Het einde van de beweging tegen zinloos geweld

Het was de nacht voor Koninginnedag 2008 toen in Zaamslag, een dorp in Zeeuws-Vlaanderen van nog geen drieduizend inwoners, een groep jongeren op brommers zonder uitlaat door de straten scheurde. Een jaarlijks terugkerend ritueel ter inluiding van de Oranjefestiviteiten, dat doorgaans in gemoedelijke sfeer eindigt op het plein voor de protestantse kerk, een van de drie godshuizen die het dorp rijk is. Maar of het nu de alcohol was of een kwestie van ‘kortsluiting’, zoals de burgemeester van Zaamslag later zou verklaren; dit keer liep het anders. De jongeren sloegen aan het vernielen. Ze trokken verkeersborden omver, gooiden ruiten in en staken een band van een politieauto lek.

Toen postbode Peter Herwegh (56) tegen enen van zijn stamcafé naar huis wandelde, op weg naar zijn vrouw en drie kinderen, liep hij recht de rellende menigte in. Herwegh, die in Zaamslag alom geliefd was – hij werd door de mensen Peter Post genoemd – en zo’n beetje iedereen in het dorp bij naam kende, probeerde de jongeren tot rust te manen. Tevergeefs. Hij vervolgde zijn weg naar huis, haalde een videocamera op, en liep terug naar het plein, waar hij de vandalen begon te filmen.

Voor hij het wist, had hij een kaakslag te pakken. Gevolgd door een klap op zijn achterhoofd met een klauwhamer. De daders, twee jongens van respectievelijk zeventien en zestien jaar oud, lieten hem hevig bloedend achter. Pas om half vier ‘s nachts werd Herwegh naar het ziekenhuis gebracht, waar hij twee dagen later aan zijn verwondingen overleed.

Dat in de dagen erna geen stille tocht werd gehouden in Zaamslag, en het plein voor de kerk niet in een bloemenzee veranderde, was op verzoek van de weduwe Herwegh. Haar man, die wars was van uiterlijk vertoon, zou dat nooit hebben gewild, liet ze via aanplakbiljetten weten. Dat bijna niemand in het dorp aan een politieonderzoek wilde meewerken, hoewel de relschoppers bij iedereen bekend waren en de burgemeester nog in de pers had gewaarschuwd dat wie zijn mond zou houden ‘ook een beetje schuldig’ zou zijn, lag in de aard van de lokale bevolking. In het grotendeels gereformeerde Zaamslag houden ze vuile was liever binnen. Dat begin juni alweer een driedaags feest op de plek des onheils werd gehouden, was volgens de organisatoren een ‘goede manier om weer met elkaar verder te gaan’.

Maar dat ook in de rest van het land grote publieke verontwaardiging over de dood van Peter Herwegh uitbleef, was opvallend. Media hielden de berichtgeving sober. In Den Haag werd niet één Kamervraag over het incident gesteld. Zelfs de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld wijdde op haar website geen woord aan de postbode.

Rouwlint

Zo’n vijf à tien jaar geleden zou dat ondenkbaar zijn geweest. Toen was zinloos geweld nog hot. Politieke partijen van rechts tot links maakten het thema tot speerpunt. Kranten, weekbladen en actualiteitenprogramma’s boden elk incident dat maar zinloos riekte de ruimte. In januari 2000 stond bij de Nederlandse bevolking, zo bleek uit een enquête van Interview-NSS, zinloos geweld bovenaan het lijstje van grootste zorgen voor de komende tien jaar.

Het begon allemaal in september 1997, toen de Friese politiechef Cees Bangma het begrip ‘zinloos geweld’ in zijn huidige betekenis introduceerde. Na het overlijden van Meindert Tjoelker, die tijdens zijn vrijgezellenavond in Leeuwarden vier mannen aansprak op het vernielen van een fiets en vervolgens werd doodgeschopt, riep Bangma in de Leeuwarder Courant op tot een minuut stilte. ‘Om iedereen duidelijk te maken dat de Friese samenleving niet gedachteloos het oprukkende zinloze geweld aanvaardt.’

Hoewel Meindert Tjoelker niet de eerste was in Nederland die onder ‘zinloze’ omstandigheden om het leven kwam – van iedereen die hem voor ging, is Joes Kloppenburg (1996) de bekendste – bracht zijn dood een grote schok teweeg.

Zinloos geweld, vonden veel Nederlanders, was een symptoom van een samenleving waarin de individualisering en de alles-moet-kunnen-mentatiliteit te ver is doorgeschoten. Op de dag dat Tjoelker werd begraven, de dag waarop hij eigenlijk had moeten trouwen, namen radio- en televisiezenders een minuut stilte in acht en vormden scholieren een lang rouwlint door Leeuwarden. ‘s Avonds liepen duizenden mensen mee in een stille tocht.

