De oorsprong van dorpsvetes
&#8216;Mogen straks de kerkklokken nog wel slaan een uurtje voor de dienst? Of zijn de collegeleden dan bang dat zij wreed in hun slaap worden gestoord omdat zij tot vier uur in de morgen in een van de kroegen de populaire jongen hebben uitgehangen?&#8217; Aldus een boze burger in de Veenendaalse Krant als het kersverse gemeentebestuur in april 2006 heeft besloten aan de zondagsrust te tornen. Op de dag des Heren mogen voortaan jaarlijks maximaal zes buitenactiviteiten worden georganiseerd.
Op het eerste gezicht zijn religieuze overtuigingen de aanjager van deze vete die Veenendaal spleet. Maar dat is gezichtsbedrog, vinden de Utrechtse sociaal-geografen Maarten Hogenstijn en Daniël van Middelkoop. In hun gezamenlijke proefschrift Zo werkt dat hier niet willen ze aantonen dat spanningen niet worden veroorzaakt door etnische, culturele of godsdienstige verschillen, maar hun oorsprong vinden in een gevecht om de macht.
Enkele dagen voor de plechtigheid lichten ze hun bevindingen toe. &#8216;Het omslaan van de machtsbalans in Veenendaal na de gemeenteraadsverkiezingen gaf de doorslag, zegt Maarten Hogenstijn. &#8216;Toen de confessionelen in de minderheid bleken, wisten ze meteen dat het gebeurd was met de zondagsrust. In de collegevorming heeft het CDA ervoor gekozen zijn machtspositie in de vorm van een wethouder te behouden, maar daar iets voor in te leveren.&#8217; Hetzelfde mechanisme zagen de doctoren in de dop overal aan het werk. &#8216;Uit ons veldwerk blijkt dat conflicten die om heel verschillende dingen gaan op vergelijkbare manier verlopen. Uiteindelijk verklaren machtsverschillen hoe ze zich ontwikkelen.&#8217;
Fouten van de meester
In 1965 publiceerden de socioloog Norbert Elias en John Scotson het boek The Established and the Outsiders. Hierin analyseerden ze de strijd tussen oude bewoners en nieuwkomers in een industriestadje met de fictieve naam Winston Parva. Superieur voelden de oude bewoners zich er. Het beeld van de nieuwelingen hingen ze op aan de beroerdste gedragingen van het &#8216;slechtste&#8217; deel van de groep. De kernvraag van het Utrechtse duo was of deze benadering nu nog betekenis heeft. Daartoe togen ze naar Veenendaal en Amerongen en verdiepten zich in de lokale conflicten. Hun slotsom: de theorie heeft zeker nog zeggingskracht, maar verdient op een tweetal punten aanpassing.
Maarten Hogenstijn wijst op de eerste blinde vlek van Elias. &#8216;Hij beschouwde Winston Parva echt als een gesloten systeem. Bij het conflict rond de gemeentelijke herindeling in Amerongen zagen wij juist goed dat het heel lastig is een lokale machtspositie op te bouwen zonder goede verbindingen met hogere schaalniveaus. De oude Amerongers verzetten zich tegen het verlies van zelfstandigheid. Maar echte Amerongers heb je alleen in Amerongen, niet in de landelijke politiek.&#8217;
Daniël van Middelkoop legt de tweede tekortkoming van de oude meester bloot. &#8216;Elias ging uit van de onvermijdelijkheid van de tegenstelling tussen gevestigden en buitenstaanders. Je woonde in een kleine gemeenschap en kon niet ontsnappen aan een van de twee groepen. Het was net voor iedereen veel mobieler werd. Er zijn nu vele manieren om je te onttrekken aan die oude tegenstelling. Daarom hebben we een groep van onverschilligen aan het model toegevoegd.&#8217;
Aardig goed aan het beeld van Elias voldeed nog de strijd tussen de oude Amerongers en de import in de vroege jaren negentig. Nieuwkomers maakten in 1994 een zwartboek, waarin ze de gevestigde orde een feodale mentaliteit verweten. Op het bankje der wijzen in het oude dorp, waar de echte Amerongers hun mening kwamen geven, ontploften ze van woede. In de lokale krant schreef een echte Ameronger: &#8216;Op onruststokers als u zitten we hier niet te wachten.&#8217; Maar in de loop der jaren vervaagde het onderscheid tussen echt en import, vertelt Van Middelkoop, die het veldwerk in Amerongen verrichtte. &#8216;Bij een nieuw dorpsgeschil rondom de komst van een multifunctioneel centrum stonden niet langer oud en nieuw tegenover elkaar, maar waren er nieuwe groepen: het gemeentebestuur versus de actiegroep Verontruste Burgers.&#8217;
Dat de betekenis van het onderscheid tussen echt en import afkalft, is waarschijnlijk een trend in heel Nederland, vermoedt Van Middelkoop. &#8216;Maar daar komen andere tegenstellingen voor in de plaats. Zeker in conflictsituatie hebben mensen de aandrang in wij en zij te denken. Al is het allemaal veel meer fluïde geworden, ze blijven zich identificeren met groepen waar ze bij horen.&#8217;
Autochtoon en allochtoon
Een klusje voor hen is het niet meer, want beide heren verlaten de wetenschap, Hogenstijn voor de journalistiek, Van Middelkoop voor het onderwijs. Maar ze denken dat het loont hun model toe te passen op de spanningen tussen autochtonen en allochtonen. &#8216;In het mooie rapport Identificatie met Nederland heeft de WRR ook het idee van gevestigden en buitenstaanders gebruikt,&#8217; vertelt Hogenstijn. &#8216;Daarin zeggen ze dat het heel normaal is dat er conflicten ontstaan als het machtsverschil tussen groepen vermindert. De gevestigden hebben de neiging om hun territorium te verdedigen. De buitenstaanders voelen dat ze hun nieuwe plek moeten bevechten. Wij hebben in Veenendaal en Amerongen ook gezien dat juist in zo&#8217;n fase conflicten ontstaan.&#8217;
Van Middelkoop vult aan: &#8216;Het gaat in het debat heel vaak over wie de schuld heeft. Of de allochtonen krijgen geen kans op de arbeidsmarkt. Of ze hebben het aan zichzelf te wijten, want ze integreren niet goed. Wanneer je je richt op hoe groepen iets proberen te bereiken, haalt dat de schuldvraag weg. Als je de strijd om de macht begrijpt, kun je proberen die soepeler en minder conflictvol te laten verlopen.&#8217;

Tomas Vanheste

Gerelateerd