Waarom we landen de les niet moeten lezen over mensenrechten

Inmiddels kan hij erom lachen, maar toen ergerde hij zich wezenloos. Hij was op een conferentie in Yale en in het hotel was een zwembad. Tijdens het baantjes trekken vroeg de enige andere zwemmer, een Amerikaan, waar hij vandaan kwam. Zwart begon enthousiast, maar werd abrupt onderbroken. ‘Oh, Holland? You kill those elderly people! Yeah, I know, you call it euthanasia!’ vertelt Zwart. ‘Ik probeerde nog uit te leggen dat het allemaal wat genuanceerder lag, maar die man bleef maar door fulmineren over hoe we in Nederland de mensenrechten ernstig schonden. Ik begon me enorm te irriteren en kon me er niet aan onttrekken. Het zwembad verlaten was nogal lastig.’

Dezelfde ervaring, inclusief het gedwongen aanhoren, hebben mensen elders ter wereld als ze westerse landen en organisaties horen over hoe zij in onze ogen de mensenrechten schenden, denkt Zwart. Steeds vaker wijzen landen de westerse verwijzingen naar de mensenrechten af onder de noemers: ‘westerse arrogantie’, ‘imperialisme’ of ‘bemoeienis’. Ook multilaterale organisaties, zoals de VN, hebben hier last van.

Op de VN-top in september 2015 in New York waar de nieuwe ontwikkelingsdoelen voor de wereld werden geformuleerd (de Sustainable Development Goals), haalde de president van Oeganda, Yoweri Museveni, fel uit naar de VN en verweet de Veiligheidsraad foute beslissingen die conflicten verergerd hadden en waarbij Afrikaanse landen bovendien niet hadden mogen meedenken. Een ander teken van wantrouwen is dat veel Afrikaanse landen hun jaarlijkse rapportages aan de VN over de mensenrechtensituatie niet meer inleveren.

Niets mooiers dan vanachter je computer een bepaald regime veroordelen. Maar die afstand en het gebrek aan dialoog werken vaak contraproductief. ‘Mensenrechtenorganisaties en multilaterale organisaties zijn vaak ver van de lokale mensen verwijderd,’ zegt Zwart. ‘Niets mooiers dan vanachter je computer een bepaald regime veroordelen. Maar die afstand en het gebrek aan dialoog werken vaak contraproductief.’ Hij vond dat er een andere benadering nodig was en presenteerde in 2012 de receptorbenadering bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Kern van die aanpak is om in plaats van via instituties zoals de VN of westerse mensenrechtenorganisaties de dialoog aan te gaan, aan te sluiten bij lokale structuren en bij de waarden in een lokale cultuur die vaak erg lijken op de mensenrechten.
Minister Rosenthal, destijds minister van Buitenlandse Zaken, was enthousiast.
De benadering riep echter ook weerstand op. Hoogleraar mensenrechten Cees Flinterman verweet Zwart dat hij oude wijn in nieuwe zakken verkocht. ‘Hiermee wordt miskend dat het Nederlandse mensenrechtenbeleid er allang juist op is gericht om lokale organisaties en instituties te versterken, in samenwerking met en met respect voor het partnerland,’ liet hij in april 2012 weten in een interview met NRC.

Ook vanuit Amnesty International kwam kritiek. Directeur Eduard Nazarski vroeg zich op de site van de organisatie af wat Chinese slachtoffers van de schendingen van mensenrechten eigenlijk hebben aan de receptorbenadering. Zwart: ‘Amnesty heeft de neiging om op oude tactieken terug te vallen, maar die werken niet altijd. Zo vroeg de organisatie in 2011 Nederlandse schrijvers om een speldje te dragen tijdens de boekenbeurs van Beijing uit protest tegen de beperkingen die Chinese auteurs ondervinden.

De Nederlandse schrijvers gingen liever in gesprek met hun Chinese collega’s. Schrijvers als Adriaan van Dis en Herman Koch wezen erop dat Chinese schrijvers strategisch omgaan met beperkingen en geen westerlingen nodig hebben om hen te helpen. Dat ontdek je natuurlijk alleen als je de verbinding zoekt met collega’s en niet meteen oordeelt.’

