<div class="lead">
Na de moord op Theo van Gogh blikte Ab van Ieperen in 2004 terug op zijn filmoeuvre. &#8216;Waaraan ik denk bij de films van Van Gogh? Aan vrouwen, veel boeiende vrouwen.&#8217;
</div>
&#8216;De filmmaker&#8217; noemden ze hem, ook in de eerste, verwarde en verwarrende berichten over de moord op Theo van Gogh. En niet &#8216;tv-persoonlijkheid&#8217; of &#8216;columnist&#8217;. Terecht, voor iemand die sinds1981 vijfentwintig lange en kortere bioscoop- en televisiefilms regisseerde. En toch verbazend, want het rumoer en de commotie die ontstonden rondom zijn films bleken altijd omgekeerd evenredig aan de uiteindelijke interesse van een kaartjes kopend publiek.
Waaraan denk ik het eerst bij films van Van Gogh? Aan vrouwen, veel boeiende vrouwen. Niet alleen binnen Nederlandse producties zijn vrouwelijke personages meestal bijzakelijke decoratie, tenzij in de uitdrukkelijke presentatie van &#8216;vrouwenfilms&#8217; volgens feministische of postfeministische school. Maar Van Gogh mag ooit in de filmannalen worden bijgeschreven als &#8216;de George Cukor van Wassenaar&#8217;, zoals de Hollywood-veteraan die vijf decennia lang het beste boven bracht in even zovele generaties sterspeelsters.
Ook door Van Gogh is een brede staalkaart aan actrices gecelebreerd, van de prille Tara Elders tot de hoogbejaarde Ellen de Thouars. Renee Fokker, Ariane Schluter, Yoka Berretty, Olga Zuiderhoek, Marlies Heuer, Kim van Kooten en Katja Schuurman. Het zijn beproefde en minder beproefde talenten van uiteenlopende herkomst, leeftijd en scholing, die in zijn regie altijd verrassend anders leken dan wat je van ze kende, of meende te kennen. In andere regies dan van Van Gogh is Elders ook frappant mooi, maar lijkt zich vooral af te vragen wat ze voor de camera te zoeken heeft. Ook in de reeks Prettige gesprekken op televisie bleken de vrouwen interessanter, geestiger en slimmer dan menigeen had gedacht, al waren ze voordien nog zo vaak geïnterviewd.
Meteen besef ik hoe ik nu te kort doe aan de acteurs. Cas Enklaar, Tom Jansen, Leen Jongewaard, Dik Boutkan, Jaap Hoogstra of Najib Amhali, die met wellustige inzet een reeks grotesken hebben gespeeld die niet misplaatst waren geweest in de beste films van David Lynch. Of Pierre Bokma. Terwijl in Interview zijn functie vooral was Katja Schuurman evenwaardig te laten schitteren naast de beste acteur van Nederland en omstreken, suggereerde hij ook nog een complex personage met diepten en krochten die verder reikten dan het nogal geforceerde geheim waarmee het script hem opzadelde.
Al in zijn eersteling Luger wekte de zwakzinnige miljonairsdochter – Laurien Hildering – meer interesse dan de psychopaat die haar gijzelde (de debuterende Thom Hoffman die zijn rol vooral als auditietape voor volgende films leek te beschouwen). Die film, die moest demonstreren dat Van Gogh kon filmen nadat hij was afgewezen voor het toelatingsexamen van de Filmacademie, leverde dat bewijs overtuigend. Misschien overtuigender dan goed was voor een rechtvaardige beoordeling, nadat op de tv uitgerekend de schokkendste beelden waren vertoond (jonge katjes in een wasmachinetrommel, uiteraard trucage) met veronachtzaming van elke context. Terwijl de volledige film door weinigen is gezien en de betreffende VPRO-uitzending evenmin grote kijkdichtheid had gehaald, volstond van horen zeggen &#8216;hoe erg het was&#8217; om Van Gogh de reputatie te bezorgen van net zo&#8217;n sadist als zijn titelrol. De toon was gezet.
