<div class="lead">
Dit is onze literair criticus Jeroen Vullings eerste &#8216;Vullings&#8217; boek van de week&#8217;. Een rubriek waarin (verrassing!) Vullings het meest opvallende, interessante boek van de (verrassing twee!) week bespreekt. &#8216;Niemand is wie hij voorgeeft te zijn. Een mens zou licht van minder gek kunnen worden.&#8217;
</div>
Dat de politie ‘niks’ doet, is een vaak gehoorde klacht bij ‘kleine’ overlast. Ze hebben het te druk, de mankracht ontbreekt, maar als je ze niet nodig hebt, verdomme, dan staan ze verdekt opgesteld om je geniepig op de bon te slingeren. Brave burgers pakken ze zo, bij voorkeur in de toch al krappe beurs, maar bij schoelje met petjes en mobieltjes geven die regelbeluste klojo’s niet thuis. Homo ironicus Kees ’t Hart (1944) gaat met dat licht ontbrandbare, populistische gegeven in zijn nieuwe roman Wederzijds onverwisselbaar – want all the way op z’n kees-’t-harts &#8211; aan de haal.
Een vijftigplusser gehuwd met een twintig jaar jongere oud-leerlinge – hij is conrector op een middelbare school – ergert zich aan de graffiti op een meterkastje bij zijn huis. Lelijke graffiti: onbeholpen druipende tags. Dan zijn er nog luid feestende Afrikanen aan de overkant en ook bevalt het hem niet dat een ex van zijn vrouw altijd langskomt als híj er niet is. De politie is in zulke gevallen niet je beste vriend, maar gelukkig krijgt hij aanloop van figuren die hem rekruteren voor de vereniging ‘Wederzijds’. Het begint onschuldig, maar ontaardt in pure terreur. Want ‘Wederzijds’ is een club waar je nooit meer vanaf komt zodra je contributie hebt betaald en vanuit het voor-wat-hoort-wat-principe dat nu eenmaal bij wederkerigheid hoort, wordt er aan de leden van de vereniging bij tijd en wijle om een kleine tegenprestatie gevraagd. Ook aan de in Den Haag woonachtige, onderwijskundig onderlegde ik-persoon en zijn eega Wies. Dat leidt tot vreemde taferelen. Zo moet de conrector ergens staan posten met een wildvreemde. Het is – daar borrelt de als suspense op, in de vorm van een ongebroken geladenheid – nooit duidelijk waartoe die gevraagde handelingen precies dienen; de betrokkenen blijken radertjes in een ragfijn aangestuurde machinerie waar ze geen benul van hebben. Maar dat het niet pluis is, staat vast. Wraak blijkt het leidend principe en buitenproportionele vergelding is de geliefde modus operandi. De organisatie – die maffia-achtige contouren aanneemt – doet de familie of andere naasten van de dader datgene aan wat die zelf aan het slachtoffer (het lid van Wederzijds) misdaan heeft, maar dan honderdvoudig keer vergroot.
<q class="pull-left">Het begint onschuldig, maar ontaardt in pure terreur. Want ‘Wederzijds’ is een club waar je nooit meer vanaf komt zodra je contributie hebt betaald.</q>
Een voorbeeld: iemand woont in Duinoord, achter zijn huis wordt een groot kantoor gebouwd, waar ’s nachts de lichten aan blijven. Klagen helpt niet. Op een dag belt er een aardige vrouw aan, die zegt dat ze iets aan de licht-overlast kan doen. Nou, dat aanbod komt als geroepen. Vervolgens gooien anoniem blijvende krachten bij dat kantoorpand alle ruiten in, en in Vlaardingen wordt ingebroken in de villa van de vastgoedbeheerder. Alle lampen, alles waar licht uit kan komen, dus ook de televisie en computer, worden onder handen genomen – oftewel gesloopt. Dit is dan nog maar een onschuldig voorbeeld, binnen het geheel van onredelijke vergeldingen waarmee de roman gestoffeerd is. Daar is zeker sprake van wanneer er op zeker moment twéé van zulke organisaties in het spel blijken te zijn: Wederzijds en Vice Versa. Duistere clubs die elkaar ook nog fanatiek bestrijden. Al doende vernietigt ‘T Hart speels het idee dat zoiets als een ‘gemeenschap’ het getergde individu kan helpen – integendeel. Van de drup in de stortregen.
