<div class="wpg-element paragraph">
22-03-2008 Door Jeroen Vullings
Dat Gerard Reve en Willem Frederik Hermans, toen ze beiden in de jaren veertig, vijftig nog jonge aanstormende schrijvers waren, bevriend raakten, spreekt natuurlijk tot de verbeelding. Samen tegen de rest van de wereld. Lak aan het literaire establishment. Een front vormen tegen uitgevers. Maar dat die vriendschap, zo blijkt uit de inzichtelijke brievenbundel Verscheur deze brief! Ik vertel veel te veel, voortkwam uit een gevoel van verwantschap, is interessanter.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-108929 media-108929" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2008/03/a62fa89c-0665-4764-b17d-aec264899626_12H%26R_Brieven1.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Ze lazen elkaars werk scherp en gaven eerlijke, harde kritiek. Hoe terecht die was, weten we nu beide oeuvres voltooid zijn. Reve verweet Hermans te veel actie in zijn verhalen en psychologisch een overmaat aan particuliere problematiek. ‘Voor twee dingen voorts moet je je hoeden: 1ste. het opeenstapelen van gebeurtenissen tot een al te woeste ongerijmdheid (&#8230;) 2de. Je moet de verhouding ouders-zonen meer in een algemeen-tragisch verband zien, meer in een noodlotssfeer en minder door de bril van je eigen dolle haat.’
Hermans, op zijn beurt: ‘Het is een meesterlijk stukje compositie. Alleen had ik het gevoel dat er op de laatste pagina nog wel iets had mogen gebeuren.’ En, met vooruitziende blik, lang voordat Reve zichzelf als protagonist zou opvoeren in zijn proza: ‘Je zou misschien beter een roman kunnen schrijven i.p.v. een aantal novellen, omdat je dan niet telkens andere personen behoeft te bedenken, iets wat je klaarblijkelijk niet gemakkelijk afgaat. Of misschien is een autobiografie nog het best.’
Ze bléven elkaar typeren in deze brievenbundel. Meestal apodictisch, zonder uitleg – het waren goede verstaanders van elkaar.
Reve, al in 1948: ‘Jij hebt iets wat ik bepaald mis: beweeglijkheid van verteltrant en gedurfde, maar altijd rake vergelijking. Daardoor houdt mijn werk tegenover het jouwe altijd iets traags, vlaks en effens, een schemerig relaas, dat voornamelijk op stemming berust.’ Hermans geeft een schitterend beeld van zijn oeuvre, als een onnutte machine: ‘Uiteindelijk zal Nederland mijn werk leren kennen als een zeer ingewikkelde machine, zo’n maaidorser, afgezonken op de bodem van de zee. Soms komt een verdwaalde duiker, op zoek naar een gebit verloren door een gierige miljonair, bij toeval in de buurt en vraagt zich af: wat wil men toch met dat ding bij elkaar harken?’
Het is bijna niet voorstelbaar hoe twee van de Grote Drie – Mulisch speelt geen rol in deze brieven – zo aan zichzelf konden twijfelen. Hermans vreesde de literatuurgeschiedenis in te gaan als Bilderdijk: ‘Niet helemaal niets, maar toch voor “moderne mensen” (anno 2000) volkomen onverteerbaar.’ Hij schrijft maar door, ook al denkt hij dat het voor noppes was. Dat terwijl hij nog steeds breed gelezen wordt, ook door jongere generaties, anders dan – helaas – S. Vestdijk en Gerard Reve. 
Gelul van God Hermans was het principieelst van de twee, en het onverzoenlijkst. Hij was in het literaire circuit ook meer de buitenstaander, de rebel, degene die voor fascist werd uitgemaakt. Reve was beter in wat we nu marketing zouden noemen. Hij wist dat een paar minuten gerichte aandacht op de televisie bevorderlijk zouden zijn voor de verkoop van een nieuw boek. Maar ook lijkt het in deze correspondentie alsof Reve zich niet helemaal liet zien, alsof hij zich onderdaniger opstelde dan we uit andere brieven van hem gewend zijn. In het begin van de briefwisseling lijkt hij zich zelfs te verloochenen: ‘Je ziet dat ik over dat gelul van God en dergelijke al lang heen ben. God is oorspronkelijk een ei geweest: ze hadden Hem tien minuten moeten koken.’
