Bezuinigingen op de GGz

‘Wij waren 45 jaar getrouwd, mevrouw, en daarvoor hadden we zeven jaar verkering.’ Hij heeft het nog niet gezegd of de tranen springen in zijn ogen. Door schaamte overmand kijkt hij naar zijn handen. Meneer Bolhuis uit Barneveld, zeventig jaar oud, is niet gewend te huilen.

Ruim een week zit hij nu op de gesloten afdeling van het centrum voor ouderenpsychiatrie op het landgoed Veldwijk in Ermelo. Het werd in 1884 verkocht aan de Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Geestes- en Zenuwziekten en sindsdien worden er psychiatrische patiënten verpleegd. Het centrum is twee jaar geleden gloednieuw opgeleverd. In de ontvangsthal is een kantine met stoelen en tafels in frisse pasteltinten. Meneer Bolhuis verblijft op de tweede verdieping. Die is alleen toegankelijk met een elektronische sleutel. De patiënten hebben die niet. Als ik hem vraag waarom hij hier zit, barst Bolhuis opnieuw in snikken uit. Dan vertelt hij over Ria. Hoe ze verkering kregen, zich verloofden, trouwden. Hoe ze kinderen kregen, werkten, met pensioen gingen, grootouders werden. ‘Vijf kleinkinderen. De jongste heeft het syndroom van Down.’ Hoe Ria leverkanker kreeg en hoe haar buik opzwol. De laatste maand van haar leven sliep meneer Bolhuis niet meer naast zijn vrouw. Binnen drie maanden was ze dood.

Zes weken later ging meneer Bolhuis voor het eerst weer op visite. Een vrouw vroeg of hij alweer in de slaapkamer sliep. ‘Nee,’ zei hij, ‘dat durf ik niet. Ik kan haar nog ruiken.’ Zegt haar man: stonk ze dan zo, je vrouw? ‘Ik heb niets meer gezegd. Ik ben opgestaan en weggelopen.’

Meneer Bolhuis ging naar huis en kwam er niet meer uit. Ondanks de zorg van zijn kinderen en kleinkinderen lukte het hem niet nog een reden van bestaan te zien. Hij verwaarloosde zichzelf en verloor zich in een hopeloze verliefdheid op een veel jongere oud-collega. ‘Een weduwe, haar man pleegde zelfmoord. Zij zag een nieuwe relatie niet zitten.’ Meneer Bolhuis deed dingen ‘die ik niet had moeten doen’ en reed vervolgens tot twee keer toe naar het kanaal. ‘Ik wilde dat het doofde. Maar ik dacht aan mijn collega en haar man. Ik mocht het haar niet aandoen. Niet nog een keer.’ Hij vertelde het hele verhaal aan zijn huisarts. ‘En toen kwam ik hier.’

Bolhuis is vrijwillig opgenomen, maar mag niet alleen de deur uit. Hij is ernstig depressief en suïcidaal. Met behulp van medicatie, goede zorg en in nauw overleg met de familie proberen de medewerkers van de gesloten afdeling van de ouderenpsychiatrie hem te ‘stabiliseren’ opdat hij op den duur weer naar huis kan. Op de afdeling lopen nog zeven andere patiënten als meneer Bolhuis rond. Allemaal 65+. Het centrum voor ouderenpsychiatrie op Veldwijk telt 56 bedden. 16 daarvan zijn inmiddels opgeheven. Het licht op de rehabilitatie-afdeling is uit.

Doorontwikkelagenda

De geestelijke gezondheidszorg is te duur. In tien jaar tijd stegen de kosten in de GGz met meer dan 8 procent per jaar tot ruim 5,5 miljard euro. Dat is 6,1 procent van het totale zorgbudget. Minister Schippers van Volksgezondheid oordeelde al twee jaar geleden dat het zo niet langer ging en kondigde ingrijpende maatregelen aan. Psychiatrische patiënten zouden minder vaak opgenomen moeten worden en hulp dichter bij huis moeten krijgen. Mensen die kampen met lichte psychische problemen zouden vaker een beroep moeten doen op hun netwerk en een eigen bijdrage moeten gaan betalen. Zo hoopte de minister 600 miljoen euro te besparen. Tijdens een persconferentie in juni 2011 zei Schippers dat mensen alleen een beroep op de gezondheidszorg moeten doen als ze ‘echt last hebben van ziekte’. En dat ze ‘dingen die bij het leven horen’ maar in hun eigen sociale kring moeten ‘uitvogelen’.

