Reportage / Een huis in Sint-Petersburg

Toen ik al aardig tegen de veertig liep, bleek ik – ondanks een voorheen nogal liederlijk bestaan – in het wonderlijke bezit van een halve ton euro spaargeld. Een erfenis had ik niet te verwachten. Ik besloot voor het geld een huis te kopen. Omdat ik de meeste banden had met Sint-Petersburg, mijn vriendin er vandaan kwam en bovendien Moskou simpelweg niet te betalen was, werd het de Nevastad. Ik zie me nog op een decemberdag, met zestigduizend Amerikaanse dollars in de binnenzak van mijn bontgevoerde jas, door een Gogoliaanse sneeuwstorm naar de notaris achter het Finland Station hollen. Want alles gebeurde en gebeurt hier cash.

Sindsdien is mijn bestaan a tale of two cities. Pendelend tussen Moskou en Petersburg; tussen huur en koop; tussen de eclectische metropool der zonde en het classicistische rijk van de cultuur. Als ik weg ben, bewaakt Julia het fort – samen met de poezen Moesja en Lolja. Onze woning maakt deel uit van een voormalige sjieke huurkazerne, in een straat met louter zulke vestingachtige panden en paleizen. Behalve een marmeren open haard hebben we een beschilderd jugendstilplafond. Hoogte der muren: vier meter tien; oppervlakte: honderdveertien ‘kwadraatmeter’; 2018 kilometer van mijn in de Hollandse duinen begraven ouders.

Zeven minuten lopen van mijn huis, in de ietwat sombere Mochovajastraat, heeft de schrijver Ivan Gontsjarov zijn destijds in Baden-Baden begonnen beroemde roman Oblomov voltooid. Weer wat verderop woonde Joseph Brodsky, die ik nog eens op de Magere Brug in de Amsterdamse mist heb zien verdwijnen. Kort daarop was hij dood. Aan de westelijke uitloper van mijn straat beginnen de Zomertuinen. Aan het oostelijke einde ontvouwen zich de Tauridetuinen, die het gelijknamige paleis in een accolade van beplanting omarmen. Vladimir Nabokovs va der (die ook een tijdje bij ons in de straat heeft gewoond) maakte in een ooggetuigenverslag eens melding van de enorme chaos daar vlak na de bolsjewistische omwenteling. Ik vertel u deze bijzonderheden, zodat u van mijn buurtje enigszins een idee krijgt.

Opgesplitst

Nog een bijzonderheid: Op 15 april 1897, Juliaanse tijdsrekening, vroeg in de middag, kwam de Habsburgse keizer Frans Jozef I in het kader van een staatsbezoek met zijn luisterrijke gevolg onze zeer brede en zeer hoge straat inrijden. Paarden, pluimen, palfreniers. De monarch hield stil voor nummer tien, een paleis in de zogeheten ‘tweede rococostijl’, waar destijds de ambassade van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie was gevestigd. Adellijke jongetjes werden door hun kindermeisjes omhoog gehouden. Ze wilden de monarch met de sneeuwwitte snor – sommigen van hen zouden na de moord op diens zoon op het slagveld van de Eerste Wereldoorlog sneuvelen – door de met vaandels gedrapeerde ramen goed kunnen bewonderen.

Dat achter de nog steeds even imposante façade ooit de schaakgrootmeester Michail Botwinnik zou wonen, samen met andere bevoorrechte sovjetgezinnen, overtuigde partijleden, doodsbange meelopers of simpelweg opportunisten, kon op dat moment geen sterveling bevroeden. Het paleis werd, als zoveel paleizen en luxe woonkazernes, in de jaren twintig met ijzeren revolutionaire hand door de staat gevorderd en opgedeeld in zeventig appartementen. De Petersburgse adel en gegoede burgerij werden uit de stad verdreven. Ze kwamen om door honger, ziekte, de kogel, de Siberische bijlslag, of op een andere manier (de sadistische fantasieën van de mens zijn nu eenmaal grenzeloos). Sommige geluksvogels wisten in de massa op te gaan of verdwenen in de emigratie. Dit gebeurde er feitelijk met alle gebouwen in de Tsjaikovskistraat, inclusief het pand waar ik nu mijn voetje-aan-de-grond heb.

