Reportage / Met een filmploeg door Oost-Tsjaad
Is ze het nou of niet? We drentelen wat rond, trekken de stoute schoenen aan en spreken haar aan. Ingeklemd tussen NBC- en CNN-journalisten zit daar inderdaad Rosemary’s Baby-actrice Mia Farrow op de stoep van het ‘vliegveld’ in Abeche, een onooglijk plaatsje in Oost-Tsjaad. De frêle wereldster zet zich in voor de slachtoffers van Darfur. Dit is haar derde bezoek aan de vluchtelingenkampen in Tsjaad. We leggen haar onze campagne uit, ‘Tot zover Darfur’. Farrow maakt een smalende opmerking over de verdeelde EU. Ze vertelt over de moord, nog maar uren geleden, op een hulpverlener in Abeche. Ze belooft nog dat we een beroep op haar mogen doen voor ‘Tot zover Darfur’, krabbelt haar e-mailadres in ons notitieboekje en weg is ze.
Net als in Soedan, is stabiliteit in Tsjaad ver te zoeken. De geschiedenis van Tsjaad is, sinds de Franse kolonie in 1960 onafhankelijk werd, een aaneenschakeling van mislukte couppogingen en geslaagde staatsgrepen. In het oosten, waar tienduizenden Darfuri’s naar toe zijn gevlucht, heerst volstrekte wetteloosheid. De ongedisciplineerde Tsjaadse militairen doen weinig om dat te bestrijden. Integendeel.
De EU overweegt duizend politieagenten hierheen te sturen. Duizend man voor dit onherbergzame Afrikaanse platteland. Die zullen hun handen vol hebben om ook maar een begin te maken met iets wat op rechtsorde lijkt. Hoe dan ook: Brussel doet eindelijk wat.
De landingsbaan van Bahai is in deze enorme zandbak nauwelijks te onderscheiden. De fourwheeldrives die ons ophalen, ploegen zich ronkend door het rulle woestijnzand. Goedgemutst verwacht een hulpverlener dat het vandaag zo’n tweeënvijftig graden Celsius wordt. Geen boom te bekennen, dus ook geen schaduw. Zelfs een briesje dat normaliter voor verkoeling zorgt, blaast nu als een hete föhn in je gezicht. De enige remedie is drinken, heel veel water drinken. De gedachte dat we over een paar dagen weer van de verzengende hitte verlost zullen zijn, houdt ons op de been. Wij wel. Zij niet.
Praktisch op de grens met Darfur ligt Oure Cassoni, met zesentwintigduizend Darfuri het grootste vluchtelingenkamp in Tsjaad. De meeste vluchtelingen bivakkeren nu al jaren in deze woestenij, zonder enig uitzicht op snelle verbetering van hun lot. Dit stuk woestijn is de afgelopen maanden regelmatig doelwit geweest van bombardementen. De hulpverleners, die herhaaldelijk zijn geëvacueerd, horen bijna elke nacht mitrailleursalvo’s.
Vanwege het gevaar van overvallen wordt in dit gebied alleen in konvooi gereden. Tsjadische gendarmes begeleiden de hulporganisaties op al hun tochten. Met hun wapens in de aanslag, hun tulbanden, camouflagekleding en zonnebrillen boezemen ze ontzag in. Hun pick-up truck sluit elke ochtend het rijtje van tien auto’s dat met knipperende alarmlichten naar Oure Cassoni afreist.
Het leven in het kamp lijkt redelijk georganiseerd, naar lokale maatstaven dan en met het oog op de omstandigheden. Tineke ziet de kampen voor de derde keer en de hulpverlening is veel beter op orde dan in 2004. En toch zijn de problemen talloos. De kampbevolking bestaat voor de helft uit kinderen. De meedogenloze woestijnwind heeft de schooltenten aan flarden gerukt. Pubers hangen verveeld rond. Makkelijke prooien voor de rebellen die ’s nachts (kind)soldaten ronselen in de kampen. Water is schaars, net als brandhout om te koken. Vrouwen en meisjes lopen uren te sprokkelen. Buiten de relatieve veiligheid van het kamp zijn zij weerloze slachtoffers voor rebellen en criminele benden.
In een van de tenten treffen we Moham-med, een jongetje van een jaar of zeven dat een aanval van de Janjaweed, de gevreesde Arabische rebellen, op zijn dorp overleefde. Het kind verstopte zich en werd dagen later uitgedroogd teruggevonden. Hij praat en lacht sindsdien niet meer. Vol bewondering zien we hoe de Nederlandse psychiatrisch verpleegkundige Jolanda met engelengeduld en afgedankt Nederlands speelgoed het jongetje weer wat vaste grond onder zijn voetjes geeft. Ibrahim, een gehandicapt kereltje dat zijn dagen vastgebonden aan een paal sleet omdat zijn ouders niet weten wat ze met hem aanmoeten, wordt elke ochtend in een kruiwagen naar de tent van de hulporganisatie gebracht. Zo vangen Jolanda en haar lokale (vluchtelingen)staf veel lotgenootjes met trauma’s en zware stoornissen op.
Gebroken onderbeen
We leggen tientallen verhalen vast van de gevluchte Darfuri. Getuigenissen van de gruwelen, om te gebruiken voor de Nederlandse televisie, voor de campagne in november. Sommigen zijn te verlegen om in de camera te kijken, anderen worden al vertellend woest. Een oudere dame zwaait opgewonden met haar armen. We vangen woorden op als ‘Janjaweed’, ‘Amerika’ en ‘Al Bashir’. Hoewel we de letterlijke tekst niet kunnen volgen, voel je de woede en het verdriet.