Seks in ruil voor gunsten

Kritiek of niet, Zwart mocht de afgelopen jaren met steun van de overheid de receptorbenadering uitproberen in China, Liberia, Kameroen, Swaziland en Senegal. Hij en zijn team spraken er met de overheid, lokale organisaties en wetenschappers. Zo hielp Zwart de landen onder andere om hun rapportages voor de VN te formuleren op een manier die recht doet aan hun waarden en tegelijkertijd ‘VN-proof’ is.
Zwart: ‘Het Westen houdt Afrikaanse landen bij de les door hen financieel te straffen. Op grond van de zogenaamde Cotonou-afspraken krijgen ze geen ontwikkelingsgeld meer als ze afstand nemen van westerse mensenrechten of uit het systeem van het Internationaal Strafhof stappen. Dat zet ongelooflijk veel kwaad bloed. De universele verklaring van de rechten van de mens is bedoeld als een verklaring van mens tot mens. Dat betekent dat er verschillende visies en uitleggen mogelijk zijn. Toch worden andere visies vaak afgekapt. Ik denk aan een initiatief van Cuba om in VN verband te komen tot een verklaring over maatschappelijke verantwoordelijkheden. “Mensenrechten gaan gepaard met rechten en plichten,” zei Cuba. “Zullen we ook een hoofdstuk maken van de plichten die mensen hebben in relatie tot mensenrechten?” Dat idee is met name door de EU getorpedeerd met Nederland als voorzitter aan kop.’

Vaak investeren landen enorm in mensenrechten, denkt Zwart. ‘Swaziland is een fantastisch voorbeeld van een land dat ten onrechte “gestraft” wordt. Swaziland heeft een indrukwekkende cultuur. Ze doen enorm hun best om iedereen een menswaardig bestaan te geven. Maar ze staan bijvoorbeeld polygamie toe, een oplossing in een samenleving met veel vrouwen en veel armoede. De internationale gemeenschap acht het in strijd met onze ideeën over gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen en de rechten die daarop gebaseerd zijn. De VS heeft besloten Swaziland geen ontwikkelingshulp meer te geven. Daardoor is de textielindustrie er ingestort. Om in leven te blijven, wordt er meer teruggegrepen op transactional seks – seks in ruil voor gunsten. Het land kent al het hoogste aantal hiv/aidspatiënten. Als ik Obama was, zou ik niet goed kunnen slapen.’

Dissidenten in China kiezen een aanvalsroute die niet heel erg Chinees is. De gemiddelde Chinees is meer gericht op harmonie. Met de nieuwe mensenrechtenrapportage hoop Swaziland weer in aanmerking te komen voor goedkeuring door de VN. ‘Als er problemen ontstaan, zullen wij ze daarin begeleiden.’ Daarmee bewijst Zwart ook de VN een dienst, denkt hij. ‘De VN doet alsof mensenrechten altijd gestoeld moeten zijn op liberale waarden zoals autonomie, individualisme, rationaliteit, en dat ze altijd moeten zijn verankerd in een rechtssysteem. Ik ben zelf liberaal en jurist en zie de voordelen hiervan wel in, maar ik zie niet in waarom dit de enige manier zou moeten zijn. Hoe kun je samenlevingen die minder liberaal zijn en wat minder waarde hechten aan het formele statelijke recht, toch binnenboord houden omdat ze wel hun best doen? De VN heeft daar baat bij, want ze verliest steeds meer draagvlak.’

Behalve van de VN keren Afrikaanse leiders zich ook steeds meer af van het International Criminal Court, met Museveni aan kop. Men houdt elkaar de hand boven het hoofd. In de Kenyatta-zaak, maar ook toen Omar Al-Bashir, de president van Soedan, afgelopen juni Zuid-Afrika bezocht en hij niet werd uitgeleverd. Waar komt die kritiek op het Internationaal Strafhof vandaan?
‘Museveni is een van de grootste leiders van Afrika geworden. Hij spreekt met gezag en met ergernis. De allereerste zaak die is ingebracht bij het Internationaal Strafhof kwam uit Oeganda. Daarmee heeft hij het systeem eigenlijk gered, want hoewel het Strafhof er klaar voor was, duurde het lang voor er een eerste zaak kwam. Museveni maakte toen zelf een zaak tegen Oeganda aanhangig. Daarmee stelde hij zich kwetsbaar op. Het strafhof heeft zich daarvoor niet echt dankbaar getoond.’

