Dogville op toneel
Dof en vermoeid sjokt acteur Ton Kas tussen de dorpelingen door. De dorpelingen zien hem niet, reageren niet op hem. En hij laat zich niet met hen in, want ze bestaan niet voor hem, zijn herinneringsbeelden, illustraties van zijn verhaal. Hij is de verteller en verhaalt over droevige gebeurtenissen in het dorpje Dogville. Hij is het enige reële personage, hij staat in het zogenaamde ‘hier en nu’ voor ons, en wil ons of zichzelf met zijn verhaal iets duidelijk maken over het door hem verworven inzicht in de dorpelingen en in de mens als zodanig. Maar het valt hem zwaar, het kost hem de grootste moeite dat verhaal uit zijn strot te krijgen. Hij wil het misschien niet eens vertellen, hij staart voor zich uit of houdt zijn hoofd gebogen, richt zich niet tot het publiek maar mompelt maar wat voor zich uit. Hij heeft alle illusies verloren, niet alleen over de dorpelingen, maar ook over zichzelf. Wijsheid mag dan de troost der teleurgestelde zijn, vrolijk is hij er niet van geworden.
De verteller heeft de hoofdrol in de door Pieter Kramer geregisseerde voorstelling Dogville van het ROtheater, zo blijkt bij de repetities in Rotterdam. Dat is verrassend. Was de verteller in de gelijknamige film van Lars von Trier ook zo belangrijk? In die film bestond hij nog als een voice-over. Een stem die uit het niets opklonk, van boven kwam. Een stem die overzicht pretendeerde, inzicht in het dorpje en zijn inwoners. En zo sprak hij ons ook toe: ironisch, en dus arrogant. Zo’n beetje van ‘we weten toch hoe de mensheid in elkaar steekt’. Dat hij in de toneelvoorstelling lijfelijk aanwezig is, lijkt een marginaal verschil, een kleine verschuiving. Maar de zware, drukkende presentie van Kas brengt iets van het script aan de oppervlakte wat in de film hooguit omfloerst aanwezig was: dat het zijn pijlen vooral op de verteller richt, dat het zich juist over die verteller uitspreekt.
De toneelvoorstelling Dogville is een ambitieus project. Ambitieus omdat het is gebaseerd op hetzelfde script als de film. Een paar jaar terug werd de film door velen als choquerend en benauwend ervaren. Drie uur lang spelen alle gebeurtenissen zich af in een en dezelfde ruimte: een studio waarin het dorpje wordt gesuggereerd met krijtstrepen op een zwarte vloer. Er zijn amper attributen, de aandacht concentreert zich volledig op de acteurs. Het is een panoptisch universum; als de camera niet zo vaak zou inzoomen op acteurs, waren alle dorpelingen permanent te zien geweest. De gemeenschap als een glazen huis: verbergen of ontsnappen onmogelijk.
Het script is geschreven door Lars von Trier zelf, de toneelbewerking van Christian Lollike (vertaald door Gerardjan Reijnders) blijft er dicht bij. Samengevat handelt het over een vrouw die voor gangsters op de vlucht is en bescherming zoekt in het Amerikaanse dorpje Dogville. Een jongeman, schrijver in de dop, wil onderzoeken of de dorpelingen in staat zijn te ontvangen en ontfermt zich over haar. Voor zijn experiment komt zij als een geschenk uit de hemel. Ze heeft zich voorgenomen ‘goed’ te zijn en maakt zich al snel geliefd door allerhande klusjes te doen. Maar als ook de politie haar blijkt te zoeken, komt haar positie in het gedrang en beginnen de dorpelingen haar te misbruiken. De voortvluchtige Grace is de geverfde vogel en zal dat weten ook: ze moet harder werken, krijgt minder loon, en bijna alle mannen uit het dorp verkrachten haar. Benauwd beseft de bijna-schrijver dat hij ook niet voor zichzelf kan instaan, en verraadt haar alsnog aan de gangsters.