Ons hoekpand dateert uit de late achttiende eeuw. Het kreeg in 1907 – met een grote verbouwing – zijn huidige art-nouveau-uiterlijk. De appartementen op de vier verdiepingen bevatten gemiddeld achttien kamers, inclusief de vleugels met de dienstvertrekken. Het personeel (dit verschijnsel is in Rusland overigens weer volledig terug) verdween via de poort en de binnenplaats naar de ‘zwarte ingang’. Het lot was Tsjaikovskistraat 40 in de jaren na de revolutie, toen het socialistische armenhuis in rap tempo vorm kreeg, nog slechter gezind dan het bovengenoemde voormalige gezantschap van de Donaumonarchie: het werd niet opgesplitst in appartementen voor de nieuwe elite, maar in kommunalka’s, gemeenschappelijke woningen voor verschillende gezinnen. Muzieksalons, balzaaltjes, bibliotheken en boudoirs werden met kartonnen (later gemetselde) muurtjes opgedeeld tot een soort inpandige vluchtelingenkampen voor boeren, ambtenaren en arbeiders; ornamenten en meubels werden gestolen, verpatst of in zalige rancuneuze sociale woede vernield. Zeventig jaar lang werd in de ontelbare Leningradse communale keukens en wc’s door de bewoners (drank, armoede, frustraties) vaak strijd geleverd op leven en dood. Men dacht dat de ellende tijdelijk was – maar niets is vaak zo permanent als het tijdelijke.

Bontgevlekte poezen

Nu, bijna twintig jaar na de val van de Sovjet-Unie, is het gebouw bezig aan zijn renaissance. De tweede en de vierde verdieping zijn weer in bezit genomen door de huidige Russische elite, alsmede door een verdwaalde buitenlander als ik. De manier waarop het ‘oplevingsproces’ plaatsvindt, is tekenend voor het land: hoopvol, treurig en absurdistisch tegelijk. Verdieping een en drie zijn nog steeds kommunalka. Maar de bewoners zijn het doelwit van rijkaards, speculanten of gewoon handige jongens die te werk gaan volgens het volgende principe: we kopen de bewoners uit, geven ze desnoods een wegwerpflatje in een verre buitenwijk, halen de boel leeg, brengen het terug in de oude staat, gaan er dan zelf wonen of doen het weer met forse winst van de hand.

Zelf hoefde ik destijds – het zal u misschien verbazen – geen vuile handen te maken. Ik kocht mijn tweekameroptrek rechtstreeks van een hoogbejaarde Russische dame die er al sinds de jaren twintig van de vorige eeuw, met een dynastie van bontgevlekte poezen, had gewoond. Ze heette Kira Konstantinovna. Ze heeft ons fraaie parket met lelies en arabesken niet alleen door de Stalinfurie, maar ook door de Hitlerblokkade van de stad (negenhonderd dagen; hout was toen goud) heen geloodst. Ik betaalde haar via de notaris, ene Eberwain, waarna ze naar een tehuis in Vyborg verdween, voor een min of meer verzorgde oude dag. Ik beloofde haar, zoals wanneer je een oude hond overneemt van een baasje die het dier zelf niet langer aan kan, voortaan goed voor het huis te zullen zorgen.

Mijn buurman, de Dagestaanse advocaat Sjamil, heeft zijn appartement na het uitkopen van de veertien vroegere bewoners omgetoverd tot een paleisje. Voor de restauratie heeft hij archeologen, kunsthistorici en kunstschilders ingehuurd. Het herstel duurde in totaal vier jaar. Toen ik eens bij hem aanbelde en binnenstapte – ik was zo naïef te veronderstellen dat ik met een man als hij zomaar kon kennismaken – geloofde ik mijn ogen niet: ionische zuilen, met cherubijntjes en Toscaanse taferelen beschilderde plafonds, empiremeubels, antieke pendules en bronzen beelden – ik was verzeild geraakt in een onbekend vertrek van de Hermitage. ‘Ik ben hier maar af en toe,’ glimlachte Sjamil, een knappe veertiger, die volgens boze tongen een ‘autoriteit’ is, met een octopus aan zakelijke belangen over geheel Rusland. ‘Ik laat nu buiten de stad een kasteel bouwen, in Engelse stijl. Ik ben gek op Engeland. Ik ben ook pas met de taal begonnen. Hello, my name is Sjamil. I would like to buy a speedboat. Klinkt het een beetje? Het kasteel krijgt een overdekte tennisbaan en zwembad.’ Toen ik hem onlangs vroeg iets over de verbouwing te vertellen, en of ik misschien ook foto’s kon nemen van zijn in volle glorie teruggebrachte huis, werd hij woest. Door de telefoon klonk een grommende, onmiskenbaar Kaukasische bedreiging. ‘Ik besta niet, begrijp je? En al helemaal niet voor de pers.’

