Essay / Liefde in letters
Ik heb nooit veel van de liefde begrepen. Niet omdat het aan me voorbijging, integendeel, ik ben zo ongeveer verliefd geboren. Maar ik heb nooit gesnapt waar iedereen zo enthousiast over is als het over liefde gaat; wat er zo mooi aan zou zijn. De dochter van een vriend zei ooit dat ze dit nooit meer wilde meemaken, ze zag eruit alsof ze een geest had gezien. Ze was zeven en voor het eerst verliefd. Ook ik herinner me mijn eerste verliefdheid als een verschrikking: de jakkerende onrust, het overmatige zelfbewustzijn dat zich toen voor het eerst duidelijk manifesteerde om me daarna nooit meer helemaal te verlaten.
Begrijp me niet verkeerd, ik heb de geneugten van de liefde leren kennen: de extatische verliefdheid en de onweerstaanbare fysieke aantrekkingskracht, het thuiskomgevoel of juist de opwinding van het volledig anders-zijn, en, als besluit, het weldadige houden van. Maar. Er was altijd wel wat. En al het mooie hield altijd een keer op.
Ik begon me af te vragen hoe zoiets goeds en warms en vitaals als liefde lelijk en koud kan worden. Hoe het kan het dat mensen zonder gedachten naast elkaar in slaap vallen terwijl vroeger elke vezel in hun lichaam elektrisch geladen leek wanneer dat andere lichaam zich binnen een straal van tien meter bewoog. Welke onvermoede, donkere krachten maakt de liefde in ons los, hoe ver kunnen we gaan? Nergens vond ik betere antwoorden dan in verhalen &#8211; in literatuur en film. Geen directe antwoorden, maar verhalen die verbeelden en voelbaar maken hoe onnavolgbaar en weerbarstig mensen kunnen handelen in de liefde.
Liefhebben en loslaten
Zo begreep ik waarom de jonge vrouw Lin, hoofdpersoon in Hokwerda&#8217;s kind van Oek de Jong, haar geliefde doodt. En begreep ik tegelijkertijd waarom ze steeds weer bij hem terugkeerde, zijn drankmisbruik, zijn losse handen en zijn overspel ten spijt. Zonder dat Oek de Jong in gepsychologiseer vervalt, begrijp je Lin door haar vader, een evenzo onaangename en stekelige man. Maar zelfs een vrouw zonder een vadercomplex begrijpt waarom een klootzak aantrekkelijk kan zijn. Waarom een klootzak soms geen klootzak lijkt, maar een engel, een kind, iemand van wie je houden moet. Dat het een soort liefde is die je steeds weer terugzuigt en waar je niet tegen opgewassen lijkt. De Jong legt bloot hoe haat en liefde tegen elkaar aan schuren, elkaar aanwakkeren in plaats van temperen.
Een andere schrijver die de donkere kant van de liefde tot op het bot fileert, is Marguerite Duras. De zinnen die zij over de liefde heeft geschreven, vergeet je niet licht. Wat mij vooral aangreep, was een zin in haar beroemde autobiografische roman De minnaar waarin ze verhaalt over haar kennismaking met de lichamelijke liefde. Duras schrijft dat haar personage erop hoopt &#8216;de geheimzinnige dood te sterven van minnaars zonder liefde&#8217;. Een onbegrijpelijke zin, hopeloos verdrietig ook. Het doet een streven naar de ultieme onthechting vermoeden, een soort hogere-school-liefde, iets boeddhistisch bijna. Liefhebben en loslaten, liefde in het hier en nu, dat is de lichamelijke liefde bij uitstek. Het hopeloos verdrietige aan dit streven is dat het voor een normale sterveling onmogelijk is.
Zoals Hanif Kureishi zijn hoofpersoon Jay in Intimiteit laat zeggen: &#8216;Ik weet dat liefde duister werk is (…). Te dichtbij, en je wordt overweldigd. Te veraf, en je wordt verlaten. Hoe hou je het in evenwicht?&#8217; Jay is een man die bang is voor intimiteit en die op het punt staat zijn vrouw te verlaten voor zijn minnares. In de nacht voor zijn vertrek trekt hij zich af op een slipje van zijn echtgenote en denkt dan aan D.H. Lawrence, die zei dat zelfs dieren zich triest voelen na een zaadlozing. Het is een treurig beeld: een man van middelbare leeftijd die een met zijn zaad bevlekt onderbroekje vasthoudt. Een onderbroek van de vrouw die hij zo verlaten zal. Deze scène laat zien hoe de lust hem door het leven jaagt. Zelfs op het moment dat hij zijn gezin in de steek laat, is zijn basale reflex om zich af te trekken op een ongewassen slipje van zijn vrouw.