Al snel in de vertelling is duidelijk dat de lezer geen grond meer onder de voeten heeft. De eigenlijke actie in Wederzijds schuilt in het druk pratende en malende hoofd van de conrector, waarin alle halve gedachten, opwasemende gevoelens en vooral twijfels gelijk gewicht krijgt. Tezamen leidt dat tot de vermakelijke benauwenis waar deze postmodernige schrijver in zijn obsessieve oeuvre zulk gelukkig patent op heeft; wat mij betreft vanaf Zwembad, de roman uit 1992 waarin hij zijn kees-‘t-hartiaans universum voor het eerst trefzeker literair afbakende. Al is ‘trefzeker’ misschien niet de meest natuurlijke term bij de drijfzandwereld waar de al dan niet door wanen bevangen, maar in ieder geval ernstig verzenuwde ik-persoon bij hem altijd in moet verkeren.
<div class="figure--left">
<figure id="post-348186 media-348186" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/wederzijds.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/01/wederzijds-320x510.jpg 320w" alt="" /></figure>
</div>
Toch is er een verschil met ‘T Harts eerdere benauwenis-exercities-in-romanvorm. Die waren nog vooral om te lachen, zeker wanneer een ander vast Kees-aspect &#8211; de seksuele jaloezie – vleugels krijgt. Maar bij Wederzijds vergaat het lachen je, doordat je gevangen raakt in het stuiterende, almaar reagerende hoofd van de ik-verteller, niet meer weet wat klopt en wat niet – murw word je van die stroom vertwijfeld uitgesproken vraagtekens.  Het blijft tenslotte nooit bij één vraag bij ’T Hart: ‘Het was een mooie fik geweest. Wat zat erachter? Was het aangestoken? Had hij het laatst niet gehad over ‘de fik erin’?’ Rustpunten in die uitstorting op papier van een temperament zijn gek genoeg dan weer de zinnen die daarna de emotionele gesteldheid van de ik-persoon moeten karakteriseren: ‘Een grote beklemming maakte zich van me meester.’ En: ‘Mijn hart bonsde in mijn keel.’ Of: ‘Ik voelde me zowel opgelucht als beklemd.’ Dat zijn onmachtig overkomende, loodzwaar geformuleerde zinnen die overbodig een gevoel van de verteller proberen te benoemen: uit het voorgaande sprak die gemoedsgesteldheid al. En tóch. En toch werkt het. Misschien is dat wel de definitie van Kees ’t Harts schrijverij, waarin een onschuldig lijkende handeling enorme gevolgen lijkt te hebben. Was Kees ‘t Hart geen schrijver, dan had hij beslist naam gemaakt als eersterangs complottheoreticus.
<q class="pull-left">En tóch. En toch werkt het. Misschien is dat wel de definitie van Kees ’t Harts schrijverij, waarin een onschuldig lijkende handeling enorme gevolgen lijkt te hebben.</q>
Wat voor wereldbeeld doemt op uit Wederzijds? Dat van een man die zich danig door de buitenwereld bedreigd voelt. Die ook bepaald geen gefortuneerde hand heeft om die wereld naar zijn hand te zetten. Zelfs van zijn steun en toeverlaat, wederhelft Wies, is hij niet zeker. Er is dus al die ex, die met haar naar Botswana wil verhuizen, en zich kennelijk niets aantrekt van haar gehuwde staat. En Wies spreekt wel erg lichtvaardig over ‘neuken’ met een ander, en ook komt ze erg lacherig van een borrel… Gelukkig hindert het lot – of Wederzijds? – die akelige ex. Of komt dat ten laste van de ik-persoon, die een onbetrouwbare verteller is?
Evenmin slaagt de verteller erin zijn veste te bewaren. Op een gegeven moment geeft hij onderdak aan een exotische hoer, die daar een rare man ontvangt en met hem naar boven verdwijnt, het echtpaar in hun brave huiskamer achterlatend, met de vraag wat er met hun lakens en handdoekjes allemaal gaat gebeuren. Nergens is redding, sterker nog, het wordt maar gekker en dwazer, als conrector moet de ik-persoon een moeder van een leerling bijstaan die er ernstig onder lijdt dat een kwalijk gefabriceerde foto van haar facie met een ‘pik’ zo massaal verspreid is onder de schoolbevolking. En waarom krijgt hij in hemelsnaam een vingerkootje toegestuurd?
Het verrassende slot van de roman, dat ik hier niet ga verklappen, zou je cynisch kunnen uitleggen, op de wijze van if you can’t beat them, join them. Maar op een bepaalde manier past dat cynisme niet bij Kees ’t Hart, de Candide in een verrotte wereld. Laten we het erop houden dat de fantasie van de getergde individualist, een fantasie waarin hij zo min mogelijk last heeft van anderen, ontaardt in je reinste nachtmerrie. En daar blijft het niet bij. Niemand is wie hij voorgeeft te zijn, verenigingen met statuten blijken monstruositeiten. Een mens zou licht van minder gek kunnen worden.
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl/product/wederzijds-kees-t-hart/" target="_blank">Wederzijds</a>, door Kees &#8216;t Hart, is uitgegeven bij Querido, 224 p, e 18,99
</div>

Gerelateerd