Interview Laurent Binet
We zijn in de crypte onder de Sint-Karel Borromeüskerk, de plek in Praag waar in de Tweede Wereldoorlog een klein groepje Tsjechoslowaakse parachutisten vergeefs standhield tegen een immense overmacht SS&#8217;ers. Daar was de shoot-out, filmisch gezegd. Ware het niet dat er geen uitweg was voor deze commando&#8217;s. Eerst probeerden de Duitsers de crypte onder water te laten lopen, zodat hun tegenstanders zouden verdrinken. We zien de hooggelegen schietgaten van waaruit er op de SS geschoten is, we zien aan de buitenkant de inslagen van mitrailleurkogels in de dikke muren. Soms komt geschiedenis heel nabij. Niet door ons besef van wat zich daar uiteindelijk afspeelde: de zelfmoord van de parachutisten om niet levend in handen van de Gestapo te vallen. Het is de kou daar in de crypte, die nabij brengt hoe het moet zijn geweest om daar te moeten slapen, hoe het was om daar met de knieën in het water voor je leven te vechten.
De Franse schrijver Laurent Binet (1972), die de geschiedenis van de moordaanslag op &#8216;de beul van Praag&#8217; Reinhard Heydrich tot inzet maakte van zijn indrukwekkende debuutroman HhhH. Himmlers hersens heten Heydrich, ervaart in die crypte een andere verrassing. Hij had zich het gat groter voorgesteld dat de parachutisten in de onderkant van de muur hakten, in de hoop daardoor het riool te bereiken en te kunnen vluchten. Zozeer, concludeert hij nu, had hij deze helden een andere afloop gegund.
Manisch marstempo
De betrouwbaarheid van de historische feiten is cruciaal voor Binet. In zijn roman, onderscheiden met de Prix Goncourt du Premier Roman 2010, waakt hij voor latere romantische en pathetische inkleuring van de geschiedenis. Alles heeft hij gelezen over het Derde Rijk, over Heydrich, over de twee aanslagplegers Jozef Gabcík en Jan Kubiš, en hij wil zo dicht mogelijk bij de historische realiteit blijven. Een onmogelijk streven, want we kennen hun intieme gesprekken niet, maar toch probeert Binet zo nabij deze historische personen te komen als hij maar kan in zijn roman &#8211; op het obsessieve af.
De bebaarde suppoost in de crypte, die is opengesteld voor toeristen, maalt niet om zulke literaire fijnzinnigheden. Of er nu roman of niet op het omslag staat van HhhH, dat prominent in vertaling in de Praagse boekhandels ligt, voor hem is Binet de weldoener die ervoor gezorgd heeft dat hordes Franse lezers de crypte met eigen ogen komen zien. Discreet geeft hij de schrijver daarom het bedrag terug dat hij voor het toegangskaartje had neergelegd.
De vlot Tsjechisch sprekende Binet beweegt zich in Praag als een vis in het water. Voor zijn militaire dienst werd hij uitgezonden naar Slowakije en mede door al die leuke meisjes, zegt hij, raakte hij verknocht aan de taal en de geschiedenis. De moordaanslag op Heydrich kende hij als verhaal dat zijn communistische vader hem vertelde en hij bleef ermee bezig &#8211; met deze roman als gevolg.
Binet bleek bereid op locatie te spreken over zijn historische roman, die als stil succes ook in Nederlandse vertaling steeds nieuwe lezers blijft vinden. Op locatie, dat bedoelt hij heel letterlijk. Dus voert hij ons in een manisch marstempo behalve naar de crypte ook naar de plaats waar de aanslag plaatsvond &#8211; inmiddels een drukke snelweg in de periferie. Daarna rijden we naar het kasteel in Panenské Brežany nabij Praag waar Heydrich zijn intrek had genomen. Gesloten. De deur is dicht. We kunnen er niet in. Aan weerszijden staan stenen leeuwen &#8211; de neus van een van hen ligt op de grond. Binet kijkt spijtig, gluurt nog wat door een kier, maar op een bepaalde manier illustreert dit fraai hoe lastig het is de werkelijkheid van toen te vangen.
Verzonnen door Sartre
Later, als we eindelijk rustig kunnen zitten, vraag ik hem waarom het voor zijn fictie zo belangrijk is nabij de werkelijkheid te komen. &#8216;Ik probeer in mijn boek niet aan het romaneske te ontkomen, ik probeer fictie te vermijden. Dat is niet hetzelfde. Romanesk betekent ook dramatiek, spanning, avontuur. Mijn boek functioneert als een roman, maar het is een geschiedenis. Romans die de werkelijkheid kunnen vervangen, maken diepe indruk op me. Jean-Paul Sartre laat in een van zijn romans de politicus Daladier honende taal uitslaan over het verdrag van München, waarbij Tsjechoslowakije door de geallieerden werd uitgeleverd aan Hitler. Geheel verzonnen door Sartre, maar de meeste Fransen denken dat Daladier dat echt gezegd heeft. Zo&#8217;n kracht heeft de verbeelding en zo riskant kan die ook zijn.