In de kommunalka op de tweede – kvartira 13 – wil aanvankelijk niemand met me spreken. Waarom zouden ze hun ellende uitventen? Dan komt Gennadi Nikolajevitsj, een witbesnorde ex-machinebankwerker van zestig, aanstommelen. Ik verdwijn in zijn omarming van alcohol en tabak. Eenmaal in zijn kamer, veegt hij zijn bezwete handpalmen af aan zijn wit-blauwgestreepte zeemanstricot. ‘Als je me een fles Kristal geeft – het hoeft niet vandaag, het kan ook morgen – dan zeg ik wat, oké?’ Hij vertelt hoe hij dertien jaar geleden door schulden – ‘Ik kon de weelde van het kapitalisme gewoon niet aan. Ineens was er in de winkels van alles te krijgen, ook Schotse whisky, waaraan ik verslaafd raakte’ – gedwongen was de driekamerflat, die hij ooit als modelarbeider bij een duikbootwerf van de staat had gekregen, te verkopen. Van het bedrag dat hij overhield – zestienduizend dollar – kocht hij hier een kamer terug. Sindsdien hopen Gennadi en zijn medebewoners te worden uitgekocht. Ze dromen allemaal van een andere woning, geheel voor hen alleen. Lange tijd was er echter een probleem: een van de bewoners – een zekere Oleg, een Afghanistanveteraan – was op een dag zomaar verdwenen. Volledig foetsie. En voor een juridisch geldige eigendomsoverdracht van de kommunalka moet iedere rechthebbende een notariële akte ondertekenen. Goede raad was duur. Wat viel er te doen? Niets! Geen sterveling die zijn handen aan de aankoop van hun communale behuizing wilde branden. Maar vorige maand stond Oleg ineens voor de deur. Hij bleek voor een moord op een dame in een kroeg in Minsk – hij sloeg het wijf alleen maar, het was geen opzet – elf jaar in een Wit-Russische gevangeniscel te hebben gezeten. ‘Nu kan het uitkoopproces dus eindelijk beginnen. Laat ze maar komen met de poen. Ik wil hier weg. Iedereen wil hier weg. Zeg knaap, vergeet je die fles wodka voor me niet?’

Oude meloenschillen

Ik klim via het majestueuze trappenhuis naar de derde. Ooit stonden er op elke overloop palmen in koperen sierpotten, lagen er Oezbeekse tapijten op de vloer, ving beneden in de hal een Tataarse portier de bewoners en de gasten op. Nu zijn de muren beschimmeld; een landkaart van losse draden, pijpen, buizen. Zelf schoonmaken en opknappen van de hal heb ik vaak overwogen, maar is onmogelijk. Het is gemeenschappelijk bezit van het condominium. De kommunalkabewoners zal het een zorg zijn, de meesten van hen hebben hun vizier allang gericht op elders, maar ook Sjamil maalt er kennelijk niet om dat hij rechtstreeks vanuit zijn Hermitage het vervallen en stinkende portaal instapt.