Fel protest brandde los. Psychiaters en hun patiënten togen naar Den Haag, opiniepagina’s stroomden vol. De GGz voelde zich gestigmatiseerd en achtergesteld bij de somatische zorg. Alsof schizofrenie minder erg is dan leukemie. Alsof de uitgaven in de ziekenhuizen niet net zo hard waren gestegen. Het leidde tot langdurige onderhandelingen tussen het ministerie, vertegenwoordigers van zorgaanbieders en beroepsverenigingen, cliënten- en familieorganisaties en zorgverzekeraars. Een jaar later, in juni 2012, presenteerden de partijen het Bestuurlijk Akkoord Toekomst GGZ, waarin 23 afspraken staan om de geestelijke gezondheidszorg ‘kwalitatief hoogwaardig’ en betaalbaar te houden. Een forse beddenreductie met eenderde van het totaal ten gunste van de zorg buiten de kliniek (de ambulante zorg), destigmatisering van psychiatrische patiënten, invoering van ‘prestatiebekostiging’ via het systeem van de diagnose behandel combinatie (DBC) en invoering van een zogeheten Routine Outcome Monitoring (ROM) om de kwaliteit in de gaten te houden, maken deel uit van de gemaakte afspraken. Doel is een structurele uitgavengroei die niet hoger is dan 2,5 procent, exclusief de jaarlijkse loon- en prijsbijstelling.

Probleem: de realiteit

‘Hoeveel tijd heb je nodig?’ Jaap Nanninga, psychiater en hoofd zorg van de ouderenpsychiatrie op Veldwijk, kan de vraag niet meer horen. ‘Hoeveel tijd heb ik nodig? Weet ik veel. Maar dat willen de spreadsheetmanagers niet horen. Soms lukt het in vier weken om iemand te stabiliseren, soms in zes. Dan gaat hij naar huis. Als er een thuis is.’ Nanninga is een van de ongeveer 3800 medewerkers van GGz Centraal, een instelling voor geestelijke gezondheidszorg in het midden van het land. Jaarlijks behandelen zij meer dan 40.000 cliënten, het leeuwendeel ambulant, thuis of in een dagbehandeling. GGz Centraal is ontstaan uit een fusie tussen Symfora en Meerkanten GGz, waardoor de organisatie nu over twee grote terreinen beschikt waar al meer dan honderd jaar psychiatrische patiënten worden verzorgd: Zon & Schild in Amersfoort en Veldwijk in Ermelo. Ook zijn er tientallen locaties in de regio’s Flevoland, Veluwe & Veluwe Vallei, Oostelijk Utrecht en de Gooi- en Vechtstreek. In totaal heeft GGz Centraal zo’n 1600 ‘klinische’ bedden waar patiënten kortere of langere tijd worden opgenomen.

Volgens de afspraken moeten ruim 500 van die bedden in 2020 zijn verdwenen. Langdurige klinische opname is uit de tijd en kost te veel: meneer Bolhuis kost ongeveer 150 euro per dag. Ook worden sommige stoornissen niet langer erkend als ziekte en zijn daarom uit het verzekeringspakket gehaald. Het gaat dan met name om ‘aanpassingsstoornissen’, problemen die voortkomen uit levensgebeurtenissen die iedereen kunnen treffen maar waarmee niet iedereen even goed kan omgaan: dood, ziekte, scheiding, verlies. Het ‘herstellingsoord’ in Laren, een behandelprogramma van GGz Centraal waar mensen leerden met hun verlies te leven, is inmiddels opgedoekt. In Almere werd vorig jaar uit kostenoverwegingen de succesvolle driedaagse dagbehandeling voor mensen met ernstige borderlinestoornissen teruggebracht tot één dag. Het leidde tot een verergering van de stoornissen en meer agressie in de groep. Zeven van de acht deelnemers aan het programma worden inmiddels individueel behandeld.