Niet dat het hielp. In de daarop volgende jaren stierven nog tientallen mensen door zinloos geweld (zie kader), met Froukje Schuitmaker, Marianne Roza, Daniël van Cotthem, René Steegmans en Anja Joos als bekendste voorbeelden. Het maakte ‘zinloos geweld’ tot een gevleugeld begrip, en leidde ertoe dat de burgerinitiatieven tegen zinloos geweld als paddestoelen uit de grond schoten. Stichtingen als Kappen Nou!, Groningen Veilig en Loosduinen Tegen Geweld, opgericht door nabestaanden of burgers die vonden dat ze ‘iets’ moesten doen, organiseerden protestacties en bewustwordingscampagnes. Met grote regelmaat trokken stille tochten door het land. Sociologen zagen in de acties de opstand van een nieuwe burgerbeweging. Eentje die nog lang van zich zou laten horen. Maar hoewel zinloos geweld nog even vaak voorkomt als tien jaar geleden, leeft het verschijnsel anno 2008 nauwelijks meer in Nederland.

Hakselmachine

Ooit had ook Zeeuws-Vlaanderen haar eigen burgerinitiatief tegen zinloos geweld. Op vijf kilometer van waar Peter Herwegh de dood tegemoet liep, huisde tussen 2000 en 2002 in het stadje Axel de stichting Stop Zinloos Geweld Tegen Mens en Dier. ‘Als wij nog hadden bestaan,’ zegt ex-voorzitter Will Kortekaas terwijl hij met zijn vlakke hand op tafel slaat, ‘hadden we zéker iets voor die postbode gedaan.’

Kortekaas is gepensioneerd slangenbezweerder, oud-dompteur bij circus Boltini en voormalig dierenrechtenactivist – samen met vriend Paul Wilking, beter bekend als Pistolen Paultje, liet hij ooit vijftien herdershonden uit een proeflaboratorium ontsnappen.

Toen april 1999 aan het licht kwam dat op Schiphol vierhonderdveertig illegaal ingevoerde eekhoorns in een hakselmachine waren gegooid, waren Will en zijn vrouw Bea diep geschokt. Will schiet nog vol als hij eraan terugdenkt. ‘Zo ga je toch niet met Gods schepping om Illegale mensen gooi je toch ook niet in de verhakselaar?’

Dat in het jaar erna ook nog de zeventienjarige Daniël van Cotthem op station Vlaardingen Oost zomaar werd doodgeslagen, én de buurt van Will en Bea toneel werd van diefstal, vernieling en bedreiging door hangjongeren, bracht het echtpaar Kortekaas tot het besef: ‘Dit land gaat naar de verdoemenis.’

Strijdlustig richtten Will en Bea, op dat moment zevenenvijftig en vierenzeventig jaar oud, een stichting tegen zinloos geweld op. Ter bescherming van mens én dier. Ze gingen voorlichting geven op basisscholen, schreven kleurwedstrijden uit, bezochten nabestaanden van slachtoffers en plantten bij elke toegangsweg naar Axel een groot bord met de naam van de stichting. In een basiliek in Hulst organiseerde het stel een mis, ter nagedachtenis van de Daniël van Cotthems en verhakselde eekhoorns van deze wereld. De eigen voortuin werd met kaarsen en zijden bloemen ingericht als ‘plek voor bezinning’. En als ergens in Nederland een stille tocht werd gehouden, was het echtpaar Kortekaas erbij. Will droeg dan meestal een zelfgetimmerd houten kruis op zijn rug mee.

‘Het was een bijzondere tijd,’ zegt hij nu. ‘We konden ons eindelijk eens nuttig maken, en hadden een fijn contact met stichtingen die iets vergelijkbaars deden. We zijn zelfs in België bij Paul Marchal, de vader van An (van An en Eefje, red.), op bezoek geweest. En als we iets organiseerden, een herdenkingsbijeenkomst in de tuin bijvoorbeeld, liep dat altijd heel goed.’

Maar aan die periode kwam al snel weer een eind. Hoewel de stichting behoorlijk wat sympathie wist te oogsten, zette zich dat maar mondjesmaat om in donateurs en vrijwilligers. ‘Dat viel ons erg tegen,’ zegt Will. ‘Dus hebben we onze eigen spaarcenten er maar ingestoken.’ Achteraf niet zo’n wijs besluit. Het stel belandde in grote financiële problemen. Toen in 2002 op de koop toe de plek voor bezinning door onbekenden werd vernield, ‘waarschijnlijk uit jaloezie’, hielden Will en Bea het voor gezien.

Inmiddels leidt het echtpaar Kortekaas een teruggetrokken bestaan, te midden van tientallen papegaaien en tropische eekhoorns. Aan zinloos geweld denken Will en Bea weinig meer. Het houten kruis ligt op zolder, net als de kindertekeningen. ‘Voor die postbode hebben we nog een kaars gebrand,’ zegt Will. ‘En als we langs een gedenkteken voor een verkeersslachtoffer rijden, houden we altijd even stil. Maar dat is het dan.’

