Churchill-historicus: ‘Je mag patriot zijn, én trots op Europa.’

Nog maar een uur nadat vaststond dat de Britten de Europese Unie gingen verlaten, verstuurde de aangeslagen commentator Simon Kuper van de Financial Times een twitterbericht over de kans dat Nederland zou volgen. Die tweet linkte naar een recent verhaal waarvoor hij in Den Haag met Nederlandse politici sprak. Ook met Geert Wilders, die, zo merkte Kuper op, in zijn werkkamer had plaatsgenomen ‘voor een portret van Winston Churchill’. De PVV-leider kondigde aan na een Brexit onmiddellijk zelf met een referendum te komen.

Winston Churchill als icoon van de ‘patriottische lente’ die volgens Wilders nu door Europa waart.

Ook Boris Johnson eiste ‘de Grootste Brit aller tijden’ op in zijn felle campagne voor het afscheid van de EU. Volgens Johnson – die zelf een biografie over Churchill schreef – zou ook de oorlogspremier nu absoluut voor een ‘Brexit’ hebben gestemd. Met de Europese Unie zou Adolf Hitler postuum zelfs gekregen hebben wat hij wilde.

Churchill claimen

Voor Felix Klos is dat alles ‘een barbaarse’ vertekening van de werkelijkheid. De jonge Nederlands-Amerikaanse historicus schreef tijdens de campagne voor het referendum een artikel voor het Britse publiek waarin hij de oorlogsheld juist portretteerde als grondlegger van Europa, een man die als geen ander het ideaal van de Europese integratie belichaamde. ‘Brilliant’, zo reageerde het conservatieve Lagerhuislid Nicholas Soames – kleinzoon van Winston Churchill zelf.

Klos is dan ook zwaar teleurgesteld over de uitslag van het referendum. Johnson en UKIP-leider Nigel Farage hebben het pleit beslecht. ‘Ik weet niet goed in welke kleuren ik het moet schilderen,’ zegt Klos, ‘zwart of donkergrijs. Maar ik ben geschokt en verdrietig.’

We spreken elkaar in het koffietentje in de Amsterdamse Indische Buurt waar Klos geregeld met zijn laptop kwam werken. Hier schreef hij aan het boek Winston Churchill. Vader van Europa, waarvan binnenkort een Engelse editie zal verschijnen. Zijn uitgever had ‘heel slim’ nog tijdens de campagne voor het referendum een sterk verkorte versie op de markt gebracht voor de Britten. Het heeft niet mogen baten.

‘Johnson heeft de mantel van Churchill aangetrokken. Maar diens moed, wil en visie ontbreken totaal in de huidige politiek.’

Klos begrijpt wel dat Johnson Churchill wilde claimen, zoals de nu vertrekkende premier Cameron dat ook deed: ‘Als geen ander belichaamt Churchill de Britse identiteit. Juist voor Tories is dat heel belangrijk. Johnson heeft de mantel van Churchill aangetrokken, hij ziet zichzelf als de moderne Churchill. Maar het is juist diens moed, wil en visie die totaal ontbreken in de huidige Britse politiek, en daarbuiten.’ Churchill heeft in zijn lange leven veel gezegd, zegt Klos, ook tegenstrijdige dingen. ‘Maar een boegbeeld van opkomend nationalisme kun je van hem niet maken.’

Radicaal idee

Tijdens zijn studie in Oxford stuitte Klos op de grotendeels ‘vergeten geschiedenis’ van Churchill als voorvechter van Europese eenwording. Iedereen kent hem natuurlijk als de reus die de strijd tegen de nazi’s leidde, maar toen hij in 1945 de Britse verkiezingen verloor, hield Churchill na een korte persoonlijke depressie overal in Europa lezingen over zijn ideaal: ‘een soort Verenigde Staten van Europa’, zoals hij in 1946 in Zürich zei, een steeds hechter wordende unie. Inclusief de dan net verslagen Duitsers die zulke verschrikkingen hadden veroorzaakt. ‘Midden in de as en de tragedie van Europa kwam Churchill met zó’n radicaal idee dat velen dat eerst niet eens begrepen: het samensmelten van de soevereiniteit van die oude trotse Europese staten die net twee wereldoorlogen achter de rug hadden. Voor hem was een verenigd Europa de enige manier om nieuw bloedvergieten te voorkomen.’