Die gangsters worden geleid door haar vader, een machtig man die veel van zijn dochter houdt. Met haar heeft hij een principieel, lichtelijk uit de hand gelopen meningsverschil. Over en weer verwijten ze elkaar arrogantie; arrogantie is een cruciaal begrip in de film. Grace wil geen oordeel over mensen uitspreken, maar hen begrijpen en vergeven; voor haar vader zijn mensen als honden, ‘en als die hun kots oplikken, dan helpt alleen de riem’. Maar als het licht verandert en iedere oneffenheid in de gebouwen en mensen meedogenloos accentueert, is het ineens gedaan met Graces nieuwtestamentische vergevingsgezindheid en neemt ze oudtestamentisch wraak. ‘Als er één stadje is waar de wereld beter zonder kan, dan is dit het,’ zegt ze, en ze laat Dogville platbranden en uitmoorden.
De moraal van het verhaal lijkt stuitend plat. Ook de personages. Maar wie de toneelrepetities ziet, begrijpt dat Von Trier in de film nogal wat verbloemt. Waar zijn eigen script over gaat, wordt door hem eerder vertroebeld dan verhelderd. Zijn film is hallucinatoir, bedwelmt je met intieme close-ups, het haast fluisterende praten van de acteurs, het ingehouden acteren, de schokkerige, quasi-documentaire cameravoering, de lange duur en de aangenaam voortkabbelende stem van de verteller. Dan is er de filmlocatie: een zo goed als kale ruimte. Willen we in de film opgaan, dan moeten we het spelletje meespelen en doen alsof er een dorp is. Het is een sluwe truc: Von Trier sleurt ons terug in de tijd, toen we dergelijke spelletjes met ernst en overgave speelden (‘dit was een pistool, pang, pang, en toen was je dood’), en maakt ons aan zijn spelletje medeplichtig. Daarmee heeft hij ons in zijn macht, meer dan door welk geraffineerd realisme ook.
Net als met Breaking the Waves en Dancer in the Dark pakt Von Trier ons ook op een ander vlak in. Hij schotelt ons een vrouw voor die zich belangeloos lijkt op te offeren, een heilige zoals we eigenlijk allemaal zouden willen zijn. O, wat leven we mee met Bess, Selma en Grace! Hoe graag zien we niet dat hun voorbeeldige gedrag zal worden beloond! En heimelijk natuurlijk dat ook onze eigen ijver en goedertierenheid met het eeuwige leven zullen worden gehonoreerd! Week en weerloos geworden door onze immer smeulende christelijke beloningsfantasieën geven we ons over aan de regisseur, en voor hem is het dan nog maar een koud kunstje om ons mee te trekken in wat zich laat aanzien als een gedrocht van een verhaal. Geen wonder dat we ons betrapt voelen, zelfs vies. Alsof we ons ineens naakt weten.
Maar het script is bij nadere
beschouwing helemaal geen hecht mechaniek, geen uurwerk waarin elk radertje op de millimeter in het andere grijpt. Op essentiële onderdelen worden er vragen opengelaten. En als het iets aan het licht brengt, dan is het dat het juist vanwege die ongerijmdheden zijn waarde bewijst. Zoals elke goede theatertekst. Misschien helpt het dat theater reëler is dan film, naakter en concreter laat zien ‘wat er aan de hand is’. Die acteurs staan daar maar op het toneel en zijn fysiek onloochenbaar aanwezig. Je krijgt ze niet ineens van dichtbij of ver weg te zien, en ze verdwijnen niet zomaar uit beeld; als ze willen verdwijnen, moeten ze stap voor stap het podium aflopen. Een toneelregisseur kan ook niet scherp monteren, bij scènewisselingen moet hij sjouwen en schuiven met decorstukken en achterwanden. Op toneel gelden de wetten der traagheid, en die traagheid maakt de acteurs naakter, door die traagheid valt er minder te verbloemen.