Clown

Wat gebeurde met de stichting uit Axel, gebeurde ook met veel andere burgerinitiatieven tegen zinloos geweld die rond de eeuwwisseling werden opgericht. Ze bloedden al na enkele jaren dood. Van Dag Tegen Geweld uit Wormer tot Kunst tegen Geweld uit Den Helder, van Nationale Campagne tegen (Zinloos) Geweld uit Uden tot Van Zinloos Geweld Naar Zinvol Gedrag uit Capelle aan de IJssel, van Gorcum tegen Geweld tot Vlaardingen Tegen Geweld. Sommige initiatieven, zoals Loosduinen Tegen Geweld uit Den Haag, gingen op in slachtofferorganisaties met een bredere doelstelling. Andere, zoals Tsjin Sinleas Geweld uit Dokkum, bestaan alleen nog op papier.

Oud-voorzitters noemen desgevraagd het gebrek aan donateurs, vrijwilligers en geïnteresseerden als belangrijke reden voor de neergang van hun stichting. Of zoals de oprichter van Nationale Campagne tegen (Zinloos) Geweld het zegt: ‘Op een zeker moment was ik driekwart van de tijd bezig met fondsen werven. Ik voelde me de nationale bedelaar. Dat was niet mijn ding.’

Vooral initiatiefnemers die zelf nooit direct bij geweld betrokken waren geweest, kregen door de tanende steun veel moeite de spirit erin te houden, méér dan de collega’s die door zinloos geweld een familielid waren verloren en hun stichtingen koste wat het kost wilde laten voortbestaan. Hans Zonneveld, oprichter van Mensen Gevraagd en voormalig wethouder te Bussum, zei in 2000 nog in NRC Handelsblad: ‘Ik doe ruimtelijke ordening, volkshuisvesting, sociale zaken en sport. En ik ben geen geweldslachtoffer. Maar wanneer bemoei ik me nou met de wezenlijke dingen, de echte dingen zoals veiligheid en respect? Ik wil niet passief zijn, ik wil niet de hele tijd moeten zeggen: “hullie doen”. Ik vind dat ik mijn eigen verantwoordelijkheid moet nemen. Actie dus.’

Maar na verloop van tijd verdween die drang weer. ‘Mijn motivatie om een stichting op te richten,’ zegt Zonneveld nu, ‘was dat ik erg geraakt was door de dood van die twee jongens in Gorinchem. Of waren het nou meisjes, ik weet het niet eens meer.’

De gewezen wethouder organiseerde ‘wandelingen voor de vrede’, maar zag de animo met de maanden slinken. ‘Drie jaar geleden heb ik nog een stille tocht gehouden. In mijn eentje. Sindsdien doe ik weinig meer met de stichting.’

Sommige initiatiefnemers pakten, na de handdoek in de ring te hebben gegooid, het leven van alledag weer op, een aantal vond een nieuwe roeping. De coördinator van Dag Tegen Geweld bekommert zich tegenwoordig om mishandelde kinderen. De grondlegger van Groningen Veilig zet zich als advocaat in voor illegalen. De voorzitter van Mensen Gevraagd heeft een ontwikkelingsproject in Ghana. En de oprichter van Vlaardingen Tegen Geweld treedt op als clown voor verstandelijk gehandicapten. ‘We zijn dus nog wel voor het goede doel bezig,’ laat zijn vrouw via de telefoon weten, ‘maar dan net even de andere kant op.’

Tranen

Voor Jan Kloppenburg (71) was een stichting tegen zinloos geweld meer dan een stichting alleen. Het was ook ‘mijn kindje’, vertelt hij aan de keukentafel van zijn huis in Badhoevedorp. Kloppenburg riep het initiatief Kappen Nou! in het leven na de dood van zijn zoon Joes. Die zou vorige maand achtendertig zijn geworden, als hij niet in augustus 1996 in Amsterdam twee vechtersbazen had proberen te bedaren (‘Kappen nou!’), en daarop zelf zo ernstig in elkaar werd geslagen dat hij ter plekke overleed. Met de oprichting van een stichting wilde Kloppenburg het verdriet over zijn zoon in ‘iets positiefs’ omzetten, voor de samenleving én voor zichzelf.

Over belangstelling had hij aanvankelijk niet te klagen. Als ervaringsdeskundige mocht hij overal aanschuiven. Hij deed zijn verhaal op radio en televisie, gaf lezingen op scholen, en zat om de tafel met Horeca Nederland en de ministeries van Justitie en VROM.

Maar de persoonlijke band die Kloppenburg met zijn initiatief had, bleek tegelijkertijd de achilleshiel van Kappen Nou!. Zo maakte zijn stichting maar weinig werk van donateur- en sponsorwerving, laat staan van merchandising. Een bewuste keuze, zegt Kloppenburg. ‘Als we net konden blijven bestaan, was het goed. Ik wilde niet aan de dood van Joes verdienen.’ Het effect was wel dat voor grote projecten of een deugdelijke website nauwelijks budget was, en dat Kappen Nou! herhaaldelijk haar faillissement in de ogen keek.

Dat Kloppenburg als voorzitter dag in, dag uit met zijn omgekomen zoon bezig was, ging op een zeker moment ook ten koste van zijn gezin. ‘Mijn drie dochters klaagden dat ik nauwelijks meer aandacht voor hén had, en dat ik mijn kleinkinderen zo weinig zag. Mijn vrouw zei: “Ik ben er óók nog.”‘ Na lang uitstellen legde Kloppenburg in januari 2006 het voorzitterschap neer. ‘Ik kon niet anders, maar ik heb er de nodige tranen om gelaten.’