Nanninga is de eerste die vindt dat mensen zo lang mogelijk thuis moeten worden opgevangen. ‘Als je een doelgroep heel specifiek kunt identificeren in een module en je biedt zorg op maat, vind ik dat heel goed.’ Zijn probleem: de realiteit. ‘Mooi omschreven ziektebeelden kunnen prachtig scoren op lijsten, maar daarmee heb je de patiënt nog niet in beeld. Ik heb hier een man gehad, 65 jaar, zwakbegaafd. Zijn onderbeen was afgezet, hij vertoonde daardoor gedragsproblemen. Waar moet die man heen? Tot 5 december 2012 kon ik hem opnemen op de rehabilitatie-afdeling. Daar verbleven patiënten gemiddeld vier maanden en vanuit daar konden we in alle rust kijken waar iemand terecht kon. Die afdeling is nu gesloten. Hij moet maar naar een instelling voor mensen met een verstandelijke beperking, wordt er dan gezegd, maar daar hebben ze geen ervaring met mensen met één been. Bij ons kan hij niet blijven, want hij is niet psychotisch of depressief. Zijn gedrag komt voort uit de amputatie, maar dat is een aanpassingsstoornis die niet meer wordt vergoed.’ Waar meneer nu is? ‘Ik heb geen idee.’

Ambulantisering

Dat psychiatrische patiënten langer thuis of in de buurt verzorgd moeten worden, is niet nieuw. Sint Franciscushof, een andere stichting op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg, schreef al in 1954 in een brief aan Gedeputeerde Staten van Overijssel dat het streven om patiënten zo lang mogelijk in een gesticht te houden hopeloos gedateerd was: ‘thans probeert men ze zo spoedig mogelijk weer te ontslaan’. In de jaren ’70 werden overal ‘sociowoningen’ opgezet waarin psychiatrische patiënten hun eigen leven moesten kunnen leiden. Onder druk van de slechte economische situatie van de jaren ’80 kreeg deze ‘ambulantisering’ een extra impuls en verschenen ideologisch gemotiveerde beleidsstukken over het belang van ‘vermaatschappelijking van de zorg’.

De vermaatschappelijking pakte aanvankelijk niet goed uit. Mede door een strikte interpretatie van de wet BOPZ (bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen) en onder invloed van de steeds luider verkondigde boodschap dat iedereen toch vooral verantwoordelijk is voor zijn eigen lot, vulden de grote steden zich met dak- en thuislozen, meestal met een psychiatrisch verleden, vaak verslaafd en zelden bereid om zich vrijwillig te laten behandelen. Het aantal onvrijwillige opnemingen nam toe. Werden in 2000 nog ruim 6000 mensen met een inbewaringstelling opgenomen, in 2009 waren dat er ruim 8000, een stijging van meer dan 27 procent. Het aantal rechterlijke machtigingen steeg tot een kleine 10.000, een stijging van meer dan 80 procent vergeleken met tien jaar eerder.

Pogingen om mensen langer thuis te houden, leidden in het verleden dus tot meer in plaats van minder kosten. Die wetenschap maakt veel medewerkers in de GGz sceptisch over de huidige bezuinigingen. Verpleegkundige Martijn Bokhorst van de gesloten afdeling waar meneer Bolhuis verblijft, vreest dat patiënten meer zullen verslonzen en weer vaker op straat zullen zwerven: ‘Eenzaamheid wordt het grootste gezondheidsprobleem van het land.’ Hij verwacht ook dat somatische ziektebeelden minder snel worden opgemerkt, waardoor mensen snellerpsychisch zullen ontsporen. ‘Bij oudere mensen lopen lichamelijke en psychische klachten vaker door elkaar heen, ze hebben overal een beetje last van. Een paar weken geleden namen we een vrouw op met psychotische kenmerken. Blijkt ze een blaasontsteking te hebben. Ze was zo bang om te plassen dat ze het ophield en daarvan helemaal in de war raakte. Straks moet de huisarts of een algemeen ziekenhuis zo’n vrouw onderzoeken. Ik ben bang dat ze er daar niet zo snel achter komen, omdat ze niet met dit soort patiënten kunnen omgaan.’

