<div class="wpg-element paragraph">
Meer en meer kleedt Philip Roth de mens uit. In zijn dertigste roman ‘The Humbling’ bestormt een oude acteur nog een keer de wereld. Vergeefs. 
Als de schrijver de jongste niet meer is, als hij in zijn laatste boeken, nóg meer dan bij hem gebruikelijk, aandacht vraagt voor ziektes, fysiek en mentaal verval, veelal uitmondend in de dood, als deze auteur dan met een compacte novelle aankomt waarin direct vermeld wordt dat de hoofdpersoon een pensioengerechtigde (65!), vereenzaamde toneelspeler is die niet meer kan acteren en die dagdroomt over zelfmoord &#8211; als we kortom zo&#8217;n joekel van een topos in handen krijgen &#8211; voelen we lichte teleurstelling.
Want ja, we denken te weten wat gaat komen in de bladzijden voor de boeg: de zwanenzang van een oude acteur. Eerder gezien, eerder gelezen, weliswaar soms onvergetelijk: de onthechting van Uli Bouwmeester in Harry Mulisch&#8217; roman Hoogste tijd. We bereiden ons voor op voorspelbaar literair spel, op brave eredienst. En zitten er binnen de kortste keren goddank faliekant naast. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Want de hoofdrolspeler van The Humbling, de tobbende acteur Simon Axler die alleen nog maar dood wilde zijn, belandt in een dampende amourette met de jongere Pegeen, een veertigjarige lesbienne die recent besloot praktiserend heteroseksueel te worden. Hij smaakt het (door haar geregisseerde) leven met volle teugen. Samen pikken ze als volleerde swingers een willige dronken vrouw op in een bar en dan is het alras fiesta, mede dankzij de soepele groene voorbinddildo. Voor seks en zeldzaam leesbare pornografie zit je altijd goed bij Philip Roth (1933), maar dit is toch verrassend eigentijds voor een zesenzeventigjarige.
The Humbling maakt op meer fronten korte metten met de lezersverwachting. Eerst doordat het zo&#8217;n dun boekje is waar niettemin zoveel in staat, met zoveel emotioneel effect en suggestie van een diepere, nog te benoemen betekenis. De drie delen waaruit het verhaal bestaat, beslaan de volkomen onverwachte, opeenvolgende fasen waaruit Simon Axlers laatste levensperiode bestaat: eerst &#8216;Into Thin Air&#8217; (zijn val), dan &#8216;The Transformation&#8217; (zijn herrijzenis), tot besluit &#8216;The Last Act&#8217; (zijn ondergang).
Van meet af aan is duidelijk dat Simons reis naar het einde van de nacht voert. Hij zit in zijn huis op het platteland in de staat New York, alleen. Hij heeft geleidelijk alles verloren: zijn werk, zijn gezondheid, zijn partner Victoria die hem verliet, ander gezelschap, zijn levenswil &#8211; de openingszin vermeldt dat hij zijn &#8216;magie&#8217; kwijt is. Alle grote rollen van deze toonaangevende toneelacteur van zijn generatie zijn, om met Shakespeare te spreken, opgegaan in &#8216;lucht, in dunne lucht&#8217;: &#8216;Iets fundamenteels is verdwenen.&#8217;
Maar de tweede beweging in deze toneelmatige novelle, die samenvalt met het tweede deel (bedrijf), voert hem juist weer naar het leven toe: door seksueel verlangen. Pegeen meldt zich aan in zijn leven; na een langdurige mislukte lesbische relatie acht ze het tijd voor een heteroseksueel experiment &#8211; met de familievriend Simon. Zoals eertijds Pygmalion Galathea, &#8216;vormt&#8217; hij haar uiterlijk, van tomboy tot diva in de nieuwste designkledij. Na deze make-over ontstaat bij hem zelfs een kinderwens.
Vergeefs, het zit er niet in. De slotbeweging in het verhaal is die naar de vernietiging: van hun relatie, van hem en zijn illusies. Die onverwachte snelle, onafwendbare ondergang voelt als een schok. Roth heeft de lezer meegevoerd in Simons hoop op een leven en aldus maakt de schrijver van zijn lezer een even ongestuurde figuur als zijn hoofdpersoon. Zo makkelijk tuinen we erin, klampen we ons vast aan een strohalm, lijkt hij te willen tonen. Dat terwijl onze ratio op een andere loop der dingen wijst: de fatale weg naar de dood.