Toch leidde dat later niet tot opluchting, maar juist teleurstelling toen Een dagje naar het strand vooral een ingetogen en gevoelige film bleek. De tweede bewerking van Heere Heeresma&#8217;s roman &#8211; na een geflopte, door Roman Polanski geschreven Engelse versie &#8211; toonde zowel de sterke als zwakkere kanten van Van Goghs talent, zoals die in latere jaren steeds evidenter zouden worden. Aandachtige spelregie van Cas Enklaar als gescheiden weekendvader die een dag uit met zijn kreupele dochter tot kroegentocht maakt, maar de toenemende beneveling vooral acteerde met zijn wenkbrauwen. Tara Fallaux is het meisje dat net als haar voorgangster in Luger het stereotype van zielig slachtoffer ontsteeg.
Maar ook was er desinteresse of onvermogen om het &#8211; toch minimale &#8211; plot coherent te vertellen. De vertellersstem van Heeresma zelf &#8211; een allesbehalve welluidende spreker &#8211; was nodig om de afzonderlijke, sterke scenes in onderling verband te brengen, maar was ook zo kwistig gebruikt dat de film soms een voordracht met lichtbeelden leek.
Met ruimer budget, maar aangetast door producersmontage kwamen dezelfde kwaliteiten terug in nog een romanbewerking: Jan Wolkers&#8217; Terug naar Oegstgeest met Cas Enklaar als Jan. Kleine Jan en adolescente Jan waren al even goed gekozen en attent geregisseerd, jongens wier onderlinge contrast met de volwassen Enklaar intrigerende vragen opriep. Ondanks de drievoudige hoofdrol haakten opnieuw de vrouwenrollen zich vooral vast in de herinnering. Geert de Jong als een hartelijke moeder (al was ze verplichte casting geweest na het bioscoopsucces van Schatjes!), Jes Vriens als achterlijke Koosje. Maar vooral Renee Fokker als de verwarrende, suggestieve Serpentina uit Wolkers&#8217; eerste verhaal dat willekeurig, maar effectief in het scenario was geintegreerd.
Toegenomen vakbeheersing en stijlgevoel waren niet voldoende voor Vals licht, de Joost Zwagerman-verfilming. Er bestond geen zichtbare chemie tussen regie en hoofdrollen Amanda Ooms en Ellik Bargai, waardoor de film alleen een schijn van leven kreeg in de komische bijrollen van Jansen, Enklaar en Marijke Veugelers. Verder maakte alleen de art direction indruk.
Of het nu literaire bewerkingen waren, de toneelverfilmingen 06, Reunie of De pijnbank, eigen scripts of scenario&#8217;s van anderen, uiteenlopende auteurs als Martin Ross, Theodor Holman of Justus van Oel &#8211; wie de films van Van Gogh bekijkt zonder credits of voorkennis, wordt vooral gefrappeerd door hun onderlinge consistentie. Stuk voor stuk gaan ze over het menselijk tekort, onmacht om samen tot werkzame harmonie te komen. Exterieure factoren als blikverengende ambitie, sociale misstanden en voze ideologieën spelen vaak hun fnuikende rol. Maar het echte en onbenoembare obstakel zit altijd in de mensen.
Ik denk niet dat Van Gogh de illusie koesterde dat hij vrouwen begreep. Maar in hun rollen bezigden de vrouwen altijd een effectief overlevingsinstinct, waarmee ze uiteindelijk voor zichzelf kozen, zonder &#8211; of ten koste van &#8211; die zich zo onterecht superieur wanende kerels. Die werden door de maker wel doorzien, wat leidde tot veelal enthousiasmerende samenwerking met zijn acteurs, maar niet tot extra magie. Kortsluiting in de verstandhouding met een speler, zoals geruchtmakend met Gerard Thoolen bij De eenzame oorlog van Koos Tak, was zo&#8217;n domper dat zelfs scenes waarin Thoolen niet voorkwam in looiigheid ten onder gingen, en pas tot leven kwamen als Olga Zuiderhoek in beeld verscheen.