Met het vertrek van de voorman, die nog wel aanbleef als adviseur, ging tevens de ziel uit Kappen Nou! De opvolgster die voor Kloppenburg werd gevonden, bleek aan borderline te lijden en moest al snel weer opstappen omdat ze het werk niet aan kon. Projecten kwamen vervolgens nauwelijks meer van de grond. 2006 en 2007 werden afgeboekt als verloren jaren.

Sinds kort is er een nieuwe voorzitter en gaat het weer iets beter. Er is een sponsor aangetrokken en er worden weer campagnes bedacht. Toch blijft het tobben. De stichting heeft een ernstig tekort aan vrijwilligers. ‘Mensen maken zich kennelijk niet meer zo druk om zinloos geweld,’ zegt Kloppenburg. Naar zijn lezingen op scholen, die hij nog steeds geeft, is ook steeds minder vraag. ‘Scholen moeten tegenwoordig allerlei maatschappelijke projecten doen. Zinloos geweld is daarbij in het gedrang gekomen.’

Als dat zo doorgaat, ziet het er slecht uit voor Kappen Nou! Maar Jan Kloppenburg heeft, dankzij intensieve begeleiding van de Vrijwilligerscentrale Amsterdam, geleerd er afstand van te nemen. ‘Ik heb mijn best gedaan voor Kappen Nou!’ zegt hij. ‘Als de stichting moet ophouden te bestaan, is dat natuurlijk erg spijtig, maar dat zegt dan iets over deze tijd.’

Erkenning

De verontwaardiging en het verdriet waaruit de beweging tegen zinloos geweld werd geboren, kregen aanvankelijk veel gehoor in Nederland. In de eerste plaats in de media. Over elk zinloosgeweldincident werd uitgebreid bericht. Van stille tochten werd live verslag gedaan op televisie. Aan de dood van Froukje Schuitmaker en Marianne Roza, die in 1999 bij toeval om het leven kwamen bij een schietpartij in de Gorinchemse discotheek Bacchus, wijdde alleen de landelijke pers al honderdelf artikelen.

Tjerk Jan Schuitmaker (29), de oudere broer van Froukje, kwam in die dagen veel aan het woord in de media. ‘Het was een soort overlevingsstrategie,’ blikt hij terug. ‘Ik wilde iets met de dood van mijn zusje, en dit was een makkelijke manier.’ Schuitmaker, toen eenentwintig jaar, beschouwde het contact met de pers als een soort spel. ‘Ik wist heel goed dat het niet om mij draaide, maar dat ik werd ingezet voor een groter verhaal dat een journalist wilde vertellen. Ik mocht mijn relaas doen, als ik in ruil daarvoor mijn verdriet toonde. Maar ik vond het niet erg om die ruil te maken. Het belangrijkste was dat er naar me geluisterd werd, als erkenning voor het leed dat me was aangedaan.’ En Schuitmaker speelde het spel goed mee. ‘Als er een camera op me gericht stond, wist ik dat ik maar twintig seconden had om iets te zeggen. Dus zei ik dingen waarvan ik van tevoren had bedacht dat het een mooie soundbite zou zijn.’ Hij vond het prettig de pers te woord te staan, zegt hij. ‘Een politicus wordt voortdurend onderbroken. Maar als slachtoffer word je niet zo snel tegengesproken.’

Ook in Den Haag stond zinloos geweld lange tijd bovenaan de agenda. Bij het CDA bracht Jan Peter Balkenende het thema keer op keer ter tafel als rechtvaardiging voor zijn normen-en-waarden-offensief. Bij de VVD verklaarde toenmalig minister van Justitie Johan Remkes dat hij de jongeren die in Venlo René Steegmans hadden doodgeslagen ‘een gigantische rotschop’ zou hebben gegeven als hij tot de omstanders had behoord. Bij de LPF opperde Hilbrand Nawijn, in de gedaante van minister voor Vreemdelingenzaken, plegers van zinloos geweld de doodstraf op te leggen. Maar het Haagse antwoord ging verder dan spierballentaal alleen. Mede dankzij de lobby van alle burgerinitiatieven werden de straffen voor zinloos geweld verhoogd, kregen slachtoffers en nabestaanden het recht op spreektijd in de rechtszaal en initieerde het kabinet een Landelijk Platform Tegen Geweld op Straat.

Maar, zo bleek, ook zinloos geweld went snel. De emoties over het onderwerp vervlogen. ‘De schrik is er een beetje af,’ zegt Hans Boutellier, bijzonder hoogleraar Veiligheid en burgerschap aan de VU en directeur van het Verwey-Jonker Instituut. Boutellier bracht in 2000 alle initiatieven tegen zinloos geweld in kaart. Toen voorspelde hij de beweging nog een gouden toekomst. Ze deden hem denken aan de talloze verontruste-burgerorganisaties in Amerika, die onder een zich terugtrekkende overheid morele kruistochten voeren vóór en tégen zaken als porno en abortus, en daarmee een belangrijke positie in de maatschappij hebben verworven.