Ik bel aan bij kvartira 37. Hier woont Jevgeni Tsjitsjochin, mijn 74-jarige bovenbuurman. Ik heb hem vaker gesproken. Zijn kalme beschaving – bril, bovenste knoopje van zijn overhemd dicht – maakt mij week. De overige bewoners achter zijn zwartgeverfde deur wisselen met de seizoenen en schieten op de trappen immer als wezels voor me weg. Even later zitten we in zijn kamertje – drie bij vier meter. Jevgeni is weduwnaar; ondanks zijn gevorderde leeftijd doceert hij nog steeds aan een ambachtsschool. Natuurkunde en mechanica. Anders dan bij mij thuis, vijf meter hieronder, in een ander universum, is er hier geen tsaristisch detail bewaard gebleven. Tot de geur van oude meloenschillen aan toe, heerst hier nog volledig de Sovjet-Unie. Een tafel stampvol serviesgoed en etenswaren in een hoek lijkt het centrum van zijn domein. Aan de wand schemert een uit een tijdschrift gescheurde afbeelding van Dresden vlak na het bombardement.

‘Zo, zo, een heel artikel over ons pand? Nou, schrijf maar op, dat ik hier al meer dan dertig jaar zit. Verder weet ik niets. O ja, toch wel. Toen ik hier pas kwam wonen, leefde er in de kommunalka op de vierde nog een dame van negentig. Hoe heette ze ook alweer? Voor de revolutie bezat haar familie in ons gebouw dertien kamers. En ze sprak zo mooi Petersburgs; een heel andere uitspraak dan tegenwoordig. Hoe heette ze nou ook alweer? Ah ja, Tatjana Petrovna! Oude adel, ze liep altijd kaarsrecht. Nog helemaal een meisje.’ Jevgeni schenkt twee kroezen hete thee in. ‘Mijn vader pleegde zelfmoord. Dat was in 1950. We woonden toen in Moskou. Ik was net veertien. Ik stond erbij. Hij haalde een scheermes langs zijn keel. Het bloed spoot als uit een douchekop naar buiten. Ik rende met mijn broertje naar buiten. We hebben hem nooit meer teruggezien. Hij was tot Berlijn gekomen als soldaat. Iedereen die terugkeerde, werd gezien als verrader. Hij kon de spanning op een dag te worden opgepakt niet langer verdragen. Zo ging dat.

Wat vindt u van mijn schilderijtjes? Nee, in de gemeenschappelijke keuken kom ik bijna nooit. Het is er vies. Met de rest van bewoners kan ik niet opschieten. En nu huren hiernaast ook nog eens twee grieten illegaal een kamer. Sletten. Ze komen ‘s nachts laat thuis. Met kerels. Wilt u geen suiker? Wel, om uw vraag te beantwoorden: ik hoop dat ik er, voordat deze kommunalka wordt uitgekocht, niet meer ben. Ja, dit hok wordt ook mijn doodskist. Waarom praat u eigenlijk met mij? En niet met onze Galina? O, dat is nog eens iemand. Een ster, een prachtvrouw! Wereldberoemd! En ze schijnt haar appartement destijds zo schitterend te hebben verbouwd. Toen ze nog optrad in het Mariinski Theater kocht ik voor haar altijd een bosje bloemen. Er is een paar jaar geleden iets met haar gebeurd. Maar ik weet niet wat.’

Een week later word ik ‘s avonds – na eerdere vergeefse pogingen – door Galina Gortsjakova ontvangen. De donkerharige sopraan van achter in de veertig bewoont samen met haar (eveneens donkerharige) moeder en twintigjarige zoon de gehele bovenverdieping van Tsjaikovskistraat 40, de vroegere behuizing van graaf Zoebov – 350 vierkante meter. Valentin Pavlovitsj Zoebov was historicus, mecenas en liefhebber van jonge vrouwen. Het gerucht gaat dat ons huis slechts een pied-à-terre was voor scabreuze doelen. Als ‘vijand van het volk’ zat hij na de revolutie lange tijd in Petrograd en Moskou gevangen, maar hij wist alsnog naar het Westen te glippen en voerde in de jaren zestig – toen er in Europa een andere revolutie woedde, namelijk die der studenten – als stokoude aristocraat in Parijs de Russische Vrijmetselarij aan.