In de film noir Loos waant advocaat Tom Jansen zich de meester van Renee Fokker, employee in een sm-club, en merkt veel te laat dat hij haar slaaf is geworden. Bij de telefoonconversatie met Ariane Schluter in 06 blijft van Ad van Kempens ego bar weinig heel tegenover haar pragmatische genotsbeleving. In Eva trotseert de oude, levenslustige Yoka Berretty niet alleen de regels van het bejaardentehuis door een affaire met medebewoner Ton Lensink. Na zijn dood heeft ze meteen een andere aanbidder achter de hand, op haar voorwaarden. In De nacht van Aalbers verkiest Kim van Kooten bommoederschap boven de heimelijke verhouding met een draaikontige, gehuwde politicus. In Najib en Julia trotseert niet Tara Elders alleen haar Haagse milieu voor de liefde &#8211; zoals moeder Marlies Heuer dat eerder deed op eigen wijze &#8211; maar dwingt ook Hanin Msellek tot navenante moed. In Interview krijgt de verondersteld onbenullige soapie Katja Schuurman de onder zijn intellectuele niveau klussende journalist volledig klein. Nu het noodlot heeft bepaald dat Medea Van Goghs laatste werkstuk zal zijn, lijkt dat bij voorbaat de kenmerkende en waardige afsluiting (al wordt Euripides&#8217; tragedie overgeheveld naar het arrivisme en gekonkel in politieke Haagse kringen).
Van Gogh is een filmauteur in de betekenis die Cahiers du Cinema daaraan gaf: niet iemand die altijd zelf zijn scenario&#8217;s schreef maar door zijn regie ieder script tot een persoonlijk statement maakte. Niet elk scenario was daar even geschikt voor. Met zijn primaire interesse in personages en hun relaties is het achteraf kenmerkend dat zijn beste films, 06 en Blind Date, waren ontwikkeld door en vanuit de acteurs, zonder schrijvers die ook hun eigen verhaal wilden vertellen. Wat de andere films aan plot vertelden, was vooral een hinderlijk obstakel dat in het resultaat soms weinig begrijpelijk en altijd nauwelijks interessant uitpakte.
Over de moordzaak waarin Tom Jansen verstrikt raakt in Loos, ben je aan het slot nauwelijks wijzer dan in het begin, wat niet uitmaakte zolang Jansen en Fokker samen in beeld waren. De geforceerde onthullingen en dubbele bodems aan het slot van Interview hadden de hele film onderuit kunnen halen, als het voorafgaande Kammerspiel niet zo intens was geweest. Het recente Cool! had een effectief, maar voorspelbaar en clichématig genrescenario en werkte minder door het verhaal in de film, dan door het verhaal van de film. Hoe de kansarme en crimineel ontspoorde Marokkaanse jongeren (zelf)respect verwerven als overtuigende filmacteurs en aanstekelijke rappers. Alleen de titel De nacht van Aalbers lijkt al aan te geven dat voor scenarist Tomas Ross het interessepunt lag bij het politieke schandaal dat in de doofpot moest om een linkse coalitie te redden. In de film is het alleen bepalend decor voor het liefdesverhaal.
Waar zijn films zelf een aangenaam bedachtzaam tempo hadden, was Van Gogh vooral een gehaast cineast die niet alleen gulzig kwantiteit nastreefde, maar door meestal geringe budgets genoodzaakt werd om snel te werken. Toch is het aanzien van de no-budgetfilms niet minder dan in de zeldzame gevallen dat hij wel met een comfortabel budget kon werken. Zijn haast wreekte zich vooral in vondstjes die bij nadere overweging beter in de prullenmand hadden kunnen verdwijnen, en in onevenwichtige structuren waardoor de films op twee derde of driekwart pas op de plaats maakten.
Behalve fysieke gelijkenis, had hij deze aanpak gemeen met Rainer Werner Fassbinder. Want ook Fassbinder was een maker van een oeuvre dat als totaliteit interessanter en imponerender is dan de afzonderlijke films
Natuurlijk is er nu nieuwsgierigheid of 0605 (15 december op internet) gaat over Reinout Bussemaker als Volkert van der G. Of toch over Tara Elders als fictieve journaliste van Turkse herkomst. Hoe Katja Schuurman het blijkt te doen als Medea. (We hebben ook nog Euroquiz te goed, met Elders en Olga Zuiderhoek als bijdrage aan een Europese omnibusfilm.) In een hopelijk nabije toekomst zal mogelijk ook naar het vermaledijde Submission kunnen worden gekeken als film met vooral indringend mooie close-ups.
Uiteindelijk zal het totaalbeeld daarmee niet of nauwelijks veranderen. Ondanks zijn scepsis tegen happy endings of feel good-strekkingen maakte Theo van Gogh consequent liefdesfilms. Liefde voor vrouwen, voor kinderen, voor film.

Ab van Ieperen

Gerelateerd