Pieter Kramer regisseerde tv-series als 30 minuten, Kreatief met kurk en de film Ja Zuster, Nee Zuster; daarnaast deed hij bij het ROtheater voorstellingen als Pygmalion en Soul – over de verschillen tussen film en theater hoef je hem dus niets te vertellen. Bij Dogville lost hij de omzetting van film naar theater op met verrijdbare sets. Het zijn fragmenten van decors, geïnspireerd op de illustraties van de Amerikaan Norman Rockwell. Een stuk wand met een potkachel, een muur met bloemenbehang en een raam, een schouw met een ouderwetse radio; als de acteurs niet zelf een scène spelen, moeten ze meehelpen met het verrijden ervan. Ook werkt Kramer met scherp afgegrensde lichtbundels. Stap je eruit, dan ben je ineens in het donker en dus ‘buiten beeld’. Blijft dat het een heel gepuzzel is om scènes even soepel aan elkaar te rijgen als in de film.
Welke ongerijmdheden bloot komen te liggen? Als Jacqueline Blom de voortvluchtige Grace steviger maar ook dubbelzinniger neerzet dan de etherische, ijl acterende Nicole Kidman, blijkt dat we het sprookje voorbij zijn. Misschien is Grace toch niet die lichtende engel. Ze krijgt iets dreigends mee, iets donkers, en ineens is niet meer zo zeker dat ze goed en oprecht is. Ze geeft zich niet werkelijk aan het dorp, ze laat niet zien wie ze is, ze is niet meer dan een lege vlakte van loos golvend begrip. En al is ze verliefd op de bijna-schrijver Tom, ze wijst hem keer op keer af. Ook aan hem zal ze zich niet geven. Eigenlijk krijgen we niets van haar te weten, behalve dat ze op de vlucht is. Ze is niet eens belangeloos en oprecht, ze heeft een ‘project’ en verzwijgt dat. Ze wil aan haar vader zijn ongelijk bewijzen en gebruikt de dorpelingen voor haar bewijsvoering. Maar hier is het script nog ambivalenter. Haar hulpvaardigheid wordt niet in vrijheid aangeboden, maar afgedwongen: om het vege lijf te redden móet ze wel meewerken met het plan van Tom. Overlevingskunst is te respecteren, maar met goedheid en belangeloosheid heeft die kunst weinig te maken.
Zelfs is niet meer geloofwaardig dat haar vader op haar geschoten heeft. Waarom zou haar vader op haar schieten? Hij houdt toch zielsveel van haar? En als hij in de lucht heeft geschoten, zoals hij aan het slot van het toneelstuk zegt, waarom zou Grace dan geloven dat haar liefhebbende vader haar heeft willen vermoorden? Vanwege een meningsverschil? Hier begint het toneelstuk nóg meer te zweven, je bent met de constructie akkoord gegaan, maar beseft dat een fundament ontbreekt. Grace blijkt een farce, ze wordt zo dubieus dat je haast zou gaan geloven dat ze vanaf het begin af aan met haar tergende lijdzaamheid uit was op vernietiging van zichzelf en het dorp. Door zich beter voor te doen dan de dorpelingen, daagt ze hen uit hun instincten op haar bot te vieren en ‘honds’ te worden. Waarmee ze als een goede dochter de stelling van haar vader bewijst.