De volgende dag vertrekt hij, en eenmaal samen met zijn minnares wordt hij overvallen door een gevoel van verzadiging en geluk. &#8216;De mooiste dingen op aarde hadden zich in dit moment samengebundeld. Dat kan alleen maar liefde zijn.&#8217; Je hoeft geen bovenmatige mensenkennis te bezitten om te weten dat ook deze liefde, of wat Jay liefde noemt, zal verdwijnen wanneer de begeerte gedoofd is. Jay verwart lust met liefde, al is het woord verwarren hier misschien niet op zijn plaats. Hij weet dat hij niet geschikt is voor de liefde, en kiest daarom voor iets wat er het dichtst bij in de buurt komt. Dat noemt hij dan liefde, voor zolang het duurt.
Een enorme inktvis
Hoe ingrijpend de liefde je kan vervormen wanneer je je, als hopeloze romanticus, wél door haar laat meeslepen, blijkt uit de transformatie van Charles Swann uit Prousts Op zoek naar de verloren tijd. Wanneer Swann Odette voor het eerst ontmoet, vindt hij haar geen opmerkelijke vrouw. Integendeel zelfs. Haar verschijning roept fysiek een zekere weerzin op. &#8216;Zij had een té geprononceerd profiel, een té tere huid, té uitstekende jukbeenderen en té scherpe trekken om hem te kunnen behagen.&#8217; Maar sinds hij heeft gemerkt dat Odette in de ogen van veel mannen een begerenswaardige vrouw is, &#8216;… was de lichamelijke aantrekkingskracht die zij op hen uitoefende, voor hem verworden tot een smartelijke behoefte haar, tot in de diepste roerselen van haar ziel, te bezitten.&#8217;
Zijn obsessie met Odette begint pas goed wanneer Swann haar op een avond niet treft op een plek waar hij haar verwacht had. De paniek slaat toe en koortsachtig gaat hij naar haar op zoek. Vanaf dat moment, vanaf die angst, bezoekt hij haar elke avond, ook al heeft hij daar lang niet altijd zin in. Maar de zekerheid dat zij zich níet met anderen ophoudt, schenkt hem rust, geluk bijna. Het smoort &#8216;die weggedrongen angst&#8217; die hij had gevoeld die avond dat hij Odette niet aangetroffen had. Sterker: &#8216;Het belang dat Odette voor hem had gekregen, was misschien juist wel aan die angst te danken.&#8217;
Zijn jaloezie neemt groteske vormen aan. Wanneer hij net bij haar vandaan komt, is hij even gelukkig, maar niet voor lang. Al snel verworden de herinneringen aan haar &#8211; haar glimlach, de manier waarop ze hem haar lippen aanbiedt &#8211; &#8216;schetsen&#8217; waardoor hij zich voor kan stellen dat zij zich op dezelfde manier gedraagt tegenover anderen.
Swanns jaloezie wordt door Proust omschreven als &#8216;een onafhankelijke, op zichzelf gerichte levenskracht&#8217; en &#8216;een enorme inktvis&#8217; die zich met zijn verschillende armen vastzuigt aan alle ogenblikken van Odettes leven waarin ze hem zou kunnen bedriegen. De jaloezie tast Swann aan en er blijft weinig meer over van de man die hij was.
De liefde gewist
Niet iedereen heeft een getroebleerde relatie met de liefde. Er bestaan mensen die verliefd worden op de juiste persoon en die geen jaloezie, ergernis of angst in de liefde kennen. Maar dan nog. De meeste liefdesrelaties worden door de tijd getekend. Zoals een auto in de loop van de jaren langzaamaan steeds een beetje beschadigder raakt, zo wordt een liefde in de loop van de tijd zoetjesaan ook ontsierd. Een huis-, tuin- en keukenruzie die een onverwacht diepe wond slaat, een overspelige uitglijder, carrièrestress die de sfeer in huis verziekt &#8211; allemaal gebeurtenissen die een litteken achterlaten. En als je denkt dat je dit alles hebt weten te omzeilen, dan zijn er nog de sluipmoordenaars van de liefde: verveling en sleur.