Hoe had het strafhof dat moeten doen?
‘Iedereen was trots op het Internationaal Strafhof. De eerste staten die toetraden waren Afrikaans. Ze veronderstelden dat het Internationaal Strafhof universeel recht zou toepassen. Maar dat betekent ook noties uit Afrika meenemen, zeker omdat er veel Afrikanen worden berecht. Er is daar veel meer ruimte voor verzoening en proberen er samen uit te komen. Het Statuut van Rome op basis waarvan het hof opereert, biedt die mogelijkheden, maar het hof zegt: dat doen we niet, want dan wordt het politiek en we willen vasthouden aan de juridische lijn. Dat is precies waar ik met de receptorbenadering los van wil komen.’

U denkt dat de benadering zelfs in zeer repressieve regimes uitkomst kan bieden. Mensenrechten worden in repressieve regimes meestal bewust geschonden om stemmen die een regime niet welgevallig zijn het zwijgen op te leggen.
‘Dat klopt. En toch zie je dat veel landen zelf ook met de mensenrechtensituatie in hun maag zitten. Kijk, een land moet er iets aan willen doen, anders heeft de receptorbenadering geen zin. Het is ook geen oplossing voor alle landen en alle situaties. In Noord-Korea bijvoorbeeld, werkt een hardere opstelling misschien beter. Maar neem China. Vooral de manier waarop China omgaat met dissidenten roept in de buitenwereld verontwaardiging op. Maar wat doe je als mensen het niet met je eens zijn en ook jouw rechtsorde niet accepteren? Voor veel landen een herkenbaar probleem. In alle wetboeken van strafrecht wereldwijd staat dat mensen die de maatschappelijke orde omver willen werpen, straf verdienen. In China vraagt men zich af: hoever moet je daarin gaan? Veel Chinezen vinden dat de overheid nog beter zijn best moet doen om mensenrechten te beschermen en willen hervormingen, maar moeten ze tolereren dat mensen oproepen tot het omverwerpen van het communistische? Dat gaat ze te ver. Doe je dat toch, dan wacht je de gevangenis. De dichter Liu Xiaobo is daar een voorbeeld van.’

Wie Tom Zwart (58)

Bekend van Zijn tegendraadse opinies en publicaties over mensenrechten. Volgens Zwart is het verstandig de wereld niet alleen door een westerse bril maar ook vanuit het perspectief van het globale zuiden te bekijken. ‘We moeten China niet de les lezen over mensenrechten, maar met de Chinezen de bouwstenen die er in de Chinese samenleving al zijn voor mensenrechten herkennen en versterken.’ Voor dat doel ontwikkelde hij de zogenaamde receptorbenadering voor mensenrechten.

Waarom Zwarts receptorbenadering is zeer positief geëvalueerd in de landen waar hij de benadering heeft toegepast. Inmiddels is Zwart bezig een Cross-cultural Human Rights Centre op te zetten, dat in de cultuur van diverse samenlevingen aanknopingspunten zoekt voor mensenrechtenbescherming en daarop voortbouwt. Belangrijke universiteiten in China en Afrika hebben zich hierbij al aangesloten.

Enz Zwart is jurist, maar vindt het essentieel dat ook andere disciplines, vooral de antropologie, worden ingezet om mensenrechten te bestuderen. Zijn kennismaking met China begon tijdens een gastverblijf aan de Universiteit van Cambridge in 2003. Op zijn eerst werkdag liep zijn printer vast. Zijn buurman, een collega uit China genaamd Yu Lingyun, loste het probleem op. Ze dronken thee en werden beste vrienden. Yu interesseerde Zwart voor het Chinese recht en introduceerde hem bij zijn collega’s.