De oorspronkelijk uit het Siberische Novosibirsk stammende diva troont me eerst mee naar de salon, die weldadig geurt naar hibiscus; later gaan we naar de blauwe muziekkamer met een witte Bechsteinvleugel uit 1893. De gipsen omlijstingen en ornamenten aan de muur zijn – wederom – als in een negentiende-eeuws paleisje. De gouden leuningen van het Louis Seize-ameublement blinken je tegemoet. Mama Zinaida, die vroeger ook operaster was, schrijdt als een vorstin door de ruimte. Ik vraag me af of Jevgeni, met zijn twaalf vierkante meter, alsook de andere kommunalkabewoners wel enig idee hebben wat voor een levens zich achter de deuren van de rijken in hun eigen portiek afspelen; of ze daarvan enige voorstelling hebben.

Een zak!

Ofschoon minder spectaculair dan bij Sjamil, heeft de operazangeres haar appartement al twaalf jaar geleden in zijn prerevolutionaire staat teruggebracht. De toonkunstenares – ze won in haar jeugd zowel de prestigieuze Glinka- als Moessorgski Prijs – trekt een vies gezicht: ‘Ik ben in 1997 voor het eerst wezen kijken. Ik leefde toen bijna uitsluitend in het vliegtuig. Van optreden naar optreden. Men poepte hier beneden in de hal. Maar ik zag meteen het potentieel. Ik wilde een groot appartement hebben in de stad.’ Ze richt een vragende blik op haar moeder, zucht: ‘Ik was toen nog getrouwd. Mijn man regelde alles. Voor sommige bewoners moesten we elders onderdak zoeken. Maar er woonden hier – gelukkig – ook veel joden. Die vertrokken in die tijd allemaal naar Israël. Ze hoefden alleen maar een envelopje met geld. U komt toch uit Holland? Hoe is het eigenlijk met het Concertgebouw?’ Als ik – mijn domheid onmiddellijk beseffend – vraag of ze de Amsterdamse muziektempel soms kent, glimlacht ze gepikeerd. ‘La Scala, The Metropolitan, de Weense Opera, het Mariinski – ik heb overal opgetreden. Dan zou ik het Concertgebouw niet kennen?’

Ze vertelt hoe ze destijds door Valeri Gergiev naar het Mariinski Theater werd gehaald, nadat ze in de Albert Hall met daverend succes Renata uit Prokofjevs De Vuurengel had gezongen. ‘Gergiev, die is bij jullie heel geliefd, hè? Maar zal ik eens wat vertellen? Hij is een monster, een onmens, een dictator. Hij is de beste vrienden met Medvedev en Poetin. Met de hele Russische cultuurmaffia. Hij probeert mij al jaren te vernietigen. Vanaf het moment dat ik bij het Mariinski ben weggegaan, kom ik in Rusland nergens meer aan de bak. Zelfs mijn agent in Londen zet hij onder druk om mij niet langer te engageren.’ Ze hapt naar adem: ‘Gergiev is… Wel, hij is…’

‘Een zak!’ klinkt het uit de aanpalende salon – de fagotstem van haar zoon, die kennelijk de hele tijd heeft zitten meeluisteren. ‘Galja, Galjetsjka…’ probeert de moeder haar dochter te temperen. Maar de operadiva herhaalt: ‘Ja, hij is een zak! Een slavendrijver en een zak! Kent u toevallig in Nederland een betrouwbare impresario? Ik wil zingen, optreden. Voor een operazangeres is mijn stem nu pas goed rijp! Ik heb ontelbare cd’s volgezongen! En men kan altijd even kijken op YouTube.’ Even later fluistert haar moeder, bij de deur: ‘Het ligt allemaal zo pijnlijk. Mijn dochter heeft een keer nee tegen de maestro gezegd. U weet wel – seksueel. Gergiev is een Osseet, een Kaukasiër; die zijn zo vreselijk wraakzuchtig. Ik heb met mijn kind te doen. Haar hele carrière is door die man kapotgemaakt.’

