Diplomaten over hun post

Nu honderdduizenden ambtsberichten van Amerikaanse diplomaten over straat dwarrelen, rijst de vraag of Den Haag echt in paniek zou raken als WikiLeaks met cables van Nederlandse ambassades op de proppen komt. Zou het openbaar maken daarvan mensenlevens in gevaar brengen en de wereldvrede ernstig bedreigen, zoals de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton vreesde?

Oud-topdiplomaat Niek Biegman (74) kan zich niet voorstellen dat de onderlinge correspondentie van ons corps diplomatique de hartslag onder de bevolking zal versnellen. De meeste stukken zijn slaapverwekkend saai. De meer pikante informatie wordt bovendien gecategoriseerd als ‘confidentieel’, ‘geheim’ of ‘zeer geheim’ en wordt aldus ‘versleuteld’ via internet verstuurd. Daar komt echt niemand bij, het kraken van de codes is geen sinecure. Het gros van de door WikiLeaks onthulde kattebelletjes betreft e-mails waar de lagere ambtenarij al onbekommerd in heeft kunnen snuffelen. Misschien pijnlijk voor betrokkenen om te lezen hoe ondergeschikten, collega’s en superieuren over hen denken, maar who cares?

Arabist Biegman werd de afgelopen weken krachtig herinnerd aan de vijf jaar (1984-1988) waarin hij als Hare Majesteits ambassadeur in Egypte was gestationeerd. Stel dat hij daar nog zou zitten, wat had hij dan vanuit standplaats Caïro in hemelsnaam aan de minister van Buitenlandse Zaken kunnen melden dat niet allang door radio en televisie was opgepikt? ‘We deden in Egypte nauwelijks aan politieke rapportage. Er was op dat gebied niet veel gaande, en de pers was er ook toen al sneller bij dan wij,’ zegt Biegman. ‘We waren meer bezig met andere dingen: cultureel, economisch, maar je kon weleens iets bijzonders aan de berichtenstroom toevoegen als je zojuist een minister had gesproken of een bron dicht bij de regering had. Dan kon je optekenen hoe een insider tegen de situatie aan keek, of een bepaald gerucht waar was of niet. Ik kon daar dan eigen inzichten aan toevoegen. Twee uitspraken gaven de verhouding tussen volk en regering treffend weer. De ene was: het volk kijkt naar de regering zoals een vogel naar de jager. Afwachtend, altijd op zijn hoede, klaar om weg te duiken als dat nodig is. Een ander Egyptisch aforisme hoorde ik op het platteland. We stonden te babbelen met iemand die zei: “Je moet de regering neuken, maar haar nooit je pik laten zien.” Ook die uitspraak is nog steeds actueel en zal dat voorlopig wel blijven. Ik zie niet welke regering de problemen van Egypte een-twee-drie zou kunnen oplossen. Onder Mubarak is de kloof tussen arm en rijk steeds groter geworden: een paar procent van de bevolking heeft alles, de rest heeft niets. Het land is steeds zwaarder overbevolkt.’

Geheimzinnige romantiek

In zijn jonge jaren had Biegman als derde secretaris gewerkt bij de Nederlandse ambassade in Caïro, waar hij twintig jaar later als ambassadeur zou terugkeren. Aan het vak van westers diplomaat in een totalitair geregeerde republiek kleefde nog de geheimzinnige romantiek die de boeken van Graham Greene zo spannend maakt. ‘Ik zat daar tussen 1964 en 1967, de periode van Nasser. Twee keer per week moest een zak met diplomatieke post naar het vliegtuig gebracht en opgehaald worden. In principe landde het KLM-toestel, afkomstig uit Jakarta, om elf uur ‘s avonds, maar dat werd regelmatig vier of vijf uur later. Op het vliegveld wisten ze van niks, je moest gewoon gaan zitten en wachten. Ik mocht blij zijn als ik tegen het ochtendgloren thuis was.’

