<div class="lead">
In het semi-autobiografische Commandant Konijn van Michel Maas vraagt een door een kogel getroffen oorlogscorrespondent zich af waarom hij het doet. Hij blikt terug op zijn ervaringen in Kosovo en spaart zich daarbij niet.
</div>
In Commandant Konijn van Michel Maas, die in het dagelijks leven als correspondent voor de NOS en de Volkskrant werkzaam is in Zuidoost-Azië, krijgt de oorlogscorrespondent die dit verhaal draagt een kogel in zijn rug. Michel Maas heet ie, dus ook al staat er ‘roman’ op het titelblad, de gedachte is dan niet vreemd dat dit verhaal op z’n minst semi-autobiografisch is. Temeer daar deze Michel Maas dezelfde oorlogsjournalistieke werkzaamheden heeft als de niet-fictionele correspondent met die naam. Zoals gebruikelijk in het memoires-genre, is het vertelde vanzelf meer ik-gericht en persoonlijker dan in zijn journalistieke werk.
Meteen al in het begin van deze roman krijgen we dat wat het betekent om je leven te wagen ter nieuwsgaring op plekken waar mensen elkaar afmaken, flink voor de kiezen. De eerste zin, van de ‘proloog’ van deze roman, luidt: ‘De kogel van een M16 maakt geen grote gaten: 5.56 millimeter in doorsnee, minder dan een pink, maar eenmaal binnen in je lijf verandert hij in een dodelijk klein monster dat door je ingewanden ploegt.’ Goedemorgen.
Over Maas’ debuut De vleugels van Lieu Hanh (1995) schreef Volkskrant-criticus Arjan Peters destijds dat deze schrijver zich ‘huppelend’ voortbewoog over de onvaste loopbrug tussen leven en roman. Welnu, we kunnen gevoeglijk stellen dat het leven in die tweeëntwintig jaar sindsdien zijn tol heeft geëist bij Maas (Roermond, 1954). Hij omvaamt het leven, nee: hij duikt in het volle leven. En met het onbezonnen, grote huppelen is het gedaan.
<q class="pull-left">Vroeg of laat vangt de oorlogscorrespondent zelf een kogel. Dat wist hij van tevoren en nu was het zijn beurt.</q>Die kogel uit de eerste zin, die ons wekte, fungeerde ook als een bezinningsmoment voor de ik-persoon. Vroeg of laat vangt de oorlogscorrespondent zelf een kogel. Dat wist hij van tevoren en nu was het zijn beurt, in de opstandige straten van Bangkok. Als een ware daredevil had hij zich daar tegen alle waarschuwingen in begeven, als de geharde oorlogsnomade die hij tenminste in zijn verbeelding was. En daar lag hij nu te bloeden, door een wonder zonder fataal letsel. Gelukkig was het goed afgelopen. Maar de vraag die hij nu niet langer onbeantwoord kon laten, was: waarom doe ik dit eigenlijk?
Die poging tot antwoord op wat hem bezielt voert hem terug naar een eerdere oorlog, want oorlogen bieden indianenverhalen vol haat, liefde, verraad en geweld en vooral larger-than-life personen. Hij was erbij in Kosovo, in de strijd tussen de Serviërs en Albanezen, in de jaren negentig. Wat daar gebeurde, zal het leeuwendeel van Commandant Konijn uitmaken. Af en toe worden die Kosovo-hoofdstukken afgewisseld met Bangkok-updates. Elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door korte, cursief gedrukte, filosofisch bedoelde passages, die wat mij betreft niets toevoegen behalve toenemende ergernis bij de lezer die deze wezenloosheid allengs beu wordt. Maas moet het meer van zijn ogen hebben dan van zijn hersens. Verkillend goed is hoe hij de massieve en sinistere aanwezigheid van een soldaat van de paramilitaire bende van Arkan beschrijft. Puur SS, op de ergste manier. Zo’n onuitwisbaar gruwelportret klaart hij in een paar pennenstreken, door te vertellen hoe hij een lift betreedt waar die dreigende figuur al in staat. Geen pas verzet die zwijgende geweldenaar, Maas moet zich om hém heen wringen. Grote literaire klasse, dit.
<q class="pull-left">Verkillend goed is hoe hij de massieve en sinistere aanwezigheid van een soldaat van de paramilitaire bende van Arkan beschrijft.</q>Maas laat het verschil tussen zijn first kiss als oorlogsverslaggever en zijn latere bezoek als journalist aan Bangkok goed uitkomen. In voormalig Joegoslavië is hij bevangen door de verhalen, door de collega’s die hij ontmoet, door zijn buitenechtelijke romance met de kettingrokende Amerikaanse J. met haar ‘mollige handen’, door de atrociteiten die hij als getuige gadeslaat, en niet in de laatste plaats door zijn romantische verliefdheid op zijn avontuurlijke status als oorlogsverslaggever:
‘De wereld moet het weten,’ zeg ik, en de ernst waarmee ik het zeg is niet eens gespeeld. Voor het eerst in mijn leven heb ik echt het gevoel dat ik een missie heb. Voor het eerst gaan mijn verhalen ergens over. Leven en dood en de oorlog, dat is niet niets.
Ik word erom benijd, zelfs door echte schrijvers. Op straat in Amsterdam, in de beschutting van het donker, liep ik er een tegen het lijf. Een heel oeuvre had hij al bij elkaar geschreven, en toch hield hij zich stil, bekeek mij van boven tot onder en sprak: ‘Goh, dat maak jij toch allemaal maar mee.’ De verhalen die hij zo moeizaam moest verzinnen, kreeg ik dagelijks in de schoot geworpen.