‘Achteraf moet ik bekennen dat ik het verkeerd heb gezien,’ zegt Boutellier. ‘Mijn verwachting was dat de verschillende stichtingen zich zouden professionaliseren. Dat is niet gelukt. Bovendien is zinloos geweld overvleugeld door onderwerpen als integratie en de radicalisering van islamitische jongeren.’

In de media nam het aantal nieuwsberichten over zinloosgeweldslachtoffers met ieder incident af. Dat tegelijkertijd het aantal mensen dat in stille tochten meeliep steeds verder daalde (ter vergelijking: dertigduizend in de tocht voor Froukje Schuitmaker en Marianne Roza in 1999, drieëntwintigduizend in de tocht voor Daniël van Cotthem in 2000, en vijftienhonderd in de tocht voor Manuel Fetter in 2004) kan daar moeilijk los van worden gezien.

In Den Haag werd de afgelopen jaren nog maar zelden over zinloos geweld gedebatteerd. Het Platform Tegen Geweld op Straat hield na drie jaar weer op te bestaan. Met het ineenstorten van de LPF raakte de beweging tegen zinloos geweld een belangrijke vertegenwoordiger in de Tweede Kamer kwijt. Volkspartijen als Trots Op Nederland en de PVV hebben dat stokje niet overgenomen. Als Jan Peter Balkenende nu een normen-en-waardenbetoog afsteekt, begint hij over dronken jongeren die ambulancepersoneel belagen. Oók erg, maar wel iets anders dan iemand zomaar doodslaan.

Babykameeltje

Nu vróég ‘zinloos geweld’, evenals als het protest dat ertegen opkwam, er ook wel een beetje om door andere thema’s overvleugeld te worden. Want, zo sloeg bij sommige Nederlanders al meteen de vertwijfeling toe, wat is zinloos geweld eigenlijk? En bestaat er ook zoiets als zinvól geweld?

Dat de verschillende burgerinitiatieven er zelf allemaal andere definities op nahielden – de één benadrukte dat daders en slachtoffers elkaar niet mochten kennen, de ander rekende ook huiselijk geweld onder de definitie, weer een derde vond ieder geweld zinloos geweld – maakte het er niet eenvoudiger op.

Wat evenmin hielp, is dat er Nederlanders waren die zich openlijk solidair toonden met de strijd tegen zinloos geweld, maar later zelf in de fout gingen. Een Groninger die een minuut stilte in acht nam tijdens de herdenking voor Meindert Tjoelker sloeg de volgende dag ‘zomaar’ een inwoner van Bolsward in elkaar. Een sympathisant van de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld gaf, nadat hij erop was gewezen dat zijn auto in de weg stond, een medeweggebruiker een klap in het gezicht. Rapper Lange Frans verkocht een achttienjarige jongen, die hem tijdens een optreden met een ijsblokje bekogelde, een paar ferme vuistslagen. Collega Baas B ging met een honkbalknuppel rapper Kimo te lijf, nadat die iets lelijks had gezegd over zijn zus. En dat terwijl Lange Frans en Baas B kort ervoor nog een nummer tegen zinloos geweld hadden uitgebracht. De opbrengst van de single, met teksten als ‘René Steegmans. Deed zijn dagelijkse boodschappen. Hij kon niet weten dat ze hem zouden doodtrappen’, ging naar stichting Kappen Nou!

‘Pijnlijk,’ noemt Jan Kloppenburg de misstappen van het rapduo. ‘Ik heb ze direct een e-mail gestuurd. Ik stelde me een beetje vaderlijk op en zei dat ik het allemaal wel begreep. Die jongens hadden het zo druk, dan doe je soms dingen waarvan je later spijt krijgt. Ik adviseerde hun een beetje minder hard te werken. Maar ze hebben nooit gereageerd.’

Incidenten als deze riepen de vraag op of zinloos geweld niet alleen iedereen kan overkomen, maar ook door iedereen kan worden gepleegd die op het verkeerde moment op de verkeerde plaats is. En of daders niet net zulke eerzame burgers konden zijn als degenen die meelopen in een stille tocht. Dus tegen wie of wat was het protest tegen zinloos geweld nu eigenlijk gericht?

Intussen ontstond in de media ook discussie over de motivatie van sommige Nederlanders om zich bij het protest aan te sluiten. Dagbladcommentatoren en cultuursociologen lieten zich daar overwegend kritisch over uit. Het protest zou niet zozeer worden gevoed door verontwaardiging of medeleven, maar door een grote behoefte aan saamhorigheid. ‘De rouwziekte is een religie voor de eenzamen die niet langer behoren tot traditionele religies’, haalde het dagblad Trouw de conservatieve Britse denktank Civitas aan, die in 2004 onderzoek deed naar publiek rouwbeklag. ‘De bloemen en teddyberen zijn de bijbehorende riten, de collectieve minuut stilte is de liturgie.’