In de diplomatieke bagage zaten brieven, niet-urgente ambtsberichten en nog het een en ander. ‘De gewone post werd destijds gecensureerd door de Egyptische autoriteiten, die enveloppen open stoomden en weer dichtplakten,’ zegt Biegman. ‘Buitenlandse Zaken vond het ongepast dat we niet vrij waren om naar huis te kunnen schrijven wat we wilden, dus kwam er toestemming om brieven van en naar familie ook per diplomatieke post te versturen. Grotere zendingen werden diplomatiek in- en uitgeklaard. Daar vielen ook verhuizingen onder of levensmiddelen, want in Egypte was in die tijd niet veel te krijgen. Over whisky werd lacherig gedaan. Op een zeker ogenblik mocht er in Saoedi-Arabië geen sterke drank meer binnenkomen; dat gold ook voor diplomaten. Maar zendingen die diplomatiek verzegeld zijn, mogen door het gastland niet worden geïnspecteerd of in beslag genomen. Bij het lossen van een vliegtuig gebeurde het wel eens dat de Saoediërs een doos whisky uit de kraan lieten vallen. Terwijl de alcohol wegvloeide over het asfalt, vroegen ze quasi-verbaasd: goh, importeert u dat spul ook? Niet dat zo’n incident meteen een internationaal schandaal veroorzaakte. Welnee, de Saoediërs lustten zelf ook best een slok. Een buitenlander betrappen op sterke drank zagen ze als een formaliteit waar misschien een centje aan te verdienen viel.’

Oudgedienden herinneren zich dat teksten in een cryptisch boeventaaltje werden omgezet, waarna een medewerker ermee naar het postkantoor ging om het resultaat als telegram te versturen. Tot diep in de jaren zestig ontfermde een specialist zich bij Nederlandse ambassades over het coderen van berichten aan Den Haag. Telefoongesprekken konden in principe aan beide kanten van de lijn worden vervormd, maar daar kwam het in de praktijk zelden van omdat het zo’n gedoe was.

Biegman vond het optikken van zijn bevindingen en inzichten een leuk aspect van zijn diplomatieke missie, al begreep hij dat uitgebreide bespiegelingen ginds niet op prijs werden gesteld. ‘In beginsel is een brief lang en een telegram kort, maar bij ons werd gezegd: “Een telegram kan niet lang genoeg zijn en een brief niet kort genoeg.” Een half A4’tje volstond, maar als ik door Libië had gereisd, een land waar weinig over bekend was, dan werden dat bij mij al gauw acht of negen kantjes. Of zo’n verhaal door iemand werd gelezen, vroeg ik me maar niet af. Op berichten van een ambassade naar het thuisland komt zelden een reactie. De minister van Buitenlandse Zaken zal zelf nooit reageren, tenzij hij ergens verbolgen over is. Als we een telegram kregen, stond daar de naam van een minister onder, maar we wisten nooit of dat door hem geparafeerd was, door de directeur-generaal of door een lagere ambtenaar. Daar kwam je niet achter. We namen aan dat dit de mening van het ministerie was.’

Nooit ingekeken

De laatste tien jaar van zijn loopbaan werkte Biegman als Nederlands ambassadeur bij de Verenigde Naties in New York en als diplomatiek vertegenwoordiger bij de NAVO in Brussel. Hij moest eraan wennen dat zijn rapportages nu merkbaar gelezen werden, zeker wanneer het, zoals zo vaak, om de redactie van documenten ging. Het ministerie zat daar bovenop. En daar hadden ze ook wel gelijk in, want Nederland zou vastzitten aan het resultaat. Zo zal het bij een EU-missie ook gaan. Op dit soort van multilaterale posten is er wel sprake van een doorlopende dialoog met het departement.’

Oud-ambassadeur E.L.C. Schiff meldt in zijn memoires Van Plein tot Apenrots dat Joseph Luns tijdens diens onwaarschijnlijk lange ministerschap (1952-1971) de stapels telegrammen van Nederlandse diplomaten nooit inkeek ‘omdat hij van te voren wel wist wat er in stond’. Diplomatiek historicus Albert Kersten voegt daar in zijn vorig jaar verschenen biografie Luns aan toe dat de kleurrijke bewindsman uitsluitend zijn secretaris-generaal verslag deed van zijn ontmoetingen met buitenlandse staatshoofden. ‘Het personeel van Nederlandse ambassades wordt niet bij het beleid betrokken,’ weet Kersten. ‘Het steekt dat er zelden een reactie komt op berichten die ze naar het ministerie versturen. De memoires van oud-ambassadeur Henri van Vredenburch zijn getiteld Den Haag antwoordt niet; daar is eigenlijk alles mee gezegd. Als Buitenlandse Zaken overleg voert met de Egyptische ambassadeur in Den Haag, dan kun je er vergif op innemen dat daarvan geen verslag naar de Nederlandse ambassade in Caïro wordt gestuurd. Daar zit het manco in de manier waarop onze diplomaten met elkaar communiceren. Typisch Neder-lands. Bij de Britten bijvoorbeeld is het heel gewoon dat na afloop van een gesprek met een buitenlandse ambassadeur direct contact wordt opgenomen met de Britse ambassade in het betreffende land om te vertellen wat er besproken is.’