Klos schrijft en spreekt vol bewondering over Churchill, die zijn prestige als oorlogsheld voor dit ideaal inzette en tal van ontwikkelingen voorzag: steeds nauwere samenwerking, de latere aansluiting van Oost-Europese landen, zelfs tot aan een gezamenlijke munt met een Europese en een nationale zijde. ‘Ik viel soms van verbazing achterover,’ zegt Klos. Ook voelde hij zich persoonlijk geraakt door die Europese droom die Churchill verwoorde. ‘Mijn grootvader zegt zich de veertigduizend mensen nog te herinneren die Churchill op de Dam toejuichten. Churchill vertelde daar in 1948 dat hij hoopte een Europa te zullen zien waarin je evenveel waarde kunt hechten aan het feit dat je Europeaan bent als aan het feit dat je burger bent van je eigen land. Zonder dat je daarbij de liefde voor en loyaliteit aan je geboortegrond hoeft te verliezen. Dat ontroert me sterk.’

Uw vader is Nederlander, uw moeder Amerikaanse. Speelt dat daarbij een rol?
‘Ik ben wel daardoor wel gevoeliger voor identiteiten, denk ik. Churchill zei in de jaren dertig al: waarom kun je niet tegelijk Amsterdammer, Nederlander, Europeaan en wereldburger zijn? Dat hoeft elkaar niet uit te sluiten. Hij had gezien wat fel nationalisme bracht. Daarom is het ook zo goed voor met name mijn generatie om dit soort verhalen te horen in een tijd dat nationalisme en rechts-populisme weer overal opduiken.’

Wat is daarvan anno 2016 precies het gevaar?
‘Zo’n Thierry Baudet, bijvoorbeeld, die op televisie zegt dat we terug moeten naar de compleet soevereine natiestaat, dat je democratie en rechtsstaat zo het beste verankert om daarna met andere landen lekker te gaan samenwerken en vrijhandel te gaan drijven. Dat getuigt van zo’n beperkt historisch geheugen over wat agressief economisch nationalisme oplevert. Dat hoeft niet meteen tot de Derde Wereldoorlog te leiden, maar het zorgt wel altijd voor internationale politieke conflicten. Daar ben ik ook heel bang voor als de Europese Unie als gevolg van het vertrek van de Britten verder gaat desintegreren. David Cameron had volkomen gelijk toen hij zei dat de afbraak van de Europese instituties die voor vrede en welvaart hebben gezorgd gevaarlijk is voor onze toekomst. Churchill vroeg zich in een van zijn speeches af: Is the only lesson of history to be that mankind is unteachable?’

Ook halfslachtig

Toch was Churchill zelf ook halfslachtig over Europa, vooral als het ging om de Britse rol. Toen hij na een periode Labour in 1951 weer premier werd, deed hij niet mee met de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) – naar een idee van de Fransen Robert Schumann en Jean Monnet – waar uiteindelijk de EU uit voortkwam. En hij torpedeerde het plan voor een Europese Defensie Gemeenschap. Pas in de jaren zeventig traden de Britten toe tot de Europese Gemeenschap.

Daar heeft Boris Johnson toch een punt? Zoals hij zei: Churchill was erg voor Europa, maar dan zonder Britten.
‘Zeker. Maar Johnson versimpelt dat heel erg. Wat Churchill wilde, was een organische unie van staten die langzaam naar elkaar toe zouden groeien. Deze plannen gingen hem te snel. Hij zag Groot-Brittannië nog geen gewoon lid worden van zulke verbanden die vlug tot een volledige politieke federatie moesten leiden. Zijn land was toen immers ook nog sterk verbonden met de andere delen van het oude Britse rijk en met Amerika. Churchill wilde wel, maar dan eerst in losser verband.’

Wel heel Brits egocentrisch dus.
‘Totaal. Maar dat was niet gek. Churchill was nog opgegroeid in een tijd dat de Britten heersten over een kwart van de wereld. Die macht was wel tanende, maar de Britten hadden net de Tweede Wereldoorlog gewonnen. Daarbij was de soevereiniteit van andere staten in Europa door de Duitsers gebroken, terwijl de Britse overeind was gebleven. Brits leiderschap was nog bijna vanzelfsprekend, de Duitse bondskanselier Adenauer en de Franse minister Schuman van de EGKS vroegen daar ook om. Maar wat verder een rol speelde, was dat Churchill inmiddels ouder was geworden, minder scherp, en dat hij zijn partij niet meer in de hand had. Anthony Eden, zijn minister van Buitenlandse Zaken, was veel minder van de Europese gedachte dan Churchill. Op het laatst van zijn leven had hij ook wel wroeging dat hij niet enthousiaster was geweest over de plannen.’