Productgroep aandachtstekort

Veel van het huidige beleid in de gezondheidszorg is gebaseerd op de illusie van de ander, oordeelt psychiater Nanninga. In plaats van integraal te kijken naar wat mensen nodig hebben, werpen organisaties elkaar patiënten toe alsof het hete aardappels zijn: ‘We sluiten afdelingen in de hoop dat iemand anders de zorg wel overneemt.’ Marktwerking heeft ertoe geleid dat instellingen concurrenten zijn geworden en vooral streven naar de gunst van de verzekeraar. Nanninga geeft het voorbeeld van de Routine Outcome Monitoring (ROM). Dat is een set aan meetschalen om te kijken of een behandeling aanslaat: ‘Zodra een patiënt wordt behandeld, scoren we aan de hand van een groot aantal criteria hoe erg het met hem is.’

Op zich is de ROM een goed instrument en er is niks mis met het meten van de effecten van een behandeling, benadrukt de psychiater. Wat hem stoort, is de manier waarop het instrument wordt gebruikt om de verzekeraars tevreden te stellen. ‘De verzekeraar zegt dat wij in 30 procent van alle gevallen een ROM-uitslag moeten laten zien. Doen we dat niet, dan wordt er zo een miljoen gekort. Intern krijg ik dan te horen dat ik er wel voor moet zorgen dat ik voor 30 procent “geromd” heb. Maar dat was toch niet het doel? Bovendien, voor dementerenden heb je helemaal geen goede ROM, want die mensen worden alleen maar slechter. Hoe meet je dan het succes? We hebben vragenlijsten voor de familie, we onderzoeken ons suf, want transparantie is alles, maar helpt ons dat echt verder? Al twintig jaar lang braken we cijfers uit over onze behandelingen, de bezetting van de bedden; nu hebben we de DBC’s en de ROM, er zijn zelfs speciale bureaus die ROM-lijsten bijhouden. Dat kost kapitalen. En waar gaat het om? Dat een man die zwaar in de war is weer een beetje in het gareel komt. Rommen? Wees blij dat iemand zijn pillen opeet.’

De enorme toename van de bureaucratische last binnen de gezondheidszorg is veel mensen die er werken een doorn in het oog. Ook volgens sommige bestuurders is de diagnose behandel combinatie, ingevoerd om de kosten van de zorg inzichtelijk te maken en te beheersen, juist een van de redenen dat het financieel zo uit de klauwen loopt. In elk geval leidt de systematiek tot absurd proza. Zo bestaat er een productgroep aandachtstekort, een productgroep depressie en een productgroep schizofrenie waarin tot achter de komma staat aan welke activiteit hoeveel minuten mag worden besteed.

Alles kapot

René Pel is zo’n productgroep. De 49-jarige dichter en schrijver werd 20 jaar geleden voor het eerst opgenomen en verbleef 15 jaar lang in gebouw Hebron op het terrein van Zon & Schild. Nu woont hij in de Mauritzhof, een gloednieuw centrum in Bussum, op de grens met Naarden, tussen een welvarende nieuwbouwwijk met luxe huizen en een industrieterrein. Aan weerszijden van de grote binnentuin zijn appartementen gebouwd waar in totaal 60 patiënten kunnen verblijven. De kamers zijn ruim en hebben een eigen douche en toilet.

Pel noemt zichzelf schizofreen. ‘Ik ben psychotisch, ik zie dingen die andere mensen niet zien.’ Elke dag gaat hij gebukt onder diepe angsten die hij met medicatie probeert te beheersen. Hij heeft een dochter, Juliette, ‘daar houd ik zo ontzettend veel van’. Juliette is autistisch, hij ziet haar nooit. ’s Ochtends staat hij vroeg op om te schrijven, het liefst rond vijf uur, als het nog stil is op de gangen. Hij publiceerde drie thrillers, maar schrijft de laatste tijd vooral poëzie en dagboeken. Vorig jaar kwam zijn bundel Nachtval uit. Als hij ’s middags moe wordt, gaat hij lezen, James Joyce is zijn favoriet. ‘Erg moeilijk, maar het is wel een uitdaging.’