Met een geschiedenis die terugvoert naar het jaar 1199 houdt de diplomatieke dienst van het Verenigd Koninkrijk tradities in ere die elders onder het stof zijn verdwenen. Zo bereist een elitekorps van vijfentwintig queen’s messengers nog altijd non-stop de aardbol om zakken met diplomatieke post persoonlijk af te leveren bij de tweehonderdtwintig Britse ambassades. De koeriers tekenden onlangs beschaafd protest aan tegen de verordening om in het kader van de bezuinigingen voortaan af te zien van businessclass. Ze hebben een zware baan, ook letterlijk, want hun gewichtige zendingen zijn met rinkelende kettingen aan de pols verankerd. Bij de instructies is inbegrepen dat een queen’s messenger de door hem over te brengen boodschap opeet en doorslikt zodra hij in handen van de vijand dreigt te vallen.

Diplomatieke mensensmokkel

Het Verdrag van Wenen bepaalt sinds 1961 dat diplomatieke post op het vliegveld niet door de scanner gaat, al vinden terrorismebestrijders dat rijkelijk lankmoedig in een tijd waarin passagiers zelfs geen flacon reukwater of nagelschaartje mee aan boord mogen nemen. Elke filmliefhebber kent de rampscenario’s. In The Peacemaker (1997) struikelt een terrorist zwaaiend met zijn diplomatieke paspoort in New York uit het vliegtuig met een kernbom in zijn koffer. De actiefilm From Paris with Love (2010) demonstreert dat het kinderspel is om een machinepistool over de Franse grens te smokkelen: gewoon op de bodem van een politiek onschendbare attachékoffer. In de James Bondfilm The Living Daylights (1987) beveelt een louche Sovjetgeneraal: ‘Put him on the next plane back to Moscow – in the diplomatic bag.’

Diplomatieke mensensmokkel is overigens makkelijker gezegd dan gedaan. In 1964 werd een Israëlische diplomaat in het gebouw van de Egyptische ambassade in Rome gekneveld en verdoofd in een diplomatieke zak gestopt, maar de Italiaanse politie wist een ontvoering op het nippertje te verijdelen. In 1984 werd een Nigeriaanse ex-minister, die zijn land een jaar eerder na een staatsgreep was ontvlucht, in Londen opgewacht en in een kist gepropt. De bedoeling was hem als diplomatieke zending op transport te zetten naar zijn vaderland, waar hij zich voor corruptie zou moeten verantwoorden. De expeditie strandde echter op het vliegveld bij Londen. Omdat de kist niet volgens de voorschriften diplomatiek was verzegeld, stelden douaniers vast dat de inhoud levendiger was dan ze voor mogelijk hadden gehouden. Zeventien mannen bleken in het complot te zitten, onder wie intrigerend genoeg vier agenten van de Mossad, de Israëlische geheime dienst. Zowel Nigeria als Israël ontkende elke betrokkenheid bij de verijdelde kidnap.

Negen kilo cocaïne

Diplomatieke zendingen horen tevoren bij de luchtvaartmaatschappij te worden aangemeld. Omdat dit niet het geval was geweest en de twee – voor de Surinaamse ambassade in Den Haag bestemde – postzakken bovendien niet volgens de regels waren verzegeld, besloot de douane in maart 2000 tot een inkijkoperatie op Schiphol. De negen kilo cocaïne uit Paramaribo die daarbij aan het licht kwam, bracht de Surinaamse autoriteiten ernstig in verlegenheid. De vondst was voorpaginanieuws, maar uiteindelijk bleek de ambassade er niets mee te maken te hebben. De hoofdverdachte werkte bij een koeriersbedrijf dat diplomatieke post op Schiphol ophaalt – een ideale positie voor drugssmokkel via diplomatieke zendingen.