Zeker zes van de toehorende mannen hebben slecht geheelde schotwonden. Opzettelijk in de voeten of benen geschoten door de Janjaweed. Een jonge man laat zijn gebroken onderbeen zien. Het bot is nooit meer aan elkaar gegroeid.
Om drie uur moeten we met het konvooi het kamp verlaten. Alle hulpverlenersauto’s worden vóór de avondklok naar één ommuurd parkeerterrein gedirigeerd. Niemand komt na negen uur buiten.
Een beetje spijt hebben we wel van onze keuze om twee kampen te bezoeken. De binnenlandse reis naar Abeche kost weer een dag. De hulporganisatie die onze reis naar kamp Gaga regelt, trekt zich weinig aan van alle veiligheidsmaatregelen. ‘Anders komen we niet aan hulpverlenen toe,’ luidt de simpele verklaring. We rijden in een moordend tempo naar kamp Gaga. Zonder konvooi, zonder gewapende bewaking.
De boordradio kondigt een zware granaat op de weg aan, gemarkeerd door takkenbossen. En inderdaad, een gloednieuw blinkend projectiel van pakweg een meter. Fascinerend. Geen huis te bekennen, ja, enkele lemen hutten. Hoe komt dat ding dit land in en waar vandaan? Wie betaalde hem, wie verloor hem, wat was het doelwit?
Nu en dan passeren pick-up trucks met zwaarbewapende mannen, meestal een bosje granaatwerpers vastgebonden in een hoek van de laadbak en een flink machinegeweer op het dak. We waren vooraf gewaarschuwd: het is onduidelijk of dit Tsjadische militairen of rebellen of Soedanese rebellen uit Darfur zijn. Hoe dan ook, uit de buurt blijven lijkt het beste advies.
Met zicht op kamp Gaga zitten twintig mensen onder een paar dorre struiken in de brandende zon. Kleine kinderen slapen, de volwassenen staren stil voor zich uit. Ze zitten hier nu een paar weken, zeggen ze. Ze wachten op registratie als nieuw aangekomen vluchtelingen, om het kamp in te mogen. Waarom dat zo lang moet duren, kan de kampmanager ons niet vertellen.
Niet dat het aangenaam is in Gaga-kamp, dat niet. Onbeschut, heet, stoffig, troosteloos en vooral oneindig uitzichtloos moet het zijn voor de vluchtelingen.
In de hospitaaltenten vinden we tientallen uitgemergelde kinderen. Een heel klein manneke met holle ogen en duimdikke beentjes blijkt bijna een jaar te zijn en kan niet eens staan. Een paar jaar geleden was er veel meer ondervoeding in het kamp. Er is nu op zich voldoende eten om ondervoeding te voorkomen. De moeders zien er ook gezond uit. Dit relatief kleine aantal ondervoede kinderen is dan ook raadselachtig. Deze moeders gebruiken een deel van hun graanrantsoen om alcohol te brouwen, zegt de een. Een ander weet dat sommigen hun kinderen in de steek laten, soms maandenlang, als ze heen en weer lopen naar hun familie in Darfur.
Leuke attractie
De volgende morgen keren we voor dag en dauw terug. Het kamp ontwaakt. We zijn een reuze leuke attractie voor de duizenden kinderen in kamp Gaga. Kinderen uit alle hoeken en gaten verdringen zich voor de camera zodra we even stilstaan. De geïmproviseerde kampscholen zijn overvol en smoorheet. Een middelbare school is er niet. Hulporganisaties breken er zich het hoofd over. Het regime in Khartoum is, alweer, weinig behulpzaam. De machthebbers geven geen toestemming de Soedanese lesmethode te gebruiken en er geldt een kopieerverbod op schoolboeken. Al Bashirs geheime dienst heeft lange armen: stiekem kopiëren leidt onherroepelijk tot grote problemen voor de hulporganisaties. Met gefronste wenkbrauwen bekijken we een set schoolboeken: Soedanese pubers leren hoe een mortiergranaat werkt. Een militaire training maakt deel uit van het middelbaar onderwijs.
We gaan snel verder met de opnamen van het alledaagse leven in het kamp. De vluchtelingen zien er wonderbaarlijk onberispelijk uit. De vrouwen in kleurige jurken, de mannen in kraakheldere witte kleding. Er ligt inmiddels een laag woestijnzand over onze gezichten. De hitte is ondraaglijk. We zijn vies bezweet. Op de terugweg naar Abeche is de raadselachtige bom op de weg even raadselachtig verdwenen.
Thuis horen we dat minister Koenders van Otwikkelingssamenwerking zich inzet voor een Nederlandse militaire bijdrage aan de VN-vredesmacht voor Darfur. Nu de Tweede Kamer nog meekrijgen. En belangrijker, hopen dat Khartoum deze keer woord houdt. En niet, zoals het regime goed toevertrouwd is, ineens alles uit de kast haalt om de VN-missie te dwarsbomen.
Tineke begint haar mailwisseling met Mia Farrow. In haar eerste reactie verontschuldigt Farrow zich. Ze heeft per ongeluk Tinekes pen meegenomen. Een Bic.
Uit veiligheidsoverwegingen zijn, op verzoek van de organisaties zelf, de namen van de hulpverleners en hulporganisaties niet genoemd.
Aart Zeeman en Tineke Ceelen zijn initiatiefnemers van de actie ‘Tot zover Darfur’ die begin november moet uitmonden in een week waarin aandacht wordt gevraagd voor de situatie in Soedanese provincie.

Wij wel, zij niet