Virtual reality: kunstvorm of commerciële hype?

De eerste keer dat ik Rembrandt bezoek, doe ik braaf wat hij me vraagt en draai mijn hoofd naar rechts, waarop hij me complimenteert met mijn profiel.

De tweede keer ga ik een beetje klieren met Rembrandt. Net als bij onze eerste ontmoeting toont hij zich blij verrast als hij mijn onverwachte aanwezigheid opmerkt en begint hij meteen enthousiast te vertellen over het zelfportret voor hem op de schildersezel. Terwijl hij praat, kijk ik om me heen naar zijn studenten die aan hun schetsen werken en me wat schaapachtig toelachen. Het licht dat naar binnen valt is waanzinnig. Plotseling verzoekt de meester me mijn hoofd naar rechts te wenden zodat hij mijn profiel kan bestuderen. Maar dit keer blijf ik hem bedaard aankijken en uit zijn kribbige reactie wordt duidelijk dat hij gewend is om te worden gehoorzaamd. ‘Hoe moeilijk is het om je hoofd even opzij te draaien?!’ Ik wend mijn blik niet af en uiteindelijk laat hij de kwestie los.

Ondanks deze kleine aanvaring blijven we even goede vrienden en laat hij me ook bij dit tweede bezoek afdalen naar de patio om zijn nieuwste project te bekijken.

Allesbehalve tevreden

Daarbeneden is De Nachtwacht, in haar volle virtuele glorie, opnieuw indrukwekkend. Op het knusse binnenplaatsje speelt zich vervolgens de scène af waarbij de door Reinout Bussemaker gespeelde Rembrandt van Rijn door een van de opdrachtgevers wordt toegebeten dat hun schuttersgroep allesbehalve tevreden is over de manier waarop ze op het kunstwerk zijn afgebeeld.

De schilder blijft liever ginnegappen met het schattige meisje in haar witte jurk, die trouwens ook nog wel iets te vragen heeft over hoe zij op het schilderij staat.

De schilder blijkt niet echt onder de indruk van de feedback. Hij blijft liever ginnegappen met het schattige meisje in haar witte jurk, die trouwens ook nog wel iets te vragen heeft over hoe zij op het schilderij staat. Maar Rembrandt is overtuigd van zijn kunnen en van de eeuwigheidswaarde van zijn werk en uiteindelijk eindigt de virtual reality experience Meeting Rembrandt: Master of Reality natuurlijk met het triomfantelijk gelijk van de kunstenaar.

Onvermijdelijke teleurstellingen

Het is nu zo’n vier jaar geleden dat Facebook het bedrijf Oculus Rift overnam. Binnen 24 uur was de VR-headset die indertijd de reden van die aankoop vormde, wereldberoemd en de wereld boog zich nieuwsgierig over de mogelijkheden die dit nieuwe speeltje zou kunnen bieden.

De term virtual reality was natuurlijk al enige decennia in omloop, maar vanaf dat moment werd het begrip synoniem voor het soort ervaring dat je met een headset als de Oculus kunt bekijken en die zich in 360° om je heen afspeelt.

Veel gebruikers geven na een eerste keer al aan dat ze duizelig of misselijk worden van VR.

Als je een dergelijke bril opzet, ben je volledig van de buitenwereld afgesloten en kan het werkelijk voelen alsof je in een andere realiteit bent ondergedompeld. De hype die op de Facebook aankoop volgde was ongekend: van autoverkopers tot psychotherapeuten en van reisbureaus tot medisch specialisten, allemaal waren ze ervan overtuigd dat de ‘immersieve’ eigenschappen van VR een uitgelezen kans boden om hun specifieke dienst of product op aan de man te brengen.

Een golf van commerciële VR-toepassingen volgde – en daarmee een reeks van onvermijdelijke teleurstellingen. Door de relatief goedkope hardware die op de markt verscheen, leek iedereen namelijk al snel in staat om VR te produceren en het medium werd onverwijld ingezet voor de verkoop van auto’s, vakantiehuizen en wat al niet meer.

Maar ondergedompeld worden in een slecht gemaakte ervaring levert een ongemakkelijk gevoel op. Juist omdat je niets anders ziet of hoort wordt het behoorlijk irritant als het gebodene dan krakkemikkig aanvoelt. En als er beweging aan te pas komt, kunnen je zintuigen zelfs compleet in de war raken. Veel gebruikers geven na een eerste keer al aan dat ze duizelig of misselijk van VR worden. Het is dan ook niet heel verbazend dat hier en daar al geroepen wordt dat de huidige hype vooral maar weer snel voorbij moet zijn.

Een Gouden Kalf

Toch is het ook de moeite waard om eens te kijken naar wat vier jaar aan geestdrift rond VR wel heeft opgeleverd, en dan vooral op het gebied van professioneel gemaakte cinematografische VR, ofwel het soort dat niet in een computer is gegenereerd, maar opgenomen met een speciale 360° camera. In Nederland is een aantal bedrijven actief op dit gebied en wordt er bijvoorbeeld op de VR Base op het voormalig Marineterrein in Amsterdam druk geëxperimenteerd met het maken van dergelijke ‘surround video’-ervaringen.

Internationaal heeft Nederland overigens al een goede naam opgebouwd op dit gebied: zo won Forcefield VR, van oorsprong gamedeveloper, in maart met Meeting Rembrandt: Master of Reality de educational award op het toonaangevende Amerikaanse filmfestival Cinequest. Een eerdere VR experience van Nederlandse origine die het goed deed op buitenlandse festivals is het door Submarine Channel geproduceerde Ashes to Ashes. Deze productie werd op de Nederlandse Filmdagen zelfs genomineerd voor een Gouden Kalf in de categorie ‘Interactive’.

