<div class="wpg-element paragraph">
02-01-2008 Door Ko Colijn
Wordt de wereld veiliger of niet? Twee jaar geleden verbaasde het Human Security Report met de conclusie dat het de goede kant uitging. Sinds de val van de Berlijnse Muur was het aantal oorlogen in de wereld drastisch gedaald. Eigenlijk mocht je niet eens van oorlogen spreken, want die worden nog zelden verklaard. Wie oorlog zegt, denkt meestal aan twee landen die elkaar te lijf gaan. Dat fenomeen wordt een zeldzaamheid. Verreweg het grootste aantal gewapende conflicten speelt zich binnen de grenzen van een land af. Als ze al grensoverschrijdend zijn, heeft dat meer te maken met etnische of culturele uitwaaieringen. De burgeroorlog wint het volgens de boekhouders van de vrede glansrijk van het ouderwetse landjepik tussen A en B. 
Al wordt de wereld volgens het Human Security Report steeds veiliger, peilingen wijzen uit dat veertig procent van de aardbewoners zich helemaal niet veilig voelt, al moet daarbij gezegd worden dat daarbij ook angst voor misdaad, ziekte, terrorisme en andere zorgen een rol spelen. Het begrip veiligheid heeft zo langzamerhand een steeds wijdere betekenis en lijkt zich uit te strekken tot risico’s waar militairen zich een kwart eeuw geleden niet mee bezighielden. Begrijpelijk, maar verwarrend.
Onafhankelijkheidsdromen 9/11, 11/9 en 24/7 zijn de codes die kunnen verklaren waarom het begrip veiligheid is opengebroken. Eerst viel de Muur (9/11), door niemand voorspeld, en hoopten we op een tijdperk van geluk en oorlogsloosheid. Dat gebeurde wel en niet. Het aantal gewapende conflicten nam eerst toe omdat volkeren met oude onafhankelijkheidsdromen zich soms met geweld van het juk van de Koude Oorlog bevrijdden. Bevroren geschillen in de Balkan, de Kaukasus en invloedssferen van de Sovjetunie en de VS konden opwarmen tot ontbrandingstemperatuur. Maar het aantal keren dat vrede uitbrak groeide nog harder, zodat het saldo van het einde van de Koude Oorlog toch spectaculair positief was. Een gelukkige conclusie, maar de groeipijnen van het nieuwe systeem, waarin wel vijfentwintig nieuwe staten tevoorschijn kwamen, waren niet te onderschatten. Veiligheid tussen staten mocht dan een flinke stap dichterbij zijn, veiligheid onder mensen bleek nog wat anders. Vluchtelingen, zwakke regeringen, corruptie, falende gezondheidszorg en armoede – dat waren nieuwe dimensies van onveiligheid die lokale bevolkingen kwelden en voortaan human insecurity gingen heten.
Toen kwam 11/9. Falende staten bleken ook een thuishaven te zijn voor terreurgroepen als Al-Qaida, die het volgende veiligheidsprobleem aan de internationale agenda toevoegden: geweld tegen samenlevingen dat je misschien wel politiek gemotiveerd kon noemen, maar dat alleen maar gepleegd wordt uit naam van willekeurige private groepen en vaak ook tégen willekeurige groepen slachtoffers. Gevolg: geen oorlog, geen criminaliteit, maar wel weer politiek geweld – waardoor burgers zich nog onveiliger gingen voelen. 
Globalisering (24/7) kan de grote versneller van die ontwikkeling genoemd worden. Het is de machine die staten verscheurt in groepen die van de nieuwe rijkdom profiteren en zij die afhaken, die ideeën en culturen razendsnel met elkaar in contact maar ook met elkaar in conflict brengt, die Chinese of Servische hackers in staat stelt om computersystemen van het Pentagon of een ziekenhuis in Chicago op de proef te stellen, die de bomaanslagen in de groene zone van Bagdad of een demonstratie in Teheran rechtstreeks op televisie kan laten zien, die cartoongrappen kan opblazen tot woedende volksuitbarstingen. Gevolg: nog minder controle over je omgeving, nog meer knagend gebrek aan human security.
Interlandoorlog En hoe zit het dan met de ouderwetse oorlog? Die is niet helemaal uitgestorven, gaf ook het Human Security Report toe. Van de pakweg vijfentwintig grote gewapende conflicten die er jaarlijks wereldwijd nog woeden, is weliswaar het overgrote deel burgeroorlog, maar we hebben jaarlijks toch nog twee of drie oorlogen van het type Bush versus Saddam Hoessein, of Israël versus Libanon. Of die dalende trend zal doorzetten, moet nog blijken, maar de interlandoorlog speelt voor de statistici in de eenentwintigste eeuw even een bijrol.