Pel weet dat Joyce een dochter had die schizofreen was. Het bewijst volgens hem hoeveel creativiteit er achter de gekte schuil kan gaan. ‘Mensen die niets van de psychiatrie weten, denken dat iedereen hier met z’n broek naar beneden loopt en oerwoudgeluiden maakt. Ik wil laten zien dat mensen met psychische problemen nog heel veel kunnen.’ Dat hij zelf nu in Bussum woont in plaats van ergens buiten in de bossen, vindt Pel ‘fantastisch’. ‘De Mauritzhof is moderner en sneller.’ Niet dat hij vaak buiten het terrein komt. ‘Dat durf ik niet.’

Van de bezuinigingen moet hij niets hebben. ‘Deze regering maakt alles kapot. Mensen krijgen het steeds moeilijker. Van de schoonmaakploeg is er nog maar één in vaste dienst, de rest zijn uitzendkrachten. De verpleegkundigen hebben steeds minder tijd. Vrijdag, zaterdag en zondag is er niets te doen.’ Hij schreef erover in het gedicht ‘Stilte’. Over blijven die mensen in hun rokershok, / hun dagelijkse rituelen van het nietsdoen. / Uit verveling wordt er koffie gedronken / en rookt men. / Er is geen ontsnappen mogelijk.

De totale gekte

Verpleegkundige Marja Doorn, die al bijna 30 jaar in de psychiatrie werkt, geeft toe dat zij en haar collega’s minder tijd hebben voor de patiënten dan vroeger. ‘Op Hebron hadden we één verpleegkundige op 13 patiënten. Nu is dat één op 19.’ Het betekent minder diepgang in het contact, minder tijd om levensvragen te bespreken. ‘Ik kan me nog herinneren dat we een maatschappelijk werker hadden. Dat werk doen wij er nu bij.’ De meeste tijd gaat op aan het controleren en het uitdelen van medicijnen en het bijhouden van dossiers. ‘We hebben minder mogelijkheden om in te schatten hoe het echt met iemand gaat. Dat vind ik moeilijk. Elke psychose levert extra defecten op, het is belangrijk daar zo snel mogelijk bij te zijn. Patiënten zijn er ook bang voor, voor het verlies van capaciteit, van contact. Ik kan die angst niet altijd wegnemen.’

Dat heeft de afgelopen twee jaar regelmatig tot herplaatsingen op Zon & Schild geleid. ‘De totale gekte kunnen we hier niet aan,’ geeft Doorn nuchter toe. ‘Daarvoor hebben we gewoon te weinig handen.’ Maar ook de mildere gekte wordt niet altijd getolereerd. Weliswaar zijn de verhoudingen met de buren nu goed, maar klachten over ‘rochelende’ patiënten leidden een jaar geleden nog tot spanning. Toen een patiënt vervelend deed in een café, stond het in de krant. ‘Hij zit alweer tijden in Zon & Schild.’

Zorgzwaartepakket

Uiteindelijk moet de Mauritzhof een behandeleenheid worden waar mensen niet langer dan een jaar verblijven. Daarna moeten ze naar huis of naar een plek waar ze beschermd kunnen wonen. Dat geldt vooral voor patiënten met een ‘zorgzwaartepakket (ZZP)’ van 4 of minder. Dit soort patiënten wordt geacht met intensieve ondersteuning voor zichzelf te kunnen zorgen. Een ZZP is een soort standaard om te bepalen hoeveel zorg iemand nodig heeft. Die langdurige zorg wordt betaald uit de collectieve verzekering, de AWBZ. Er zijn 10 gradaties. Iemand uit categorie 1 kan nog veel zelf en heeft maar een paar uur wat extra hulp nodig. Iemand uit categorie 10 gaat dood en krijgt intensieve palliatieve zorg.