Suriname mopperde wel dat zijn diplomatieke post was geïnspecteerd, maar daar brak geen internationale rel over uit zoals in 2000, toen Zimbabwe verzegelde staatscorrespondentie voor de Britse ambassade in Harare inspecteerde. Of in 2005, toen Cuba een diplomatieke zending van de Verenigde Staten in beslag nam wegens exemplaren van de brochure Support for a Democratic Transition in Cuba. Of in 2006, toen Venezuela meldde dat het ‘militaire zaken’ in Amerikaanse diplomatieke postzakken had onderschept.

In verlegenheid

De internationale loopbaan van oud-diplomaat Jan Wijenberg (72) stond in het teken van de business of saying goodbye: hij was plaatsvervangend bewindvoerder bij de Aziatische Ontwikkelingsbank in Manilla en adviseur van de Wereldbank in Washington voordat hij ambassadeur werd in achtereenvolgens Jemen, Tanzania, Mauritius, Madagaskar, de Comoren en Saoedi-Arabië. In zijn laatste standplaats mondde onenigheid van de ambassadeur met een naaste medewerker uit in stekelige ambtsberichten over en weer. Zeer tot ongenoegen van Wijenberg lekte ‘iemand’ deze vertrouwelijke correspondentie naar De Telegraaf, tien jaar voordat WikiLeaks met het kraken van berichtenverkeer de Amerikaanse diplomatie in verlegenheid bracht.

Toen hij directeur Financieel-Economische Zaken van het ministerie van Buitenlandse Zaken en Ontwikkelingssamenwerking was, werd Wijenberg regelmatig op de schouder getikt door een receptieganger die refereerde aan een brief over een bepaalde kwestie. ‘Men realiseerde zich niet dat bij mijn directie zevenentwintigduizend open berichten per jaar binnenkwamen en tienduizend memoranda. Een enorm volume gaat over triviale zaken, maar toch zijn al die berichten noodzakelijk om de organisatie draaiend te houden. Bij Amerikaanse ambassadeurs zag ik de uitpuilende serveerwagen met ladenkasten en stapels papier van anderhalve meter hoog waar geen doorkomen meer aan was. Het probleem is niet om informatie te vergaren, maar om die adequaat te gebruiken.’

In zijn ‘somtijds ondiplomatieke herinneringen’ Voor Buitenlandse Zaken met de koffers op stap (2000) relativeert oud-ambassadeur P.S.J. Rutgers (onder het pseudoniem Pelegrinus) zijn inspanningen van weleer: ‘Wat is het verschil tussen een kameel en een diplomaat? Een kameel kan veertien dagen werken zonder te drinken en een diplomaat kan veertien dagen drinken zonder te werken.’

Wijenberg herkent zich wel in de karikatuur. Voordat hij overstapte van het departement naar de diplomatieke dienst sprak een bevriende ambtenaar hem bemoedigend toe. Over de inhoud van het werk zou hij zich geen zorgen hoeven te maken, dat kwam wel goed, maar hij moest wél over een ijzeren maag en ijzeren voeten beschikken. Wijenberg: ‘Een ambassadeur loopt veel diners en recepties af, dat is zijn informatiemarkt. Ik heb nog steeds altijd wat losse blaadjes en een pen bij me, zodat ik direct aantekeningen kan maken. Recepties en diners zijn onontbeerlijk voor je netwerk; met een glas in de hand hoor je meestal meer dan als je officieel op audiëntie gaat. Informatie-uitwisseling is een kwestie van geven en nemen; als je zelf niets loslaat, hoor je ook niks. Soms nodigde ik mensen uit bij mij thuis; ik organiseerde ook zelf diners en recepties om op de hoogte te blijven.’

Lang niet elke ontmoeting resulteerde in een ambtsbericht. ‘Maar er rolde regelmatig iets uit waarvan ik dacht, verdorie, dat rapporteer ik straks aan Den Haag.’ Kort en bondig, dat was de kunst. En vanzelfsprekend diplomatiek geformuleerd, zoals het diplomatieke post betaamt. ‘In een verslag van een vergadering in Genève stond dat de bijdrage van de Belgische delegatie in de lijn lag van grappen die over dat land de ronde deden,’ herinnert Wijenberg zich. ‘Voor die passage heeft de schrijver enorm op zijn donder gekregen. Bij WikiLeaks zul je niet snel tegenkomen dat een Amerikaanse ambassade een badinerende toon aanslaat. Het is feitelijk, onderkoeld en goed geformuleerd. Als je op duizenden kilometers afstand zit, kan een verkeerde komma al tot misverstanden leiden.’