In mijn eigen roman wilde ik de subjectiviteit achter de vertelling niet verbergen, maar die juist ter discussie stellen. Manipulatie is altijd gevaarlijk en daarom bied ik, terwijl ik het toch al zo romaneske verhaal vertel van de parachutisten en Heydrich, ook inzage in mijn twijfels en overwegingen. De vijand van de roman is het conservatisme. Er verschijnen te veel boeken die worden geschreven alsof we stil zijn blijven staan in de negentiende eeuw. Zulke conventionele literatuur, zonder enige reflectie op de aard van het vertellen, is de ware vijand van de literatuur. Ik wilde literair iets nieuws toevoegen.&#8217;
Om dat te doen verzon u zelfs een nieuw genre: de &#8216;infraroman&#8217;.
Hij schiet in de lach: &#8216;Dat concept deed het heel goed in de Franse pers. Maar natuurlijk is infraroman een pretentieuze term voor iets wat al bestaat: de non-fictie roman, faction. Mijn toegespitste definitie is: een geschiedenis verteld als een roman met alle eigenschappen en technieken van de roman &#8211; op één na: fictie.&#8217;
Iets verzinnen vindt u immoreel bij zulke waargebeurde verhaalstof?
&#8216;Als je over de Tweede Wereldoorlog schrijft, moet je het nazisme niet ter discussie stellen. Dat is voor mij toch het ultieme kwaad. Maar de moraalvraag bij het schrijven over zo&#8217;n onderwerp heeft meer betrekking op hóé je schrijft. Dat is de eigenlijke problematiek in mijn roman.
Kijk, het is onvermijdelijk dat je in een historische roman over je eigen tijd schrijft. Ik heb een polemische passage opgenomen over Jonathan Littell in mijn roman omdat ik hem verwijt dat De welwillenden, nota bene een boek met zo&#8217;n verwante thematiek, blijk geeft van vooringenomenheid, academisme en onwaarachtigheid. Houellebecq bij de nazi&#8217;s, heb ik geschreven, en die halve boutade is een eigen leven gaan leiden. Maar mijn punt blijft: zijn roman gaat meer over onze tijd dan over de Tweede Wereldoorlog, hij geeft onze perverse fantasie over SS&#8217;ers weer. Het is altijd goed om on the edge te schrijven, maar je moet als je schrijft het evenwicht behouden, recht doen aan de twijfel van de literatuur die iedere serieuze schrijver ervaart. Verzinnen over historische atrociteiten geeft geen pas zolang de laatste ooggetuige in leven is, en daarna ook niet, want dan hebben we hun getuigenissen nog.&#8217;
Wanneer leeft de geschiedenis dan niet meer?
&#8216;Zolang we er niks meer uit kunnen leren. De belangrijkste les uit de Tweede Wereldoorlog is: München, september 1938. Tsjechoslowakije weggeven en Hitler niet tegenhouden was een lafheid en politieke fout van de eerste orde. Inmiddels slaan we door en is München hét argument geworden om ten oorlog te trekken, ook te onpas. Maar in filosofische zin is die les nog steeds geldig. Ik geef als leraar literatuurles in de banlieue van Parijs, aan kinderen van veelal niet in Frankrijk geboren ouders, en als ik het over schrijvers heb, spreek ik natuurlijk ook over de historische context. Zoals je bij het vak geschiedenis de Holocaust niet moet verzwijgen vanwege eventuele anti-Joodse sentimenten van leerlingen met een islamitische achtergrond. Ook dat is München.&#8217;
Ziet u Heydrich als onmenselijke duivel of als kind van zijn tijd?
&#8216;Ik prefeer de sociologische benadering. Als ik hem een monster noem, kom ik op het terrein van het Kwaad en dat is voor mij een oninteressante theologische kwestie. Heydrich was een product van zijn tijdperk.
Hij was natuurlijk niet de enige nazi, maar hij was geen gewone nazi. Niet iedere nazi kon de Endlösung bedenken en organiseren &#8211; dat was Heydrich. Hij had buitengewone talenten, maar essentieel voor wat het nazisme wilde, was zijn bureaucratische competentie. Hij was een genie in systeemkaarten aanleggen en informatie vergaren. Ook zijn hysterie was een deel van het nazisme. Zijn combinatie van idealisme en opportunisme, van fanatisme en cynisme, was karakteristiek voor hoge nazi&#8217;s. Ik heb onlangs de biografie van Stefan Zweig gelezen over de Franse politicus Joseph Fouché, hij ging tijdens de Terreur en het Napoleontische bewind over de geheime politie. Als hij in de jaren dertig in Duitland had geleefd, had hij een loopbaan als die van Heydrich gekend.