Veel meer betrokken

Een kenmerk van VR is dat kijkers zich, juist doordat ze zich midden in die 360° omgeving bevinden, veel meer dan bij een plat scherm betrokken voelen bij het verhaal en de personages in de film.

Een van de vreemdere gewaarwordingen die VR oplevert, is dan ook dat je je als kijker onderdeel van het verhaal gaat voelen en dat je dus ook behoefte hebt aan informatie over wie ‘jij’ bent. In Ashes to Ashes, waar ook de op dit terrein verrassend vooruitstrevende AVROTROS bij betrokken was, wordt je al snel duidelijk gemaakt welke rol jij als kijker vervult: je bent de urn met as van opa en daarmee vorm je het middelpunt van een groep kibbelende familieleden die het op geen enkele manier eens kunnen worden over diens laatste wensen en nalatenschap. De VR-experience neemt je vervolgens mee in een wervelwind van maffe stukjes scène waarin decors verschuiven en vertelperspectieven doorbroken worden, om uiteindelijk met een ontploffing te eindigen op de bodem van het aquarium van de jongste kleindochter.

Iedereen automatisch in beeld

Het maken van natuurlijk aanvoelende VR kost een hoop tijd en geld en het werken met een VR-camera stelt ongekende eisen aan de inventiviteit van het productieteam. Ga maar na: als een camerasysteem alles in 360° in het rond registreert, komt dus iedereen die zich op dat moment in de ruimte bevindt automatisch in beeld. In tegenstelling tot een traditionele set, waar de scène zich afspeelt voor de camera en het gebied daarachter het domein is van de regisseur en filmcrew met lampen, kabels en apparatuur, moet voor een VR-opstelling dus alles om de camera heen worden ingericht als filmset.

Het is onzin om te verwachten dat je meteen commerciële of therapeutische toepassingen kunt maken als je nog niet eens weet wat de basics zijn.

Naast dit soort praktische problemen worden VR-makers vooral geconfronteerd met het feit dat we eigenlijk nog amper weten hoe het precies allemaal werkt en wat voor impact een 360° ervaring op de kijker heeft. Kun je van camerastandpunt wisselen, zoals bij gewone film heel normaal is, of raakt een kijker daarvan in de war? Is het inderdaad nodig om hen een rol in het verhaal te geven, al is het maar de urn van opa, of kunnen mensen wennen aan het gevoel dat ze aanwezig zijn in de film maar verder genegeerd worden?

Zoals mediaprofessor Janet Murray op het afgelopen Filmfestival al zei, staan we in feite nog helemaal aan het begin van de ontwikkeling van de filmtaal die nodig is voor VR. Eigenlijk is het dus ook onzin om te verwachten dat je er meteen effectieve commerciële of therapeutische toepassingen mee kunt maken als je nog niet eens weet wat de basics zijn.

Super intrigerend

In Meeting Rembrandt wordt een beetje gespeeld met interactive storytelling, een mogelijkheid van VR die traditionele film nooit echt heeft kunnen bieden en die de illusie dat je als kijker echt een actieve rol in het verhaal speelt flink kan versterken.

De eerste keer dat ik Rembrandt bezocht had ik braaf gedaan wat hij me vroeg en mijn hoofd naar rechts gedraaid, waarop hij me complimenteerde met mijn profiel. De tweede keer bleef ik hem aankijken en kreeg ik een andere reactie van de schilder te zien.

Het levert een hoop extra werk op, omdat die alternatieve verhaallijnen natuurlijk wel van tevoren moeten worden bedacht en geproduceerd.

Keuzemomenten zoals deze maken de beleving van VR natuurlijk superintrigerend, en voor een maker is het een geweldig idee dat kijkers direct na afloop de film nog een keer wil zien, om na te gaan wat ze de eerste keer hebben gemist. Maar het levert schrijvers en producers een hoop extra werk op, omdat die alternatieve verhaallijnen natuurlijk wel van tevoren moeten worden bedacht en geproduceerd.

Cinematografische VR

Mij lijkt het geen groot gemis als de huidige commerciële hype rond VR spoedig overwaait en reclamemakers hun aandacht op de volgende veelbelovende technische ontwikkeling richten. Augmented reality en mixed reality lijken goede kanshebbers te zijn.

En ondertussen kan een nieuwe generatie mediamakers en onderzoekers rustig uitvogelen wat werkt en wat niet werkt in VR. Het is niet voor niets dat de Nederlandse Filmacademie onlangs een aparte VR Academy voor hun studenten oprichtte en dat bijvoorbeeld ook de Noorse filmschool in Lillehammer, waar tal van filmmakers uit de befaamde Scandinavische cinema en televisiewereld hun carrière begonnen, dit jaar voor hun twee beschikbare PhD onderzoeksplekken studenten selecteerde die de mogelijkheden van cinematografische VR gaan verkennen.

Wie weet worden we binnen niet al te lange tijd dan geconfronteerd met een nieuwe golf van aandacht voor VR, waarbij de makers het medium zowel technisch als inhoudelijk perfect beheersen en de toepassing eerder richting kunst dan commercie gaat. Producties zoals Meeting Rembrandt en Ashes to Ashes laten in ieder geval zien dat dat de creatieve mogelijkheden van VR voorlopig nog lang niet zijn uitgeput.