De romans van oud-ambassadeur F. Springer getuigen volgens Wijenberg van een stilistisch vermogen dat de ideale cable kenmerkt: helder en analytisch.

J. van Oudshoorn, F.C. Terborgh, Robert van Gulik, A. Alberts en niet te vergeten de Belg Marnix Gijsen – zou het toeval zijn dat nogal wat schrijvers van naam afkomstig waren uit het corps diplomatique?

‘Political masturbation’

De iranist Adriaan Kooijmans (60) sloot vierenhalf jaar geleden een boeiende loopbaan bij de buitenlandse dienst af als ambassadeur in Soedan. Namens de Europese Unie probeerde hij de politieke dialoog met de Soedanese regering op gang te brengen,wat hem in gesprek bracht met John Garang de Mabior, op dat moment nog leider van de zuidelijke oppositiepartij SPLM. ‘Een indrukwekkende persoonlijkheid met een beeldende manier van praten. Garang hekelde de wat hij noemde political masturbation van Khartoem. Die quote moest in het verslag, vond ik, omdat die zo tekenend was voor het plastische taalgebruik van Garang. Het probleem was dat mijn verslag niet alleen voor Den Haag was bestemd, maar uiteindelijk ook voor allerlei kopstukken van de EU en vertegenwoordigers van de lidstaten. Mijn collega’s waren het eens met de inhoud, met uitzondering van de Britse ambassadeur, die de voorkeur gaf aan de term political self masturbation. Voordat het verslag op het net werd gezet, ging het concept naar het ministerie in Den Haag. Daar werd het woord masturbation vervangen door self gratification.’

Als ‘gewoon burger’ juicht Kooijmans het toe dat WikiLeaks de schimmige overzeese politiek van de Amerikanen nu voor iedereen doorzichtig maakt. ‘Het is belangrijk dat we nu bijvoorbeeld zwart op wit kunnen lezen hoe regimes in Tunesië of Egypte stelselmatig de hand boven het hoofd werd gehouden.’

Maar als oud-diplomaat stelt Kooijmans vast dat pers en publiek zich opwinden over details die hem niet verbazen, omdat hij weet hoe een ambassade te werk gaat. ‘Dat maakt dat ik die berichten met andere ogen lees dan een buitenstaander,’ legt hij uit. ‘Het vertrouwelijke karakter van een ambtsbericht heeft niets met de diepte van de geheimen te maken, maar is bedoeld om bronnen te beschermen. De ambtenaren die met Amerikaanse diplomaten hebben gesproken, waren volgens mij niet bezig met een gerichte actie tegen Wouter Bos. Zo wérkt dat niet. Ik zie dat meer in de sfeer van bespiegelingen in een aftastend gesprek waarin een aantal mogelijke oplossingen voorbijkwam. Als ambassadeur heb ik dat soort gesprekken zelf vaak gevoerd. Je probeert je bron een beetje uit de tent te lokken zodat die zo veel mogelijk van zijn kennis of inzichten prijsgeeft. Als dat iets interessants oplevert, rapporteer je daarover kort, bondig en zakelijk aan Den Haag. Een journalist kan het zich permitteren om voorspellingen op te schrijven die achteraf nonsens blijken te zijn. In de diplomatie is dat een doodzonde; je diplomatieke effectiviteit hangt af van betrouwbaarheid. Het hoofdkwartier heeft niets aan een diplomaat die zich correct gedraagt, maar niet inpasbaar is in het beleid. Een diplomaat hoeft tegenwoordig de straat niet meer op om te kijken of er tanks staan. De televisie laat de feiten zien, maar geeft betrekkelijk weinig duiding.

Een journalist is constant op zoek naar de lekkere verhalen; hij moet zich laten leiden door het consumptieve vermogen van de lezer of de kijker. Een beursanalist die elke dag kritisch de koersen bijhoudt, heeft meer financieel-economisch inzicht dan de kleine belegger die zijn kennis uit de krant put. Daar kun je het mee vergelijken. De diplomaat ter plaatse weet meer van de lokale achtergronden af dan de journalist die daar rondloopt. De diplomaat is meer de beursanalist, zeg maar.’

Gerelateerd