In hoeverre speelde ijdelheid een rol? Anderen gingen er met zijn unie vandoor.
‘Hij was ziedend dat het initiatief voor Europese integratie gestolen werd van zijn Raad van Europa en voortgezet in de continentale plannen. Het liefst had hij die binnen zijn raad gebracht om er Britse invloed op te kunnen blijven uitoefenen.
Dat is overigens nog heel actueel. De Britten willen aan veel projecten niet meedoen, maar wel mee blijven praten om invloed te hebben. Churchill wás een heel ijdele man, maar op een goedaardige manier. Hij genoot van het applaus in Europa. Hij vond ook dat hij zijn merk – het V-teken, de sigaar en de bolhoed – moest inzetten als bescherming van de vrijheid tegen Stalin.’

Uiteindelijk moet je mensen toch eerder beoordelen op wat ze doen dan op wat ze zeggen. En dan zijn er twijfels.
‘Ja, hij twijfelde zelf ook. Hij wist ook niet precies hoe het verder moest. Maar dat konden we op zijn oude dag misschien ook niet meer van hem verwachten, na alles wat hij al had gedaan.’

‘Het doet wat mij betreft ook niet af aan zijn rol als Vader van Europa. Niet alleen om wat hij zei, maar ook om wat hij deed. Zijn initiatieven voor de oprichting van de Raad van Europa, maar ook voor het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens, waren een cruciale bijdrage aan onze bescherming van democratie en rechtsstaat. Nog steeds. Het is belangrijk dat ook Britten dat beseffen. Niet om te zeggen: Churchill zou voor of tegen de Brexit zijn geweest, maar om te laten zien waar de wortels van de Europese droom vandaan komen, om ook de Britse worsteling met Europa te begrijpen.’

Hoe zou Churchill hebben aangekeken tegen de huidige EU? Met de bureaucratie en regelzucht waar tegenstanders zo hard tegen schoppen?
‘Onmogelijk om te zeggen, natuurlijk, hij is dood sinds 1965. Hij zou de samenwerking van Europese staten vermoedelijk nog steeds belangrijk hebben gevonden.’

‘Maar die Brusselse bureaucratie is zo’n typische mythe. Die is ongeveer zo groot als die van een grotere Nederlandse stad, 1 procent van het Europese BBP gaat naar de Unie. Dat wordt altijd overdreven in het debat. En die regelgeving heb je nodig voor de interne markt. Als die er niet zou zijn, zou Nederland aparte afspraken met bijvoorbeeld Hongarije moeten maken over de kwaliteit van geïmporteerde fietsen.’

En de gebrekkige democratie dan?
‘Een veelgehoord argument, maar ook slechts gedeeltelijk waar. Door de controle door het Europese parlement, de nationale regeringen én de nationale parlementen zie ik de Europese Unie juist als een van de meest transparante en meest gelaagde democratieën ter wereld. En wat veel mensen vergeten, is dat de dingen waar wij voor naar de stembus gaan – immigratie, onderwijs, belastingen – allemaal nog nationaal worden geregeld. Hoe Churchill daar naar zou hebben gekeken, weten we niet. Maar hij zou het als geopolitieke denker wel moeilijk hebben gevonden Europa zo in verdeeldheid achter te laten. Vergeet niet dat de Amerikaanse president de Britten heeft gevraagd bij de EU te blijven. Churchill zou zien dat de Russen weer bezig zijn in het oosten, dat het Midden-Oosten in puin ligt en dat we alleen samen het klimaatprobleem kunnen oplossen. Dus dat juist voor de toekomst Europese samenwerking zo belangrijk is.’

Maar hoe kun je dan de euroscepsis overwinnen, die steeds sterker lijkt te worden?
‘Bij de presentatie van mijn boek was ook Freek de Jonge, met wie ik daarover heb gesproken. Hij zei terecht dat je de kloof moet dichten tussen de elite en de mensen die het gevoel hebben dat ze de verliezers zijn in de wereld van globalisering en immigratie.
En dat verwijt ik de voorstanders van de EU: hun luie cynisme. Wel zeggen dat ze voor Europa zijn, maar intussen de hele tijd klagen over alles wat met de Europese gedachte te maken heeft. Premier Rutte, die met een akkoord terugkomt uit Brussel en uitdraagt dat alle goede dingen uit zijn eigen koker komen en dat de concessies die hij heeft moeten doen de schuld zijn van Europa. David Cameron, die een referendum over de EU inzet om zijn eigen politieke hachje te redden. Daarmee ondermijn je zelf de EU. Niet gek dus dat mensen die niet meer relaxed vinden.’