Een verschil tussen hen was natuurlijk ook dat Hermans in de jaren vijftig zijn beste werk schreef en dat Reve nog zijn vorm moest vinden – en de juiste verwoording van zijn wereldbeeld. Uit Hermans’ koker rolden de aforismen: ‘Humanisten zijn atheïsten die de consequenties niet aandurven, die mee willen doen met de gelovers.’ Misschien was er alleen in die periode vriendschap tussen hen mogelijk omdat ze toen nog niet schrijvers van gelijke statuur waren. 
Fratsen Het beeld dat uit deze waardevolle correspondentie oprijst, is dat van Hermans als burgerman versus Reve als romanticus – ook dat schuurde. Het ging mis tussen hen, toen Reve Hermans een bijdrage vroeg voor Tirade, het geesteskind van uitgever Geert van Oorschot, met wie Hermans in onmin leefde. Hermans beschouwde dat als treiteren en deelde de beslissende bijlslag uit, op 20 februari 1959: ‘Hoe onbegrensd mijn medelijden ook moge wezen, mijn tijd is niet onbegrensd. Daarom is in ongenade laten vallen wel het meest geschikte middel om van het gezeur af te komen. Dat overkomt jou dus bij dezen.’
Maar wie tussen de regels leest, kijkt naar wat er niet staat, begrijpt dat die breuk diepere gronden had. Reve repte eerder al van grote persoonlijke problemen, die resulteerden in het opbreken van zijn huwelijk met de dichteres Hanny Michaelis. Dat kon Hermans nog hebben, maar na de mededeling dat Reve met een man was gaan samenwonen, ‘mijn vriend’, volgde stilte. Hermans zegt dat nergens letterlijk, maar vermoedelijk was het feit dat Reve met zijn vriend én ex-vrouw een huis deelde hem te veel. Het moest niet te gek worden.
Allerlei eerdere fratsen van Reve had hij ook al hardhandig afgewezen. In diens poging om voortaan in het Engels te schrijven – wat leidde tot nogal wat saaie Reve-brieven – zag hij niets. Zelf schreef hij – baas boven baas – één brief in het Frans, fraai Frans. Maar dat doorzetten, daar was hij te nuchter voor.
Reve daarentegen had excentriciteit als de voorwaarde voor het kunstenaarschap ontdekt. Eerst hing hij al de halve krankzinnige uit in zijn contacten met The Paris Review – Hermans vond dat beschamend. Iets later koos hij ervoor, als openlijk homoseksueel, om minder conventioneel te leven. Hermans moet dat als poppenkast gezien hebben: ‘Alleen wat hij geschreven heeft, telt voor een schrijver, ongeacht in welke taal en hoe het door het publiek wordt opgenomen. Alle andere bezigheden, démarches enzovoorts zijn tijdsverspilling en als zulke tijdsverspilling geen resultaat heeft, moet men ermee doen als met iedere tijdsverspilling, n.l. zo gauw mogelijk vergeten.’ 
Hieruit spreekt de angst van een man, intens kleinburgerlijk opgevoed, voor het onbegrijpelijke. Vrijwel aan het eind van hun correspondentie, die op dat moment al jaren vrijwel alleen door Reve onderhouden wordt, schreef Hermans zeldzaam openhartig: ‘Je vermoeden dat het lijkt of ik bang voor je ben, is volkomen gewettigd. Ik ben inderdaad doodsbang voor mensen die voortdurend onbegrijpelijke dingen doen en koester de wens ze zoveel mogelijk uit de voeten te blijven.’
Wat rest, is een treurig tafereel. Reve treiterde Hermans zachtjes, in periodieke kattebelletjes. Of hij zich over homoseksualiteit door hem wilde laten interviewen in Dialoog. Tijdschrift voor Homofilie en Maatschappij. En Hermans noteerde op de envelop van weer zo’n briefje ‘maar niet beantwoorden’ of ‘laat maar zitten’. 
Willem Frederik Hermans en Gerard Reve, ‘Verscheur deze brief! Ik vertel veel te veel’. Een briefwisseling. Bezorgd door Nop Maas en Willem Otterspeer, De Bezige Bij, 316 pagina’s, € 18,90
</div>

Gerelateerd