Fotodocument / Schuldig landschap
Een brede strook asfalt met strepen en pijlen (ergens in een stad).
Een muur met leidingen, en een doos op de grond.
De zee &#8211; wel vaag.
Groen (gras?).
Een plas vies water met een balk erboven. Daar is een doek aan vastgeknoopt.
Een weg, ergens (buiten de stad). Zwart-wit, dus vroeger.
Een parkeerplaats.
Er is iets mee, maar wat?
Je zou een klein gezelschapsspel kunnen spelen met de beelden in dit fotodocument (niet kijken op de laatste pagina!). Wat zie je hier? Waar moet je aan denken?
Een kleine rondgang langs bekenden leert dat niet iedereen de foto&#8217;s allemaal herkent, maar dat er altijd wel minstens eentje een lampje doet knipperen in de beeldbank in het hoofd. Het brein gaat aan het werk.
Die doos, daar stond een man op. Of kan dat niet op een doos?
In die waterplas, zat daar geen meisje vast?
Had-ie nou zo&#8217;n kap op zijn hoofd?
Dat heeft ze niet overleefd, toch? Of juist wel?
Die zee weet ik echt niet.
Op die parkeerplaats lag Fortuyn!
Buiten beeld
Nee, misschien toch niet zo&#8217;n goed gezelschapsspel, beetje morbide. Pavel Maria Smejkal heet de vierenvijftigjarige Tsjechische maker van deze lege landschappen. Of misschien moet je hem de weg-maker noemen, de wisser. Smejkal selecteerde voor zijn project Fatescapes een aantal iconische foto&#8217;s en haalde daar met Photoshop vervolgens alles uit wat ze zo iconisch maakt.
Je ziet het hem doen, met zo&#8217;n digitaal sponsje, daar gaan ze: de man met de plastic tas die op het Plein van de Hemelse Vrede een tank tegenhoudt. De vernederde gevangene van Abu Ghraib. De eerste soldaten die op D-day op Omaha Beach landen (vandaar die vage golven: de unieke foto&#8217;s van Robert Capa, die met de eerste landingstroepen meeging, mislukten op een paar schimmige beelden na allemaal tijdens het ontwikkelen. Een beetje zoals de foto&#8217;s van Srebrenica-slachtoffers die in het laboratorium verloren gingen &#8211; iconische beelden die écht werden gewist). De stervende Kennedy achter in de auto naast Jackie. Het Colombiaanse meisje dat in 1985 na een vulkaanuitbarsting zestig uur vastzat in het puin en daarna (inderdaad) overleed, aan een hartaanval. De huilende Vietnamese kinderen die wegrennen na een Amerikaanse napalm­aanval. De doodgeschoten Pim Fortuyn.
Volgens een recent artikel in het fotoblog van The New York Times wil Smejkal dat we nu gaan nadenken over de aard van de fotografie. Waarom is juist dit beeld zo iconisch geworden? Zien we wel wat we zien: een schijnbaar objectieve weergave van een historisch moment? Vertellen deze foto&#8217;s ons niet méér dan dat: bijvoorbeeld dat we ons verontwaardigd moeten voelen? Of verdrietig? Dat we van de Amerikanen moeten houden, of ze juist moeten haten. Deze beelden geven niet alleen informatie, ze roepen ook emoties op. En die emoties kunnen gebruikt worden om ons ergens iets van te laten vinden &#8211; ze zijn ook propaganda. Smejkal maakte de communistische dictatuur mee in het toenmalige Tsjechoslowakije. Zijn vader werd vervolgd omdat hij christen was. In die tijd, ver voor Photoshop, verwijderden de Sovjets al mensen die in ongenade waren gevallen uit hun foto&#8217;s. De fotograaf weet dus wat het is om buiten beeld te vallen als het gaat om de geschiedschrijving. Wantrouw de geschiedschrijvers, lijkt hij te zeggen, en wantrouw hun foto&#8217;s. Wantrouw de beeldbank in je hoofd. &#8216;I tend to think about historical processes as something really fatal,&#8217; e-mailde hij The New York Times, &#8216;Something much bigger than we are.&#8217;
Nooit bestaan
Veeg, veeg, veeg en het is niet meer gebeurd. Allemaal goed en wel, dat wantrouwen, maar zien we hier niet ook iemand aan het werk die opnieuw wil beginnen? Die dat monster, de geschiedenis, gewoon deletet. De geschiedenis nam hier geen wending, de massa werd niet in beweging gebracht, een straat is gewoon weer een straat, een strand een strand, het communisme heeft nooit bestaan, mensen doen geen slechte dingen. Tabula rasa, letterlijk: schone lei. Een ontroerend machteloos gebaar. (En dan, wat als het wel zou kunnen? Als iedereen met zijn iPhone even de spons kon hanteren? Voor je het weet ben je zelf uitgewist. Je houdt niks over, een lege wereldbol.)
Armando schreef over &#8216;schuldige landschappen&#8217;: plaatsen waar iets verschrikkelijks was gebeurd en die daarover weigerden te vertellen. De bomen groeien gewoon door. Hij wees zo op het contrast tussen de gruwelen die mensen elkaar aandoen en de natuur die onaangedaan lijkt toe te kijken. Smejkal geeft daar een draai aan. De natuur verliest zijn onschuld niet zomaar. De camera, dus de mens, ontneemt de natuur haar onschuld. Nooit zal op deze plekken meer zomaar iets kunnen groeien. Altijd zal iemand zeggen: hier is iets ergs gebeurd, ik heb het op de foto gezien.
Voor je het weet is de boom een toeristische trekpleister geworden, en mag-ie niet eens meer gewoon ziek worden en sterven.
&#8216;Hé, wat is er met deze plek, met dit bos, er is iets mee,&#8217; schreef Armando. &#8216;Kijk nog es goed. O, ik zie het al. Opgepast. Weg van hier.&#8217;