud” is vooral typisch een film voor een Nederlands publiek. Die past bij uitstek in Utrecht.’
Koppen hoopt de komende vijf jaar de kritiek van documentairefilmers als Jos de Putter te weerleggen dat het Filmfonds te weinig ruimte biedt aan eigenzinnige regisseurs. De stiefmoederlijke benadering van documentaires door de publieke omroep is een andere kwestie waarover hij zich zorgen maakt. ‘In een wereld waarin Pauw &#038; Witteman al als diepgravend geldt, zijn documentaires al gauw “te moeilijk”.’ Zo werd de ‘actie­documentaire’ Beperkt houdbaar van Sunny Bergman eerst op een onmogelijk tijdstip geprogrammeerd en pas op prime time herhaald toen hij al was uitgegroeid tot cultfilm.
In de Verenigde Staten weren de conservatieve eigenaren van de grote networks kritische documentaires van hun zenders. Daardoor is de documentairefilm daar vooral een bioscoop­genre geworden, met de films van Michael Moore als bekendste voorbeeld. In Nederland is het niet de politiek, maar vooral de onverschilligheid van de publieke omroep die het documentaire genre bedreigt. Over de regisseurs van zijn eigen generatie maakt Koppen zich geen grote zorgen. ‘Heddy Honigmann, John Appel en andere gevestigde Nederlandse documentairefilmers krijgen op grond van hun eerdere films ook weer nieuwe kansen.’ Maar de laboratoriumfunctie voor jongere makers ontbreekt, zegt Koppen. ‘Daar wil ik aan werken. Er is de laatste jaren veel gedaan voor de Nederlandse speelfilm, nu is de documentaire aan de beurt om te groeien.’
‘Goud’ gaat op 28 september in première tijdens het Nederlands Film Festival Utrecht en draait vanaf 4 oktober in vijftien bioscopen

Gerelateerd