Zou het daarom niet fantastisch zijn als je je geheugen selectief kunt wissen zodat je al die pijnlijke, ontwrichtende herinneringen kon laten verdwijnen? Deze gedachte is het uitgangspunt van de film Eternal Sunshine of the Spotless Mind van scenarist Charlie Kaufman en Michel Gondry. De film vertelt het verhaal van de timide Joel en de impulsieve Clementine. Ze ontmoeten elkaar op een feestje, worden verliefd en gaan samenwonen. Na een aantal maanden begint hun relatie scheuren te vertonen en belanden ze op het punt dat ze elkaar moedwillig kwetsen. Zij vindt hem saai, voelt zich opgesloten en blijft nachten weg. Hij reageert daar gefrustreerd op, veronderstelt dat ze met mannen naar bed gaat. Is that not how you get people to like you?
Ze gaan uit elkaar. Wanneer Joel Clementine weer opzoekt om zich met haar te verzoenen, herkent ze hem niet. Joel komt erachter dat zij haar herinnering aan hem heeft laten uitwissen. Dat heeft ze laten doen bij een bedrijfje dat Lacuna Inc. heet en waar ze door een lichte hersenbeschadiging te veroorzaken de herinneringen aan een problematische liefde verwijderen.
Joel is woedend en als wraak besluit hij zijn herinneringen aan haar ook uit te wissen. Tijdens het uitwissen worden niet alleen de slechte, maar ook de mooie herinneringen meegenomen, en daar verzet hij zich tegen. In een surrealistische achtervolging die zich afspeelt in zijn geest, probeert Joel het wissen tegen te houden. Hij verstopt zich samen met Clementine in herinneringen die niks met haar te maken hebben &#8211; zoals de schaamtevolle herinnering aan de keer dat zijn moeder hem betrapte tijdens het masturberen. Het mislukt. Hij vergeet haar. Vlak voor ze elkaar verliezen in de mist van zijn geheugenverlies weet Clementine hem nog toe te fluisteren: Meet me in Montauk.
Wanneer Joel de volgende dag wakker wordt, besluit hij in een opwelling de trein richting Montauk te pakken. Daar komt hij Clementine tegen. Ze vallen weer voor elkaar en lijken een nieuwe kans te krijgen. Dan stuurt de assistente van Lacuna, die zelf ook een liefde heeft gewist en daar spijt van heeft, alle cassettes terug naar de mensen die behandeld zijn met daarop het verhaal dat ze over hun liefde vertelden. Zo horen Clementine en Joel wat ze ooit over elkaar gezegd hebben. En dat is niet mild.
Beiden zijn ontdaan en volgens Clementine heeft het geen zin om het opnieuw te proberen. We weten wat er gaat gebeuren, zegt ze. Zij zal zich weer opgesloten voelen en weglopen. Hij zal zich weer dood aan haar ergeren. Joel overdenkt dat scenario. Hij glimlacht. En zegt: &#8216;Oké.&#8217; &#8216;Oké?&#8217; vraagt Clementine. Dan begint ze te lachen, door haar tranen heen, opgelucht. Zo simpel kan het leven soms zijn: oké. Het is de volledige acceptatie: van dat wat er was, wat er is en wat er zeer waarschijnlijk komen gaat.
Joel vroeg zich af hoe het kan dat iemand die je zo lang kent, kan veranderen in een vreemde. Met die vraag raakt hij aan de kern van een pijnlijke waarheid: dat het soms lijkt alsof je elkaar minder goed kent wanneer je langer samen bent, dan wanneer je elkaar net hebt ontmoet. Doordat Joel even vrij van herinneringen naar Clementine heeft kunnen kijken, ziet hij dat beide beelden even waar zijn. Clementine is het fantastische en eigenzinnige meisje waar hij verliefd op werd én het egoïstische kreng dat hem tot waanzin dreef.
De wetenschap dat liefde veelkantig is, geeft lucht. Het maakt duidelijk dat je niet te veel van de liefde moet verwachten. Ik las onlangs een essay van de Amerikaanse schrijver David Foster Wallace. Hij schreef dat wanneer je intelligentie belangrijk vindt, je je altijd dom zult voelen, wanneer je schoonheid belangrijk vindt, je je altijd onaantrekkelijk zult voelen. Doorredenerend kun je zeggen dat wanneer je de ultieme liefde najaagt, je altijd het gevoel zult hebben dat de liefde die je hebt te nietszeggend en onbetekenend is. Misschien zit er wat in de paradoxale conclusie dat liefde pas haar schoonheid krijgt wanneer ze niet zo belangrijk meer voor je is.
Deze week verschijnt van Marte Kaan het boek ‘Lang leve de liefde – over de donkere kant van verliefdheid, hartstocht en verlangen’. Uitgeverij Ambo, € 18,95

Gerelateerd