Geert Wilders spreekt van een patriottische lente die in Europa is opgestoken.
‘Met patriottisme op zich is niets mis. Dat kan een mooie glans geven aan de manier waarop wij als samenleving samenwerken met andere samenlevingen. Een constructieve vorm van patriottisme bestaat echt. Het EK is daar – de keren dat Oranje meedoet – een mooi voorbeeld van. We vieren daar onze identiteit, we verliezen niet de loyaliteit aan onze geboortegrond, maar we zien ook dat we samen meer kunnen. Dat vind ik ook het bijzondere aan Churchill. Dat ik een patriot mag zijn en trots op onze geschiedenis, cultuur en eigen taal. Maar dat ik tegelijk trots ben op de rest van onze Europese beschaving.’

speeches voor Bernie Sanders

Het EK-voorbeeld komt niet uit de lucht vallen: Felix Klos is een groot voetballiefhebber. En hij heeft meer talenten. Als pianist reisde hij samen met zijn vader en gitaar spelende jongere broer door het land om jazz te spelen. Dat bandje stopte toen Klos (voorafgaand aan zijn studie in Oxford) naar de Verenigde Staten verhuisde om een bachelor politicologie te halen.

Dat deed hij in Vermont, de staat van presidentskandidaat Bernie Sanders. Die was daar al bezig zijn presidentscampagne voor te bereiden. Klos stuurde zijn cv: of hij kon komen helpen. Ja, dat kon, antwoordde het senaatsteam. Dus mocht de student onder meer stukjes van speeches voor Sanders voorbereiden.

Ironisch. Churchill was een socialistenvreter en Sanders is de enige succesvolle presidentskandidaat die zich volmondig socialist durft te noemen.
Hij lacht: ‘Ach weet je, Churchill begon als sociaal-liberaal en Sanders is niet echt een socialist.’

Wat voor man is Sanders?
‘Nou ja, ik wil niet beweren dat ik hem heel goed ken. Ik zag hem dagelijks, maar dat was natuurlijk meer van: leg je mijn jasje daar even neer, kun je de telefoon even opnemen of hoe staat het met de Facebookfollowing. Ik heb een of twee keer diepgravender met hem over politiek gesproken. Een bijzonder intelligente en gedreven man.’

Had hij de Democratische nominatie moeten winnen?
‘Ik vind Sanders niet per se de man voor de toekomst van Amerika, ik ben geen BernieBro, zoals het daar nu heet. Maar ik waardeer zijn streven naar het verkleinen van de inkomensongelijkheid enorm. Daar is hij zijn hele leven al mee bezig. Hij is dus geen echte populist. Hij past zijn agenda niet aan aan wat de massa wil, de massa heeft zijn agenda omarmd. En Churchill is een grote held van hem, wat ik natuurlijk weer erg grappig vind.’

Op de radio zei u dat Sanders zich nu achter Clinton moet scharen.
‘Dat heeft hij inmiddels gedaan door te zeggen dat hij op haar zal stemmen. Maar Sanders heeft zich nog niet aan haar campagne verbonden. Hij probeert er natuurlijk het maximale uit te slepen. Bernie Sanders heeft nu eindelijk het podium, dat is een uniek moment in de geschiedenis van de progressieve beweging in de VS. Hij zal de agenda van Hillary gaan beïnvloeden, maar hij wil straks ook een kracht worden in de senaat. Daar gaat Sanders zijn naamsbekendheid en opgebouwde apparaat voor inzetten. Klein voorbeeld: voor de verkiezingen van een andere senaatszetel op statelijk niveau stuurde Sanders zijn volgelingen een e-mail. Die kandidaat kreeg in één dag 70.000 dollar, twee keer zoveel als zo’n hele senaatscampagne gemiddeld kost.’

Is Clinton in staat hem die ruimte te geven?
‘Ja, en ik denk dat ze dat ook heel graag doet. Sanders wordt een belangrijke asset in haar campagne. Hij kan heel veel jonge mensen overhalen die niet enthousiast zijn over Hillary. Als Clinton erin slaagt de Sanders-aanhangers én de gematigde Republikeinen mee te krijgen, dan wordt het een landslide zoals we nog nooit hebben gezien.’