Ingrijpende hervormingen

Zwart krijgt in China steeds meer voet aan de grond. Hij geeft les op de Centrale Partijschool, de universiteit van de communistische partij: ‘Ik ben de eerste westerling die dat daar doet.’ En hij debatteert met Chinese collega’s over de mensenrechten. ‘Als ik echt goede kritiek wil, dan laat ik mijn ideeën aan hen lezen.’ Zwart schrijft ook opiniestukken voor de Chinese editie van de People’s Daily. ‘Mijn tekst wordt altijd integraal opgenomen, inclusief mijn oproep aan China om zich niet te verschuilen achter soevereiniteit en non-interventie. De televisie-interviews met mij worden in China live uitgezonden, daaruit spreekt vertrouwen en ook een ontspannen houding.’ Zoveel vertrouwen dat hij in maart begint met een Innocence project, waarin Chinezen die zich onterecht veroordeeld achten, hun zaak kunnen laten heropenen en herbeoordelen. Het Nederlandse advocatenkantoor Knoops, het Chinese advocatenkantoor King & Capital en de China University of Political Science and Law werken aan het project mee. ‘Ik vind het positief dat de Chinese autoriteiten hiermee instemmen, zij beschouwen dit als een element van gerechtigheid.’

Zwart ziet nog meer ontwikkelingen in China die hem hoopvol stemmen. ‘Er is door het Centraal Comité vorig jaar een campagne op gang gebracht om meer te investeren in de Rechtsstaat. Pogingen van hooggeplaatste leden van de Partij om de rechtsgang naar hun hand te zetten, worden disciplinair en zo nodig strafrechtelijk aangepakt. Deze campagne bouwt voort op ingrijpende hervormingen van het straf- en strafprocesrecht in 1997 en 2012 waarbij opsporing, vervolging en berechting in overeenstemming zijn gebracht met internationale mensenrechten. Daarbij heeft China afstand gedaan van zijn eigen strafrechtelijke model dat gedurende duizenden jaren was ontwikkeld. Terwijl wij al moeite hebben om een Zwarte Piet-traditie van 150 jaar ter discussie te stellen.’

U beweert dat dissidenten uit China die omarmd worden door het buitenland meer vervolgd worden. Maar als je dat niet doet, verdwijnen ze misschien in achterkamertjes en hoor je nooit meer van ze. Juist die aandacht van het Westen geldt ook als een bescherming voor ze, vindt bijvoorbeeld het ministerie van Buitenlandse Zaken.
‘Dissidenten in China kiezen een aanvalsroute die niet heel erg Chinees is. Ze zijn erg vocaal, nadrukkelijk aanwezig en heel erg confronterend. De gemiddelde Chinees is meer gericht op harmonie en op conflicten niet te veel laten opspelen, maar juist verminderen. Het resultaat is dat dissidenten in eigen land weinig bekendheid genieten en in het buitenland heel erg beroemd zijn. Dat is lastig te verteren voor China.
Ik ben het daarom niet eens met diegenen die inzoomen op individuele gevallen, zoals het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, want dan voelen de Chinezen zich heel erg in hun kuif gepikt. De zaak Liu Xiaobo kun je niet oplossen door er publiekelijk een discussie over te beginnen. Dat ligt veel te gevoelig.

Als je een congres zou organiseren met mensen van het openbaar ministerie, de wetgevende macht in China en mensen uit Nederland en Europa en zou zeggen: goh, we worstelen allemaal met het probleem dat we te maken hebben met mensen die onze rechtsorde niet accepteren, zullen we niet eens samen nadenken over een goede aanpak, dan kom je veel verder.

Veel mensen vinden het erg dat China mensen opsluit die oproepen om de partij omver te werpen, maar wij vervolgen ook mensen om hun mening. Wij moeten toegeven dat we ook nog zoekende zijn. Ook wij worden door Genève en Straatsburg op onze vingers getikt omdat we bijvoorbeeld de rechten van vluchtelingen (dreigen te) schenden. Ik vind dat we met twee maten meten. Veel mensen vinden het erg dat China mensen opsluit die oproepen om de partij omver te werpen, maar wij vervolgen ook mensen om hun mening. Ik vind niet dat je mensen zoals Wilders of de aanhangers van de jihad of IS moet vervolgen om het verkondigen van hun mening, hier niet en in China niet. Wie voorstander is van een strafrechtelijke aanpak van Wilders of aanhangers van IS, moet niet gaan klagen als in landen als China ook mensen wegens hun opvattingen worden vervolgd.’