Via een standaardprotocol schatten de medewerkers van de Mauritzhof zelf in eerste instantie in wat de zorgzwaarte is. Ze scoren op dertien leefgebieden, bijvoorbeeld of iemand werk heeft, of iemand onder de douche kan, of iemand mobiel is. In enkele gevallen leidt het protocol tot een in de praktijk onhoudbare situatie, zeggen de verpleegkundigen. Zoals bij Pieter de Kruit. Hoewel gediagnosticeerd met schizofrenie zou hij volgens de regels maximaal 13 uur begeleiding mogen krijgen, omdat hij een 4 scoort. Marja Doorn en haar collega’s denken daar heel anders over, net als De Kruit zelf. ‘Ik woonde in Hilversum op een grote driekamerflat. Ik verwaarloosde totaal. Hier heb ik een kat en een vriendin. Daar heb ik niets.’

Uiteindelijk heeft de stafmedewerker samen met de behandelend psychiater net zo lang de lijst ingevuld tot er toch een ZZP 5 uitkwam. ‘Er is één vraag over het openbaar vervoer, of iemand daar zelfstandig mee kan reizen. Pieter reist nooit met het openbaar vervoer, want dat durft hij niet. Als hij hoort dat hij niet moet vergeten om uit te checken, raakt hij totaal in paniek. We hebben die vraag uiteindelijk gescoord als “ernstig”, maar je kunt je natuurlijk afvragen hoe ernstig het is dat iemand niet met de bus durft. Voor ons maakt het niet uit, de verpleegkundige zorg is niet anders met of zonder ZZP. Wij kijken naar wat iemand nodig heeft. Voor Pieter betekent het een verschil tussen beschermde opvang of eenzame verwaarlozing.’

Wat er op den duur met chronische patiënten als René Pel zal gebeuren, durft Doorn niet te zeggen. Zelfstandig wonen is uitgesloten. ‘Je kunt schuiven met mensen wat je wilt, maar er blijft altijd een categorie die nergens terecht kan. De meeste mensen die hier verblijven, hebben geen of een heel klein netwerk en als je die uit het oog verliest, kan het snel misgaan. Er zijn mensen die zo beschadigd zijn, dat ze ondanks goede medicatie en behandeling veroordeeld zijn tot de chroniciteit.’

Het is niet deze categorie chronische psychiatrische patiënten die minister Schippers op het oog had toen ze sprak over het zelf uitvogelen van problemen. Maar de bezuinigingsmaatregelen raken hen wel. Hoogleraar psychiatrie René Kahn luidde er de noodklok over in NRC Handelsblad van 23 februari. Hij pleitte voor een strikte scheiding tussen psychische basiszorg en de gespecialiseerde psychiatrie. Zeg maar het verschil tussen een aanpassingsstoornis na de dood van een geliefde en schizofrenie. Die knip tussen basiszorg en specialistische zorg is ook belangrijk in het Bestuurlijk Akkoord. Daarin staat dat iemand met psychische klachten eerst naar de huisarts moet, die met behulp van een zogenaamde ‘praktijkondersteuner’ de ergste nood moet lenigen. Kan de patiënt binnen de ‘huisartsenfunctie’ niet worden geholpen, dan wordt hij doorverwezen naar de generalistische basis-GGz of de specialistische GGz. Voor andere problemen moeten mensen maar naar het maatschappelijk werk van de gemeente.

Vooral voor de spuit

Leo Holtrop hoopt dat hij er volgend jaar nog heen mag, naar dagactiviteitencentrum De Stee in Nunspeet. Hij staat op de lijst van sociaal verpleegkundige Natascha Brandenburg en haar team dat vanuit het poliklinisch centrum in Wezep honderden oudere patiënten onder zijn hoede heeft. Dagelijks rijden PIT-verpleegkundigen (psychiatrische intensieve thuiszorg) van Hattem tot Elspeet, via Hulshorst, Elburg en Nunspeet om mensen van 60 jaar en ouder te bezoeken die kampen met psychiatrische problemen, maar die het thuis nog redden dankzij de intensieve thuiszorg en, bijvoorbeeld, een wekelijks bezoek aan een dagbesteding. ‘We scheuren de halve Veluwe af,’ zegt Brandenburg lachend. ‘Precies zoals de minister het wil.’