Hetgeen niet wil zeggen dat er geen conflicten meer tussen landen kunnen ontstaan. Neem de klimaatverandering, recent ontdekt als de zoveelste nieuwe bron van onveiligheid. Je kunt erop wachten dat er ruzies zullen uitbreken over landsgrenzen die niemand ooit een zier interesseerden, over onwinbaar geachte olie- en aardgasreserves in ontdooiende poolgebieden, over vergeten vis in opwarmende zeeën of over restjes water in droogvallende woestijnen. De run op grondstoffen in Afrika is begonnen. China speelt verdeel en heers in zijn jacht op bodemschatten, maar denk vooral niet dat westers kolonialisme van voorbije tijden is. Wat we nu ‘binnenlandse’ oorlogen noemen is vaak het arbitraire label van conflicten tussen groepen die opnieuw, of nog steeds, om de verdeling van een buit vechten op een landkaart waar zij de grenzen nooit zelf hebben getrokken. Dat deden hun vroegere overheersers in Parijs, Londen of Brussel.
Is het mogelijk om in zo’n draaikolk aan dreigingen een voorspelling te doen? Wordt de wereld veiliger of niet? Als we te rade gaan bij de denktanks in de wereld, de hoofdkwartieren van de generaals, de early warning centers van de grote organisaties en landen, de conflict watchers aan de honderden universiteiten, kunnen we jaren bezig zijn en dan nog zal hun inschatting vaak onderling afwijken. Wie bij de Verenigde Naties op zoek gaat naar zulke voorspellingen komt bedrogen uit. 
Een willekeurig maar gezaghebbend instituut dat ons kan helpen zetelt in Brussel. Niet de NAVO of de Europese Unie, maar de International Crisis Group laat daar een wakend oog over crisishaarden in de wereld gaan. De ICG is een inmiddels hooggewaardeerde non-profitdenktank, die met vestigingen op vijf continenten en tientallen stafleden doet wat mr. G.B.J. Hiltermann vroeger in zijn eentje deed, namelijk De Toestand in de Wereld volgen. Zonder andere instituten tekort te doen, moeten we vaststellen dat de ICG groot gezag heeft, degelijke analyses schrijft, veel geciteerd wordt en steeds vaker door regeringen in de wereld wordt gebruikt als een bron van officieel beleid.
Elke maand kunnen we in CrisisWatch lezen in welke conflictgebieden het beter of slechter gaat, of waar weinig verandering te melden is. Natuurlijk zijn Afghanistan en Irak ook in 2008 brandhaarden, en zit je altijd goed met de voorspelling dat Noord-Korea en Iran nog in het nieuws zullen komen. Die laten we maar even liggen, het gaat om de conflicten waar we het misschien te weinig over hebben. De ICG doet overigens geen voorspellingen, maar waagt zich wel aan conflict alerts, iets wat grote persbureaus (bijvoorbeeld Reuters) ook wel doen en wat samen met de overzichten van andere gezaghebbende denktanks en het gezonde verstand toch tot een lijstje kan leiden van in-de-gaten-te-houden conflicthaarden.
Noodklok Somalië is een gebied – een land kun je het niet eens noemen sinds de VN er in 1995 vertrokken – waar de toestand steeds verder verslechtert. In de maandrapporten van de ICG van 2006 wordt de noodklok liefst acht keer geluid, terwijl het eigenlijk al voortdurend oorlog was. Een jaar geleden leek het land rustig te worden door een taliban-achtig regime van Islamitische Raden, maar die werden door een Ethiopische interventie en hulp van de Amerikaanse luchtmacht gezwind aan de kant geblazen. Waarna strijdende milities het land weer als vanouds teisteren en de fundamentalisten terrein proberen terug te winnen. Op vrijwel alle lijstjes prijkt Somalië treurig bovenaan als het model van een falende staat. 
Wie de grenzen ruimer trekt, spreekt door de bemoeienis van buurlanden met de Somalische chaos over de Hoorn van Afrika als één grote conflicthaard. Het oude geschil tussen Ethiopië en Eritrea staat weer op uitbarsten. Een kwart miljoen soldaten zijn samengetrokken aan weerszijden van de grenslijn, in 2002 vastgesteld maar door Ethiopië verworpen. Het afgelopen jaar gaf de ICG al twee keer een conflict alert af voor het geschil tussen beide landen waar Nederland in 2000-2001 een vredesmissie naar afvaardigde. 