De kritiek leek een kern van waarheid te bevatten. Publiek rouwbeklag was eind jaren negentig, begin 2000 een ware trend. In oktober 1996 werd in Brussel een Witte Mars gehouden als reactie op de affaire-Dutroux. Op 7 september 1997, een week voor de moord op Meindert Tjoelker, togen tienduizenden naar Londen om de dood van prinses Diana te herdenken. Ook de moord op Pim Fortuyn in mei 2002 bracht duizenden mensen op de been. Toen de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringbeleid Nederlanders in 2007 de vraag voorlegde wanneer ze zich het meest één hadden gevoeld met hun landgenoten, eindigden protestbijeenkomsten tegen zinloos geweld boven de Tweede Kamerverkiezingen en het overlijden van prins Claus.

Alsof bij het protest nog niet genoeg kanttekeningen konden worden geplaatst, raakte het nog verder aan inflatie onderhevig door een aantal stille tochten die in Nederland werden gehouden met een wat opmerkelijke aanleiding. In Drachten liepen tweehonderd mensen mee in een tocht voor hond Boris, die was doodgeschoten door de politie. In Heerde werd een tocht gehouden voor slachtoffers van de mond- en klauwzeerepidemie, die uitmondde in een herdenkingsdienst bij een schaapskooi, met toespraken van professor Bob Smalhout en kardinaal Simonis. En door Arnhem trok een tocht voor het babykameeltje Abdullah van circus Bongo, dat door baldadige jeugd was doodgestenigd. Je moest wel een enorme dierenvriend zijn om de stille tocht hierna nog serieus te kunnen nemen.

Vlooiencircus

Omdat de burgerinitiatieven tegen zinloos geweld zelf ook aanvoelden dat ze aan versnippering en verwatering ten onder dreigden te gaan, besloten ze in 2000 te gaan samenwerken. Aangevuld met een aantal partijen die zich op hun eigen manier om geweld bekommerden, zoals de politie Flevoland, de vereniging Ouders van een Vermoord Kind en de Belangengroep Ouders van een Vermoord Kind in het Buitenland, werd de Landelijke Organisatie voor Veiligheid en Respect (LOVR) opgericht.

Een goed idee, zo leek het, en de enige manier voor alle kleine clubjes om echt een vuist te kunnen maken. Niet in de laatste plaats omdat ze zo meer kans maakten op steun en subsidie van de overheid. De organisatie bedacht een slogan (‘Geweld eindigt, waar respect begint’), trok ambassadeurs aan (majoor Bosshardt, Lulu Wang, Leo Beenhakker), startte een landelijk informatiecentrum en organiseerde een Dag Tegen Geweld.

‘De LOVR had megagroot kunnen worden,’ zegt Anja Krassenburg, die voor de organisatie de Dag Tegen Geweld coördineerde. ‘Er zat zó veel kennis en gedrevenheid in.’ Maar de LOVR werd niet megagroot. Het verbond klapte na twee jaar uit elkaar.

Dat samenwerking niet makkelijk zou worden, was te voorzien. Zet nabestaande Jan Kloppenburg aan één tafel met dierenvrienden Will en Bea Kortekaas en stichting Stop het Pesten en een belangenconflict ligt op de loer. Maar dat het zo hoog zou oplopen, had niemand verwacht. ‘Ik voelde me net de directeur van een vlooiencircus,’ zegt Jaap de Ruijter de Wildt, die als oprichter van Groningen Veilig korte tijd het voorzitterschap van de LOVR op zich nam. ‘Ik was voortdurend bezig wegspringende vlooien bij elkaar te houden. Over alles, of het nu over geld ging of over waarop we ons als vereniging moesten concentreren, ontstond ruzie.’

‘Allemaal koninkjes in hun eigen koninkrijk,’ typeert Jan Kloppenburg de onderlinge verhoudingen. ‘Ik had nog water bij de wijn gedaan door over geweld in het algemeen te willen praten, in plaats van alleen over zinloos geweld. Maar anderen wilden blijkbaar niets van hun eigen identiteit inleveren.’

Het grootste probleem, zeggen verschillende betrokkenen achteraf, was dat zinloos geweld voor veel deelnemende stichtingen een te gevoelig onderwerp was om in groot verband over te vergaderen, laat staan compromissen te sluiten over de voorkoming ervan. ‘Een flink aantal leden droeg een persoonlijke pijn met zich mee. Daar gaat zo’n organisatie op kapot,’ zegt Anja Krassenburg. ‘Voor die mensen was hun eigen stichting een vorm van rouwverwerking,’ zegt Jacqeline de Jong van stichting Meld Geweld uit Rotterdam. ‘Dan wordt samenwerken heel lastig.’

Hans Zonneveld van stichting Mensen Gevraagd was anderhalf jaar lang voorzitter van de LOVR. ‘Het was het moeilijkste wat ik ooit heb gedaan,’ zegt de oud-wethouder. ‘Er was erg veel wantrouwen en competitie; mijn stichting is belangrijker dan jouw stichting, mijn leed is groter dan jouw leed. Dat uitgerekend mensen die tegen zinloos geweld streden elkaar zo naar het leven stonden, was erg pijnlijk.’