Voelt u zich verbonden met de progressieve Amerikaanse politiek?
‘Zeer. Bij de verkiezing van Obama in 2008 was ik zestien. Ik ben met mijn ouders de hele nacht opgebleven en heb ik ’s ochtend een traantje weggepinkt bij zijn overwinningsspeech. Toen begon ik ook zijn boeken te lezen. Ik denk er nu ook serieus over na of ik niet iets kan doen voor de campagne van Hillary.’

Wat wilt u doen?
‘Het zal vermoedelijk niet meer zijn dan brieven likken en op deuren kloppen.’

Om er deel van uit te maken?
‘Ja. Zoals Churchill in ’47 in de Royal Albert Hall zei, zelfs als er tegenslagen zijn: “We shall have done our best.” Daar gaat het om.’

Dat deed Farage ook in het Brexit-debat. Gewoon onwaarheden verkondigen en toch winnen.

‘De wereld staat in brand, Trump wordt misschien wel president van de Verenigde Staten. Dan heeft iemand de nucleaire codes in handen die geen enkele coherente gedachte heeft over de rol van Amerika in de wereld. Iemand die Poetin bewondert, dat is heel erg eng. Er zijn eerder leiders democratisch aan de macht gekomen die verschrikkelijke dingen hebben gedaan. Terwijl de Republikeinen denken dat ze hem wel onder controle kunnen houden. Dat is van een zorgeloosheid en cynisme waar ik grote moeite mee heb.’

‘Hetzelfde soort cynisme heeft de Brexiteers in een zadel geholpen. Libération dat bijvoorbeeld schrijft: we kunnen het best zonder de Britten. Maar ik vind het ook jammer dat iemand als Joris Luyendijk zei: laat ze maar gaan.’

Is er echt een verband tussen die twee zaken?
‘Je hoeft maar te kijken naar de mensen die op de voorgrond treden. Mensen die voor een Brexit zijn en voor een presidentschap van Trump, zijn dezelfde soort mensen. Nigel Farage, Le Pen, Trump, Wilders.’

Is dat niet veel op een grote hoop?
‘Natuurlijk heeft de euroscepsis van Wilders andere wortels dan die van Farage. Maar het zijn allemaal mensen die zich bewegen in de zone van rechts populisme en fact free politics. Trump kan de ene storm in een glas water na de andere creëren zonder daarop te worden afgerekend. Dat deed Farage ook in het Brexit-debat. Gewoon onwaarheden verkondigen en toch winnen. Het zijn mensen die multiculturalisme zat zijn en een nieuwe niet-liberale wereldorde voor zich zien, die bang zijn voor het andere en de grote boze buitenwereld.’

Chaos ligt op de loer

Hoe het nu verder gaat na de Brexit is moeilijk te voorspellen, zegt Klos. In Groot-Brittannië zal een nieuwe ‘door Nigel Farage geïnspireerde’ conservatieve regering moeten bepalen hoe ze uit de EU gaan stappen. Een constructie die Klos vergelijkt met het kabinet Rutte I dat door Wilders werd gedoogd. Maar chaos ligt op de loer, met een economische terugslag die wordt voorspeld en Schotten of Noord-Ieren die nu misschien uit het Verenigd Koninkrijk willen stappen.

Intussen zal de Europese Unie zijn hoofd snel weer moeten oprichten. Veel hangt volgens Klos af van het verhaal dat Europese leiders nu gaan vertellen: ‘Belanden we op het hellend vlak met de sentimenten over uittreding die ook in landen als Nederland, Denemarken en Frankrijk leven? Of slagen ze erin de Europese gedachte op een overtuigende manier uit te dragen?’

En daar kan Churchill volgens Klos behulpzaam bij zijn. ‘Nationalisme was in zijn ogen een doodlopende weg. In de jaren dertig noemde hij dat al een religie met een zeer beperkt missiegebied. Als het zijn kleine, beperkte wereldje heeft veroverd, zei hij, wordt het door zijn eigen dogma’s gedwongen op zoek te gaan naar nieuwe werelden om te veroveren.’

Voor Churchill leidde die gedachte onontkoombaar tot de noodzaak van steeds nauwere samenwerking, tot Europese integratie dus als waarborg voor stabiliteit. Daar had hij zelfs het opgeven van nationale soevereiniteit voor over. ‘En die Europese droom bleef hij overal verkondigen.’