Pakistan volgt op de voet. Liefst zeven keer liet de ICG er de toestand afgelopen jaar al verslechteren, drie keer zelfs in de vorm van een ‘stormwaarschuwing’. En beter wordt het er natuurlijk niet, ook al heeft president Musharraf gehoor gegeven aan de buitenlandse druk om zijn uniform uit te trekken en de noodtoestand weer op te heffen. Het land staat voor een kolkende presidentsverkiezing, het volk wil van hem af, maar de man die in 1999 via een staatsgreep aan de macht kwam, laat zich niet zomaar wegstemmen. Hij is een bondgenoot van de VS in de strijd tegen Al-Qaida, laveert als het gaat om het uitschakelen van de taliban die vanuit zijn land in Afghanistan weer aan de macht proberen te komen, en moet tussen de bedrijven door ook nog zijn kernwapens zien te bewaken tegen een machtsgreep door terroristen of radicale groepen die van hem af willen. Het oude conflict met India om Kasjmir lijkt even vergeten, maar dat is nu juist een van de interstatelijke conflicten waar de vlam zo weer in de pan kan slaan en dan gaat het bovendien om twee landen met atoomraketten. 
Hoewel de situatie in Congo ‘maar’ drie keer is verslechterd in het afgelopen jaar, hijsen we toch de stormbal. Op het lijstje conflict alerts kwam het land in 2006 het vaakst voor (vier keer) en die voorspelling is intussen al uitgekomen. Het regeringsleger van president Kabila heeft het nu aan de stok met rebellenleider Nkunda in de provincie Kivoe. Die wordt door Rwanda gesteund. De gevechten in Congo, die sinds een jaar of tien al miljoenen slachtoffers hebben geëist, zijn volgens het Rode Kruis de ergste sinds jaren. De misdaden, variërend van verkrachting tot kannibalisme en andere afschuwelijke wreedheden, kunnen door een VN-vredesmacht van achttienduizend amper geregistreerd worden, laat staan bedwongen.
Nigeria werd ooit als Afrikaanse supermacht in spe gezien, maar dreigt uit elkaar te vallen. Olie in de Niger Delta is niet de enige, maar wel een belangrijke sleutel in het conflict. De MEND, beweging voor de emancipatie van de Niger Delta, voert aanvallen uit op regeringssoldaten en olie-installaties. Ontvoeringen en oliediefstal zijn aan de orde van de dag, het plan van president Yar’Adua om miljarden in de beveiliging van de Niger Delta te stoppen wordt door de MEND en andere groepen die willen profiteren van de olierijkdom gezien als een oorlogsverklaring. Een grensgeschil met Kameroen is maar een van de vele complicaties.
In Tsjaad vinden we een andere falende staat pur sang. President Deby is voortdurend in een machtsstrijd verwikkeld met de binnenlandse oppositie en het conflict in het naastgelegen Darfur is overgeslagen naar het land door steun van de Soedanese regering aan Tsjadische krijgsheren. Omgekeerd is Tsjaad een vrijplaats voor wapenhandel en voor rebellen die in Soedan actief zijn. Een laatste vredesakkoord is eind oktober aan stukken gevallen. De door Soedan gesteunde beweging UFDD heeft de oorlog verklaard aan een vooral uit Fransen bestaande vredesmacht van de Europese Unie.
Koude oorlog Misschien leggen we nu wel erg de nadruk op Afrika, een werelddeel waar het volgens de Human Security Brief uit 2006 overigens béter gaat dan pakweg vijf jaar geleden. Ten minste, als je alleen het aantal conflicten telt: dat halveerde van bijna veertig naar bijna twintig.
Dan maar naar Bolivia, waar de indiaanse president Evo Morales nog een bitter conflict met de oppositie heeft uit te vechten over de in zijn ogen oneerlijke verdeling van de bodemrijkdom. Het gewelddadige conflict zou zomaar kunnen internationaliseren. De Venezolaanse leider Chávez heeft met militaire bemoeienis gedreigd als de oppositie een coup tegen Morales zou plegen, wat intussen alweer tot aanslagen op Venezolaans-Cubaanse doelen in het land heeft geleid.
En hoe zit het eigenlijk met de terugkeer van de Koude Oorlog? Ruslands Poetin is boos over het raketschild van de Amerikanen, zegt verdragen op, vliegt weer met oude bommenwerpers boven het NAVO-gebied en dreigt met raketten vanuit Kaliningrad of andere streken. Het zal in 2007 niet ophouden, maar voor oorlog hoeven we niet bang te zijn. 
Voor de echte koude oorlog moeten we naar de Noord- en de Zuidpool. In het zuiden maken Engeland en Argentinië zich weer druk om de (zeeën rond) de Falkland Eilanden, in de Noordelijke IJszee plant de Russische marine vlaggetjes van territoriumdrift. Canada bouwt oorlogsschepen om de noordelijke doorvaart tussen Groenland en Alaska te verdedigen, de VS betwisten dat. Denemarken ruziet om het eilandje Hans met de Canadezen, maar hoe heftig dat conflict ook zal zijn: er zal in 2008 niet om worden gevochten. 
</div>

Gerelateerd