Zijn dat niet twee onvergelijkbare grootheden? Ik interviewde eens een Tibetaanse banneling, een non die streed voor een vrij Tibet en zonder proces werd gevangengezet en bovendien in de gevangenis jarenlang gemarteld is. Dat is toch niet te vergelijken met het vervolgen van Wilders?
‘Ik ken de zaak niet, maar volgens het strafrecht van China heeft iedereen recht op een eerlijk proces en is martelen verboden. Het is zelfs een misdrijf in het wetboek van strafrecht, er worden gevangenisbewaarders voor vervolgd. Die dame had recht op een eerlijk proces en om niet te worden gemarteld. Als dat wel gebeurt, staan er in China middelen open waarmee je daaraan iets kunt doen. In China is er een verbod tot het oproepen tot splitsing van de samenleving. Het oproepen voor een vrij Tibet, is daarom niet toegestaan. De Chinezen gebruiken het strafrecht om te voorkomen dat de spanningen tussen Tibet en China ontaarden in chaos. Hoewel ik vind dat iedereen moet zeggen wat hij wil, begrijp ik ook dat openlijk uitspreken dat je voor een vrij Tibet bent, het Tibet dat je voor ogen hebt niet dichterbij brengt. Je moet zoeken naar een oplossing binnen China. Ik spreek in China regelmatig mensen van ngo’s die zich inzetten voor Tibet en ik proef daar een zekere vermoeidheid. Aan de Chinese kant merk ik hetzelfde. Ga bij elkaar zitten en vind een oplossing. Er is goodwill aan beide zijden. Binnen de internationale gemeenschap is de consensus dat Tibet volgens het volkenrecht onderdeel is van China, dus volledig autonoom worden, is niet realistisch. Maar China komt hen wel enigszins tegemoet en dat kan verder groeien.’

Wat vindt u van de discussie in eigen land op het gebied van de mensenrechten?
‘Die wordt gekarakteriseerd door een bepaalde sleetsheid. We vernieuwen niet meer en zijn verbolgen als andere landen iets van ons vinden. Ik vond de Zwarte Piet-discussie een openbaring. We wijzen als eerste naar andere landen en vinden ze dan overgevoelig als ze daar bozig op reageren, en toen kwam de VN met Zwarte Piet. We reageerden niet met: goh, interessant dat hier vraagtekens bij worden gesteld. Nee, er werden dóódsbedreigingen geuit. Dat gaat toch echt wel ver.

En dan bijvoorbeeld Caribisch Nederland. Bonaire, Saba en Sint-Eustatius zijn sinds 2010 gemeenten van Nederland en moesten daarmee ook met huid en haar alle Nederlandse wetgeving overnemen. Sommigen daar zeiden: euthanasie en homohuwelijk, hoho, dat is totaal vreemd aan onze cultuur! Onze reactie: geen gedraai, jullie moeten dat binnen twee maanden accepteren. Het is bij wet opgelegd. Die mensen zijn nog steeds niet overtuigd, je hebt hun hearts & minds niet veroverd. Ik vind het homohuwelijk een fantastische zaak en ik ben ook voor euthanasie, maar we toonden zo weinig respect voor de opvattingen van hen die er niet warm voor liepen, dat Bonaire nota bene naar de VN is gegaan. ‘Nederland is ons opnieuw aan het kolonialiseren.’

We gaan zo van ons eigen gelijk uit. Het onderzoek rond de MH17: van meet af aan wordt er in de pers en ook bij politici van uitgegaan dat Poetin er de hand in had, alsof we in Nederland geen onschuldpresumptie kennen. De luchtverkeersleiding en Malaysia Airlines zijn door het OM binnen de kortste keren vrijgepleit. En vervolgens waren we verbaasd dat Rusland het onderzoek vooringenomen vond. We moeten ons veel meer open stellen voor andere waarheden en andere vertalingen van de mensenrechten.’

Recentelijk liet Zwart de receptormethode in de vijf landen evalueren en de ontvangers blijken zeer enthousiast. Chinese deskundigen menen dat de benadering ruimte biedt om mensenrechtenvraagstukken op een Chinese manier op te lossen en ook de betrokken Afrikanen spreken van ‘African Solutions to African Human Rights Problems’. De kritiek van zijn Nederlandse collega’s is volgens Zwart enigszins verstomd. ‘Inmiddels zijn ook mijn collega’s steeds meer overtuigd van de potentie van de receptorbenadering, ze vinden alleen dat ik hen in een veel eerder stadium had moeten laten meedenken.’

U had de receptorbenadering ook in eigen land moeten toepassen?
Lachend: ‘Daar heb je helemaal gelijk in.’