Geen tovenaar Roths novelle lijkt eveneens te gaan over de onmogelijkheid je aard te veranderen &#8211; via Pegeens misvatting dat ze, uit liefdesverdriet en teleurstelling, zomaar een heteroseksuele vrouw kan worden. Niet toevallig begon Simons val met het op het podium verkloten van twee rollen die niet bij hem passen: de tovenaar Prospero (uit The Tempest) en de moordenaar Macbeth. Kennelijk kon hij geen personages spelen met wie hij niets gemeen heeft: het pure kwaad van Macbeth en de godgelijke gave van Prospero om de wereld naar zijn hand te zetten. Hij ís geen moordenaar en geen tovenaar.
Maar zelfbedrog is hardnekkig. Simon, wiens &#8216;magie&#8217; opeens weg is als acteur, beseft: &#8216;Alles wat ik presteerde, kwam voort uit instinct.&#8217; Magie, talent, instinct, onbewuste sturing, levenswil: veel woorden voor hetzelfde. Hij heeft er even weinig vat op als het destructieve, freudiaanse id dat zich in de relatie met Pegeen manifesteert. De titel The Humbling kun je vertalen als &#8216;De vernedering&#8217;, maar in het origineel resoneert meer: deemoed, onderdanigheid, nederigheid, een toontje lager zingen. Tegen het slot van de novelle is Simon totaal ontdaan van waardigheid. Hem rest slechts één rol, goed voor een eenmalige opvoering, zonder publiek. &#8216;Zelfmoord is de rol die je voor jezelf schrijft.&#8217;
Staalkaart aan kwalen Applaus, natuurlijk, voor dit overdonderende glansstuk van Roth. Er zijn meer aspecten in zijn afgewogen compositie te belichten, zoals het &#8216;spiegelverhaal&#8217; rond Sybil Van Buren, een vrouw die Simon een jaar voor de ontmoeting met Pegeen in een psychiatrisch ziekenhuis tegen het lijf loopt. Zij vraagt hem haar incest plegende echtgenoot om zeep te brengen. Hij weigert, waarna Sybil, anders dan Simon, wél tot moorden in staat blijkt. Een reliëfrijke parabel, kortom, waarin Roths preoccupatie met duistere driften zich op zijn heftigst toont.
Nogal wat doet daarin vertrouwd aan. Of het nu om een zenuwinzinking gaat (Operation Shylock) of een jonge vrouw/seksgodin als reddende engel van een kwakkelende grijsaard (Exit Ghost). En meer. Van autobiografische elementen waarmee hij een spel speelt, kijken we ook niet op. Zijn oeuvre, dat thematisch in het licht staat van desublimatie, vormt zo langzamerhand een staalkaart aan (mannen)kwalen en ziektes, maar opmerkelijk is wel hoe sterk het in de recente titels over ouder worden en de dood gaat. Meer en meer kleedt Roth de mens, in zijn grimmige realistische kijk op de menselijke conditie, figuurlijk uit.
In zijn dertigste boek The Humbling domineert de vanitas-gedachte nog meer, zónder troostgevend besef van een hiernamaals. Simons finale rol, die van zelfmoordenaar, is getrouw aan hoe hij zijn leven heeft ingericht. Zijn talent was acteren, dus rest hem niets anders dan die laatste rol in een levenslange illusie. Zoals de schrijver die voorbij tijdelijke bekoringen als geld, roem, de gedachte aan de eeuwigheid, schrijft. Omdat dat is wat hij doet.
In dat licht heeft Roths reanimatie van een bijna overleefde kunstvorm als toneel in de structuur van The Humbling iets dwars. Eerder liet hij zijn alter ego Nathan Zuckerman al opmerken dat de literatuur als serieuze invloed op onze levensopvatting steeds meer uitgebannen is geraakt. Zo ver is het met toneel al gekomen, lijkt hij in deze novelle te zeggen, als hij via de verwijzingen naar Shakespeare, Tsjechov, George Bernard Shaw in vergetelheid geraakte schatten toont. Roths magie bestaat eruit hóé hij de literatuur zo dichtbij brengt: door zijn personages boek na boek de wereld te laten bestormen, iets dat telkens op een persoonlijk debacle uitdraait, waardoor de schrijver hun emoties, hun wanhoop, vreugde, woede, jaloezie, alles wat ze menselijk maakt, zo weet te tonen dat zijn verhalen uniek worden. Ook deze zwanenzang van een oude acteur.
Philip Roth, &#8216;The Humbling&#8217;, Jonathan Cape, 143 p., € 18,95
</div>

Gerelateerd