De vele meningsverschillen leidden ertoe dat vergaderingen door steeds minder partijen werden bezocht, en dat het bestuur van de LOVR uiteindelijk niets anders kon doen dan de organisatie opheffen. Naast het verlangen naar een geweldloze samenleving, luidde de bittere conclusie, was er weinig tot niets waarin de verschillende stichtingen elkaar hadden gevonden. Op één ding na dan: de aversie tegen de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld uit Noordwijk.

Krasloten

‘Kijk’, zegt Bart Wisbrun (50), terwijl hij een paar met bont gevoerde sm-handboeien met lieveheersbeestjesmotief omhoog houdt. ‘Aardigheidje van een collega. Ik heb er nog over gedacht ze voor de grap naar de NS te sturen, toen ik hoorde dat treinconducteurs handboeien zouden krijgen.’ Op het kantoor waar hij ontvangt, is zo’n beetje álles rood met zwarte stippen, het kopieerapparaat inbegrepen. Wisbrun is oprichter van de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld. Toen hij in 1997 de stille tocht voor Meindert Tjoelker op tv zag, bekroop hem het gevoel dat hij iets moest ondernemen om te voorkomen dat de aandacht voor zinloos geweld zou wegebben. Door zijn werk in de reclamewereld kwam hij op het idee een symbool tegen zinloos geweld te introduceren. Eentje dat iedereen zou aanspreken en dat een gevoel van vertrouwen zou schenken, ‘net als het symbool van het Rode Kruis’. Het werd een lieveheersbeestje. Wisbrun bouwde er een hele stichting omheen.

Waar andere burgerinitiatieven moesten worstelen voor hun bestaansrecht en in veel gevallen vroegtijdig het loodje legden, groeide de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld uit tot een bloeiende organisatie. Anno 2008 heeft de stichting een budget van een miljoen euro, elf vaste medewerkers, steunpunten in zes provincies en een keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Ook zijn er plannen om Europa in te gaan.

Aanvankelijk was het succes vooral te danken aan het lieveheersbeestje, een beeldmerk waaruit goed munt bleek te slaan. Naast de bekende stoeptegels, waarvan er inmiddels vijfduizend door heel Nederland liggen, ging de organisatie ook T-shirts, tassen, polsbandjes, ballonnen, verjaardagskalenders, kentekenstickers, bierviltjes, postzegels en krasloten met een lieveheersbeestje verkopen.

Toen de belangstelling voor zinloos geweld begon te dalen, verbreedde de stichting haar terrein. Het initieerde bewustwordingscampagnes tegen pesten op school en wapenbezit bij jongeren. Dat leverde de nodige media-aandacht en tienduizenden euro’s overheidssubsidie op.

Bart Wisbrun denkt commercieel en schaamt zich er niet voor. Voor zijn kantoor staan twee Volkswagen Kevers, uitgevoerd in rood met zwarte stippen, om zijn organisatie te promoten. Toen hij van enkele bedrijven te horen kreeg dat ze hun naam niet aan zijn stichting wilden verbinden omdat ‘zinloos geweld’ zo negatief klinkt, bedacht hij onmiddellijk een nieuw project. HeldenMoed, heet het. De bedoeling is dat bedrijven en gemeenten lintjes gaan uitreiken aan jongeren die zich heldhaftig hebben gedragen. ‘Je moet een onderwerp een beetje sexy maken,’ zegt Wisbrun. ‘Dan willen de mensen wel meedoen.’ Stille tochten heeft zijn stichting nooit georganiseerd. ‘Prima hoor, ik heb ook een paar keer in een stille tocht meegelopen, en wie er eentje wil organiseren kan bij ons een draaiboekje aanvragen, maar zelf geloof ik er niet in.’ In een dag tegen geweld evenmin. ‘Wij gaan voor 365 dagen per jaar.’

Het is om dit soort dingen dat veel andere burgerinitiatieven tegen zinloos geweld grote weerzin koesterden tegen de stichting uit Noordwijk en nog liever ten onder gingen dan met Wisbrun te moeten samenwerken.

‘Het is die stichting vooral om de commercie te doen,’ zegt Will Kortekaas van Stop Zinloos Geweld Tegen Mens en Dier.

‘Wij legden ons hart en ziel in onze stichting, dus wij hoefden niet zo nodig samen te werken met een organisatie die mensen de portemonnee uit de broek trekt,’ zegt Patricia van Heijst van Vlaardingen Tegen Geweld.

‘Het is vooral een goedlopend bedrijf, maar inhoudelijk heeft het weinig bieden,’ zegt Jaap de Ruijter de Wildt van Groningen Veilig.

‘Wij zijn inhoudelijk veel beter,’ zegt Jan Kloppenburg van Kappen Nou!

Onzinnige verwijten, vindt Bart Wisbrun. Een ‘kleine vorm van jaloezie’, vermoedt hij. ‘Als je een beweging op gang wilt krijgen, moet je dat professioneel aanpakken. Je kunt het beste ijs ter wereld maken, maar als je het niet goed weet te marketen, gaat niemand het lekker vinden. Het lieveheersbeestje is een sterk merk. Zo’n vijfennegentig procent van de Nederlanders herkent het. Daar ben ik trots op.’