De film wekte de indruk over goed en slecht te gaan, over vergeving en veroordeling. Maar die begrippen bieden uiteindelijk weinig houvast bij het doorgronden van het script. Dat de verteller in het toneelstuk als de depressieve hoofdrolspeler opduikt, onthult echter veel. Zijn meest cynische woorden verspilt hij aan de schrijver-in-spe. Zijn teleurstelling lijkt in Tom zijn diepste punt te vinden. Alle ellende is bij hem begonnen, bij zijn arrogantie en pretenties. Als hij zich niet met de dorpelingen had bemoeid, dan waren het brave, eerlijke mensen gebleven. Het is niet alleen dat hij voorwendt alles van schoffelen en kruisbessenstruiken te weten, hij roept de inwoners ook bijeen en valt ze lastig met zijn Balkenende-achtige project ‘Het Herstel van Normen en Waarden’. Even later schildert de verteller hem nog pathetischer af. ‘En al snel waren zijn gedachten weer afgedwaald naar zijn favoriete thema’s, en in het geweld van de storm namen die de vorm aan van artikelen en romans en grote bijeenkomsten waarin ademloos naar Tom geluisterd werd nadat hij alweer een nieuw werk had gepubliceerd waarmee hij de mensen tot inzicht bracht. Hij zag mensen – onder wie zelfs collega-schrijvers – elkaar in de armen vallen, omdat door zijn woorden het leven zich aan hen had geopenbaard.’
Het hele script laat zich lezen als de deconfiture van de schrijver. Tom acht zich boven iedereen verheven, maar krijgt zelf niets klaar, is niet tot handelen in staat. Tom wordt dan ook hoekig en nors door Frank Lammers gespeeld, heel anders dan de zijig acterende Paul Bettany. Dat ongemak met zichzelf is er bij Lammers al op voorhand. Hij betrekt Grace in zijn experiment, hij gebruikt haar zoals hij de dorpelingen gebruikt. Hij verzint dat ze lichamelijke arbeid moet verrichten, en als de politie langs is gekomen, is hij degene die zegt dat ze harder moet werken voor minder geld.
Zijn perversiteit bereikt een dieptepunt als zij hem voorhoudt dat hij haar misschien ook wil verkrachten, dat hij is gaan twijfelen of hij niet net is als de anderen. Boos stapt hij op en gaat naar buiten. ‘Zijn boosheid bestond uit het onaangename gevoel te zijn betrapt! Alweer een klap in het gezicht van de jonge filosoof. Hoe hard hij ook probeerde te ontkennen, hij besefte dat Grace de vinger op de wonde had gelegd. En hij was realistisch genoeg om te begrijpen dat als er eenmaal een begin van twijfel was, die twijfel zou gaan groeien, misschien wel tot proporties die heel zijn morele missie konden ondermijnen. Tom bleef staan. Hij moest nagenoeg trillen bij de gedachte aan deze bedreiging van zijn schrijverschap. En hij had niet lang nodig om te concluderen dat dit een groot risico betekende. Het gevaar dat Grace was voor het stadje, was ze ook voor hem.’ Waarna hij nog dieper zakt en Grace verraadt.
Geen wonder dat de woorden in de mond van de verteller samenklonteren en amper meer naar buiten willen komen. Er is niets meer te vertellen. De verteller verkeert in dezelfde positie als Tom, hij valt min of meer met hem samen en beseft dat hij met de schrijver-in-spe zijn geloofwaardigheid verloren heeft. Elke pretentie om mensen van bovenaf te beschouwen is onoprecht, een leugen.
Hoe is dat dan voor die andere verteller, de scriptschrijver en filmregisseur Von Trier? Heeft hij het hier ook niet over zichzelf en zijn eigen pretenties? Is Dogville een kritische exercitie van een regisseur die de onoprechtheid van zijn professie wil ondergraven? De arrogantie van het gefingeerde adelaarsperspectief? Ook hij laat zich eenvoudig spiegelen in de rol van Tom en gebruikt ons – kijkers, toeschouwers – voor het experiment van zijn lang niet misselijke manipulaties. Het heeft er alle schijn van dat de jennende, treiterende, sleurende en trekkende Deen heel goed beseft welk twijfelachtig spelletje hij met ons speelt. En ook dat het hem met een ouderwets branderig, door en door christelijk schuldbesef opzadelt.
‘Dogville’ speelt van 19 december t/m 7 januari in de Rotterdamse Schouwburg, daarna tournee tot eind februari.

Edzard Mik

Gerelateerd