Ouders in de polders

Later die avond, voor mijn loeiende open haard, kan ik mijn hersens nauwelijks houden bij de lectuur van Gregor von Rezzori’s Bloemen in de sneeuw. Rezzori kwam op latere leeftijd graag in New York; daar had de chroniqeur van ondermeer de na 1918 verweesde Weense adel en het ter ziele gegane jodendom in de Boekovina (nu Oekraïne) geen last van de Europese ziekte: het voortdurend heen en weer geslingerd worden tussen heden en vroeger. Daar was hij onbelast, voelde hij zich een onbeschreven blad, was hij vrij. Ik gooi een vers Karelisch berkenstammetje in het vuur en laat de woorden van Rezzori nog eens op me inwerken. Wat deed ik hier eigenlijk in dit pand vol geesten? In een nieuwbouwwijk kan een mens misschien nog illusies koesteren over de absoluutheid van het bestaan; in een huis als het mijne voel je je vooral bezoeker. Een speldenknop van de tijd. Elke notie van bezit daarbij is lachwekkend. Wie zal er over vijftig jaar aan mijn haard zitten?

Ik was op mijn zeventiende zo verzot geraakt op de Russische klassieken, dat ik uiteindelijk in een Russische roman ben gaan wonen. Ik maakte mondjesmaat kennis met de huidige bewoners van dit gebouw, kwam er stilaan achter wie hier vroeger hadden gewoond. De lijst is te lang om op te noemen. Maar zegt de naam van Marfa Nikolajevna Zejfart u iets? Ze werd geboren in 1838 en stierf in 1879. Marfa kwam ter wereld als een boerinnetje: een voormalige lijfeigene. Nadat ze in 1860 in het Bolsjoi Theater in Moskou met haar rol van Giselle succes had geoogst, vroeg de staatsraad bij de Romanovs Nikolaj Karlovitsj Zejfart (1839-1999) haar ten huwelijk. Zejfart is een verbastering van Zeevaart – hij moet voorouders hebben gehad in de polders. De Zeevaartjes bewoonden twaalf kamers op de verdieping onder mij. Op dezelfde etage huisde Katja (Jekaterina) Lazareva, weduwe van de legendarische admiraal Michail Lazarev, die in 1820 met een expeditie het Antarctische vasteland ontdekte. Ze woonde samen met haar dochterje, freule Tatjana. De weduwe Lazareva had als meisjesnaam Vandervliet, Hollandse adel die sinds de tijd van tsaar Peter de Grote goed in de stad had geboerd. Ik ben (voorzover ik heb kunnen nagaan) de derde bewoner met Nederlands bloed in dit pand. Dat is toch wel bijzonder.

Mijn verbazing sloeg evenwel om in verbijstering toen ik op een dag de naam tegenkwam van Vicomte Eugène-Melchior de Vogüé. Na een diplomatieke carrière in onder meer Constantinopel, Syrië, Palestina en Egypte, belandde hij in 1878 op het Franse consulaat in Petersburg. Hij trouwde een Russische schone, ging op zoek naar een appartement en kwam terecht in… de Tsjaikovkistraat nummer 40, waar hij een appartement huurde – uitgerekend het mijne. Dat wil zeggen: mijn huidige behuizing diende als het kabinet van de elegante burggraaf.

De diplomaat was op zijn eerdere posten literair zeer actief geweest. Nu begon hij met een Hercules-energie het Frankrijk van die tijd te bestoken met boeken, geschriften en artikelen over het exotische Rusland. Hij was de eerste die zijn landgenoten bekend maakte met het werk van Dostojevski, Tolstoj en andere later klassiek geworden auteurs. Zijn werk bezorgde hem al op zijn veertigste het lidmaatschap van de Académie française. Omdat de wereld in die dagen grotendeels georiënteerd was op Frankrijk, is het niet boud te beweren dat de Europese opmars van de Russische literatuur, die later zou resulteren in Van Oorschots Russische Bibliotheek (die ik als tiener las) feitelijk zijn oorsprong heeft in mijn huidige huis. Over mijn parket ijsberend dacht De Vogüé na; in mijn open haard mikte hij de peuken van zijn Egyptische sigaretten. Soms – als ik dronken ben of moe – zie ik de schim van zijn elegante slanke verschijning. Ik had de oerbron van mijn infectie niet dichter kunnen benaderen. Tsjaikovskistraat 40, flat 45. Petersburg. Graag 3 x bellen.

Gerelateerd