Hoe neem je afstand van een ideeënwereld waar je niet, of niet langer onverkort, in kan geloven? Dat is de vraag die de laatste decennia vooral ex-communisten heeft beziggehouden, maar die natuurlijk staat voor een veel algemener probleem.

Mij viel altijd op, dat de gewezen kameraden de neiging hadden afscheid te nemen op communistische wijze. Gorbatsjov bijvoorbeeld kan niet genoeg geprezen worden om zijn pragmatiek, maar vergeet niet dat hij het bij al zijn hervormingen nooit kon laten het kapitalistische Westen nog even belerend toe te spreken, en te vermelden dat eigenlijk, in theorie en idealiter, de communistische levenbeschouwing superieur is. Als je altijd hebt gedacht dat het morele gelijk van de wereld jou toevalt, blijft die routineuze hoogmoed nog steeds jouw prerogatief, ook als de aanleiding daartoe is komen te vervallen.

Ik denk daarom ook dat het triomfantelijke pers­bericht dat Wijnand Duyvendak de wereld in stuurde om zijn boek aan te kondigen minder...