Zulke mensen floreren bij de afwezigheid van structuur en ze weten hoe ze toegang moeten verkrijgen tot informatie.&#8217;
Is een Heydrich waarschijnlijk in deze tijd?
&#8216;In een cirkel van een paar kilometer rondom ons, of we nu in Parijs zijn of in Praag, zijn er twee of drie personen die de nieuwe Heydrich kunnen zijn. Maar dat gebeurt niet, omdat we in democratische systemen leven. Ze leiden waarschijnlijk gewone levens, zonder zich met misdaden in te laten. Omdat de context anders is dan toen. Uw vraag brengt mij op de eeuwige kwestie: wat had ik in die historische omstandigheden zelf gedaan? Me verzet, gecollaboreerd, of toegekeken? Je kunt nooit het antwoord weten. Je kunt slechts fantaseren en dat zegt niks over hoe het toen was.&#8217;
Doordat u het accent zo legt op Heydrich met al zijn overmoed, maakt u van hem een uitgesproken literair personage.
&#8216;Een makkelijk antwoord is: hij was ook zo. Maar ik had zwaarwegender redenen om zijn hubris te tonen. Door zo&#8217;n oud-Griekse toop, zo&#8217;n klassiek literaire benadering, hoefde ik geen psychologische typering van Heydrich te geven &#8211; die zou vals zijn geweest, want op dat vlak doorgrond ik hem niet. Bovendien is hubris het concept dat volgens mij ook het meest het nazisme verklaart.&#8217;
Is de Tweede Wereldoorlog voorbij?
&#8216;Die oorlog is een onuitputtelijk reservoir, met ongelooflijke, tragische, dramatische geschiedenissen. In dit boek noem ik uit eerbied regelmatig personen in wie een eigen roman zit. Het was een unieke oorlog. Over duizend jaar praten we er nog over. De Tweede Wereldoorlog had geen precedent en er is ook geen herhaling geweest. Dus kort geantwoord: ja en nee. Het naziregime is weg, dus de oorlog is voorbij. Maar het conflict tussen de Palestijnen en Israël is een direct gevolg, dus de oorlog is niet voorbij.&#8217;
Binet blijft even stil, klokt onderwijl ferme teugen water naar binnen, zegt dan: &#8216;De Tsjechen en Slowaken hebben het nog steeds over de aanslag op Heydrich, ze vragen zich af of die de directe represailles van de SS waard was. Bij hen is als represaille het dorp Lidice uitgeroeid. Bij ons in Frankrijk werd Oradour uitgemoord. Maar in Frankrijk is men erg trots op het verzet, niemand stelt zo&#8217;n vraag. Elk land heeft zijn eigen mythologie over de Tweede Wereldoorlog. De historische figuur in Frankrijk is De Gaulle, iemand die zichzelf erg serieus nam. De Tsjechen kijken ironischer naar het leven, hun nationale figuur is een verzonnen personage genaamd Cimrman. Hij zou de Eiffeltoren gebouwd hebben, de relativiteitstheorie hebben ontdekt. Het spel om zijn karakter te bepalen is een nationaal genoegen. In Frankrijk is zoiets onbestaanbaar. Daarom ben ik zo graag in Praag.&#8217;
Keanu Reeves
De volgende dag staat een bezoek aan Heydrichs modelconcentratiekamp Theresienstadt op het programma. Het interview is gedaan, maar Binet wil ons dat laten zien. In de hotellobby blijkt hij verdiept in een exemplaar van Le Monde. Hij leest een stuk over de revoluties in de Arabische wereld en zegt: &#8216;Al die jonge Tunesiërs hebben de geschiedenis veranderd. Ze hadden geen politieke macht, maar hun massale gebaar werd een politiek gebaar en om de geschiedenis te veranderen moet je politiek bedrijven. Mede door wat er in de Arabische wereld gebeurt, begrijp ik opnieuw dat de geschiedenis niet alleen maar iets van het verleden is. De wereld verandert en dat is geschiedenis die nu geschreven wordt. Schrijvers als Victor Hugo schreven daar dan een massascène over, ik zou dat niet kunnen en willen. Wat me zo fascineert in de aanslag op Heydrich is dat het een individuele historische daad was, die zo&#8217;n sterke symbolische betekenis had.&#8217;
Op weg naar Theresienstadt praat hij nog voluit. Over zijn wens dat Keanu Reeves bij een verfilming Heydrich speelt. &#8216;Juist omdat hij geen expressie heeft, op een alien lijkt en net zo&#8217;n rare paardenkop heeft.&#8217;
In het kamp is hij stil, loopt hij nog harder vooruit.
Laurent Binet, ‘HhhH. Himmlers hersens heten Heydrich’, vertaald door Liesbeth van Nes, J.M. Meulenhoff, 247 p., € 19,95