Het team van Brandenburg bestaat uit een sociaal geriater, een arts-in-opleiding, twee PIT-verpleegkundigen en drie sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen en staat onder leiding van een psychiater die er vaak niet bij kan zijn. ‘Hij heeft ook de verantwoordelijkheid voor het ouderencentrum op Veldwijk. We hadden ook nog een psycholoog, maar die is wegbezuinigd.’

Leo Holtrop werd tien jaar geleden volkomen vervuild aangetroffen op de boerderij van zijn inmiddels overleden ouders, waar hij zwanen uit oude rubberen banden sneed terwijl het ongedierte door de kieren kroop. Op de boerderij was geen stromend water, geen toilet en geen verwarming. Dankzij psychiatrische bemoeizorg werd een deel van de boerderij verbouwd. In een aparte kamer brandt nu een behaaglijke kachel, staat een keukenblok en een bed voor het raam. Hier brengt Leo al zijn dagen door. De rest van de boerderij ziet eruit zoals het was, vijftig jaar geleden. Het bed van zijn ouders is nog opgemaakt. Naast het versleten bankstel prijkt een rubberen zwaan.

Leo krijgt elke week thuiszorg via de gemeente (dat loopt via de wet maatschappelijke ondersteuning) en eens per vijf weken een depot (= spuit) van het antipsychoticum Haldol (dat loopt via de zorgverzekeraar). Maar ook de gemeente moet bezuinigen. Thuiszorg en dagbestedingen staan onder druk. Brandenburg is bang dat Leo straks nergens meer heen kan, terwijl zij steeds minder tijd heeft om even met hem te praten. ‘Ik ben er vooral voor de spuit.’ Onlangs ging het al bijna mis toen er een nieuw meisje van de thuiszorg was. ‘Leo denkt dat hij met haar gaat trouwen. “Ik vind het zo fijn dat er iemand van mij houdt,” zegt hij. Dat moeten we echt begrenzen hoor, want in zijn hoofd gaat dit een heel eigen leven leiden.’ De thuiszorgmedewerker zelf lijkt Brandenburg niet de aangewezen persoon deze boodschap te brengen. ‘Daar hebben ze ook helemaal niet de kwalificaties voor.’ Maar ook Brandenburg moet keuzes maken. ‘Ik skip echt. De ongecompliceerde dementieën doe ik niet meer.’

Meer dan honderd jaar geleden richtte M.J. Chevallier samen met een aantal andere weldoeners de Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Geestes- en Zenuwziekten op. Op het landgoed Veldwijk werd een gesticht gebouwd.

Op dat terrein slaapt nu meneer Bolhuis. Hij droomde. Hij reed over een verlaten snelweg, aan de horizon brandde een fel licht. Hij moest ernaartoe, hij kon niet anders. Opeens liepen er twee mensen op de weg. Hij remde, stond stil. Een vrouw opende het rechterportier. ‘Zo, ben je daar,’ zei ze en stapte in. ‘Mijn Ria.’ Links van de auto stond de echtgenoot van zijn collega. De man die zelfmoord pleegde. ‘Hij vroeg: “Waarom heb je haar niet meegenomen?” Toen werd ik wakker.’

Meneer Bolhuis heeft de droom aan zijn psychiater verteld. ‘Ze zegt dat ik altijd alles moet vertellen.’ En wat zei de psychiater? ‘Dat ik hier nog even moet blijven. Ik mag er niet uit.’ Hij huilt opnieuw, stiller nu.

Wat er zou gebeuren als hij nu naar huis zou gaan? ‘Mevrouw,’ zegt hij, opeens heel rustig. ‘Dan zouden wij elkaar niet meer ontmoeten.’

Alle patiënten uit dit verhaal heten in werkelijkheid anders, behalve René Pel. Miek Smilde schreef ‘Raarhoek’, over de naoorlogse geschiedenis van de Nederlandse psychiatrie (De Arbeiderspers)

‘Waar meneer nu is? Geen idee’