Waarom is het kabinet niet pal voor het associatieverdrag gaan staan? Waarom heeft het ja-kamp niet veel steviger campagne gevoerd? Waarom hebben zij niet net als de nee-zeggers emotionele argumenten gebruikt? Het zijn vragen van Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht in Leiden, de ochtend na het referendum over het associatieverdrag met de Oekraïne.

Voermans bestudeert al jaren vormen van democratische vernieuwing. Het referendum noemt hij ‘een prima idee’, alleen is het ontzettend ‘wennen voor de Nederlandse politiek’ die het instrument ‘heel laat’ heeft ingevoerd. Nederland is in zijn ogen al eeuwen een land vol tegenstellingen, waar het toch betrekkelijk vredig blijft. Dat komt door de ruimte die regenten hier van oudsher krijgen. Ruimte om te polderen, tegenstellingen te verzoenen, draagvlak te creëren. ‘Daar maakt het referendum een einde aan. Het is een regelrechte cultuurclash. Het gaat in tegen alles wat in het polderlandschap heilig is.’

Het...