En zo is het. Heftiger kun je het leven niet beleven. Is dat niet een offer waard?’
<h5>De sensatie van eerlijkheid</h5>
Het is natuurlijk een buitenliteraire waarde, die eerder thuishoort in een levenskritiek dan in een literaire kritiek, maar het meest opvallende aan Maas’ semi-autobiografisch relaas, is (de sensatie) van eerlijkheid. Alles wil hij vertellen, eindelijk, schoon schip maken is het devies, ook de (onterechte maar begrijpelijke) schaamte dat hij toentertijd zo weinig kon doen voor de slachtoffers, en die drift wordt weerspiegeld in de vertelwijze in het Kosovaarse deel: het doet fragmentarisch aan, als een uitstorting van verhalen, emoties, gebeurtenissen waar de verteller geen vat op heeft. De huppelaar van weleer is een stuiterbal geworden, die niettemin scherp oog blijf houden voor zichzelf. Hij spaart zichzelf daarbij niet, en hoe hij het overweldigende gevoel van valse romantiek registreert waarvan hij in de ban is geraakt, geeft dit boek voor mij het waarlijke bestaansrecht, meer dan de opgetekende liefde-en-oorlog-verhalen. Die lijken we, hoe uniek verschrikking ook is, toch eerder te hebben gehoord.
‘Het oorlogsbeest heeft lak aan mensen (…). Het denkt maar aan één ding: zichzelf.’ Dat beest slaapt af en toe in hem, maar verdwijnt nooit. Maas schildert zichzelf af als ongeneeslijke thrillseeker. Het type dat op zijn motor met zijn zoontje achterop 180 kilometer per uur rijdt in de bebouwde kom van Boedapest. Dat vindt hij, tragisch genoeg, ‘stoer’.
Het eigenlijk dramatische verhaal zit dan ook niet zozeer in op de verkeerde plaats in de verkeerde tijd zijn en dus een kogel oplopen. Nee, het zit ‘m in de nietsontziend opgetekende narcistische zelfrechtvaardiging: ‘Mijn kinderen wachten geduldig en klagen niet omdat zij begrijpen dat dit verhaal zo belangrijk voor mij is. Papa zit in een oorlog en dat is niet niks. Hij kan niet zomaar elk weekeinde naar huis komen, ook al heeft hij dat beloofd.’ Dat is het verhaal dat verteld moet worden, door de gedreven, compromisloze pen van Maas, die de pathetische passages over bijvoorbeeld de speelgoedvoorwerpen (‘Commandant Konijn’ en ‘Mighty Hero’) van zijn achtergelaten bloedjes van kinderen terecht naar het tweede plan doet verdrijven. De vraag is of Maas zich bewust is van dit soort mechanismen, Commandant Konijn heeft wat dat betreft het ongefilterde van een debuutroman waarin de schrijver alles uit zijn levensverhaal wilde proppen. Maar bewust gedaan of niet, door het leven gedicteerd of niet, het wérkt. Maas schrijft met verse emotie over zijn Kosovaarse lotgevallen.
Het onverteerde (in de zin van: door hem onverwerkte) Kosovo-verhaal krijgt een rustpauze op de momenten dat zijn Bangkok-solomissie hernomen wordt in het boek. Dat heeft er natuurlijk ook mee te maken dat Maas in Kosovo nog één met de anderen was, zijn nieuwe collega’s, zijn ‘oorlogsfamilie’ wier hulp hij als groentje binnen de oorlogsverslaggeverij hard nodig had. In Bangkok daarentegen is hij gewoon on the job, hij gaat daar alleen naartoe. Het ergste is hem tenslotte al gebeurd. Denkt hij. Zo werd er doordat zijn auto en telefoon in Kosovo gestolen waren, door het vaderlandse thuisfront op zeker moment zelfs aangenomen dat hij vermoord was:
‘Ik heb geen idee dat mijn radiostilte in de rest van de wereld begint om te slaan in vrees. De wereld begint rekening te houden met het allerergste. Berichten over mij beginnen de ronde te doen. Mensen in het hotel melden dat een Nederlandse journalist in handen van de militie is gevallen. Zij hebben gezien dat iemand een geweer tegen mijn hoofd hield, en vervolgens heeft niemand meer iets van mij vernomen. Mijn telefoon wordt bovendien opgenomen door een steeds bozer wordende man die geen woord Engels spreekt. Het is nog niet officieel, maar voor de buitenwereld wordt het steeds duidelijker.
Ik ben dood.’
Dat is geen rustigstemmend inzicht, maar de oorlogskaravaan moest daar verder, en Maas blijft gelukkig oog houden voor de absurditeit van wat hem overkomt. Zo voert hij kort na zijn ‘herrijzenis’ deze hilarische telefonade met zijn toenmalige, extreem zuinige hoofdredacteur P. (in wie we Pieter Broertjes menen te herkennen):
‘Hoi Michel.’
‘Hoi. Alles goed hier hoor. Ik leef nog hoor. Sta in Macedonië nu…’
‘Mooi werk. Goed dat je daar nu bent…’
‘Ja, ik heb geluk gehad.’
‘Maar…’
‘Maar wat?’
‘Maar die telefoonrekening. Al die radio’s die jou gisteren belden. Dat was wel roaming, en dat gaan we niet betalen, hè?’
<div class="info-box">
Michel Maas, Commandant Konijn, De Bezige Bij, 335 p., € 19,99
</div>