Dat hij geen persoonlijke ervaring heeft met zinloos geweld, ziet hij niet als een inhoudelijke belemmering. ‘Voor onze stichting werken genoeg mensen die dat wel hebben. Als je bovendien ziet hoeveel acties en campagnes wij tot stand brengen, van KidsTegenGeweld tot Loop Jij Wapenvrij, kun je moeilijk volhouden dat we geen inhoud hebben.’

Maar het waren niet alleen concurrerende burgerinitiatieven die vonden dat de Landelijke Stichting Tegen Zinloos Geweld meer vorm dan inhoud is. Voormalig directeur van de stichting, Viviane de Bruijne, vond dat op een zeker moment ook. ‘Nadat de eerste jaren de nadruk op bewustwordingscampagnes had gelegen, vond ik het heel belangrijk dat we met inhoudelijke programma’s en concrete oplossingen zouden gaan komen,’ laat ze weten. ‘Ik wilde dat sneller dan het bestuur.’ Het verschil van inzicht leidde tot een hoogoplopend conflict, dat in 2006 resulteerde in het vertrek van De Bruijne. Saillant detail: de ex-directeur is de schoonzus van Bart Wisbrun. ‘Ik stond er dubbel in,’ zegt hij. ‘Ik zou of een zakelijk of een persoonlijk geschil krijgen.’ Het werd het tweede. ‘Dat suddert nog steeds door in de familie.’

Wat volgens de concurrentie evenmin aan de inhoudelijke kracht van de stichting heeft bijgedragen, is dat ‘zinloos geweld’ in Noordwijk wel erg ruim wordt opgevat. ‘Wat ik eronder versta, is heel divers, en verandert regelmatig,’ zegt Wisbrun. ‘Dat is ook niet erg, iedereen kan er zijn eigen invulling aan geven.’ En dus deed hij ook na de aanslagen van 11 september, de moord op Pim Fortuyn, de Amerikaanse inval in Irak, de moord op Theo van Gogh en de vertoning van Fitna een verontrust persbericht de deur uit.

Wisbrun: ‘Af en toe zoek ik natuurlijk aandacht. Mijn visie is dat wanneer je laat zien dat je er bent, je dingen in beweging kunt brengen. Bovendien geloof ik dat zoiets als de oorlog in Irak volksmenners materiaal in handen geeft om een angstcultuur te creëren, wat tot verdeeldheid tussen mensen, en vervolgens tot zinloos geweld kan leiden. Maar het is helemaal waar dat het voor omstanders best wel verwarrend is. Die denken: oké, wat doen jullie dan, wie zijn jullie dan? Aan de ene kant is dat mijn zwakte. Aan de andere kant denk ik: ik kan die klok toch niet meer terugdraaien.’

Racistische sentimenten

En zo legde de beweging tegen zinloos geweld het af tegen moslimproblematiek, tegen zichzelf, en tegen één stichting uit Noordwijk, die van zinloos geweld een goed verkoopbaar product wist te maken dat kwam te staan voor van alles en nog wat.

De vraag is of die ontwikkeling moet worden betreurd.

Ja, zegt Jan Kloppenburg. ‘Als je slachtoffers van zinloos geweld en andere geweldslachtoffers op één hoop gaat gooien, doet dat geen recht aan wat mijn zoon is overkomen. Je moet slachtoffers in hun waarde laten.’

Ja, zegt hoogleraar Veiligheid en burgerschap Hans Boutellier. ‘Als je zinloos geweld wilt aanpakken, moet je daar je beleid op focussen, en je aandacht niet verbreden.’

Ja, zeggen de cijfers, die uitwijzen dat zinloos geweld, welke definitie je ook hanteert, niet is afgenomen.

Maar er klinkt ook een genuanceerder geluid. Dat bovendien goed doet begrijpen waarom de weduwe van postbode Peter Herwegh na de moord op haar man niet opriep tot protest, zoals politiechef Cees Bangma tien jaar eerder had gedaan na de dood van Meindert Tjoelker, maar de inwoners van Zaamslag nadrukkelijk verzocht zo min mogelijk ruchtbaarheid aan het incident te geven.

Tjerk Jan Schuitmaker is erg dankbaar voor alle steunbetuigingen die zijn familie kreeg nadat zijn zus Froukje om het leven was gekomen. Ook de stille tocht die voor haar en Marianne Roza werd gehouden, deed hem goed. En alle media-aandacht vormde een goede manier om iets nuttigs te doen met zijn verdriet. Maar de zinloosgeweldhype die na de dood van zijn zusje op gang kwam, had ook minder prettige kanten, vertelt hij. Zo greep een deel van Gorinchem de Turkse achtergrond van de moordenaar aan om de gehele Turkse gemeenschap in de stad te veroordelen. Dat ging zo ver dat de familie Schuitmaker zich genoodzaakt zag een open brief naar de krant te sturen om racistische sentimenten in te dammen.

De plaatselijke stichting tegen zinloos geweld, die onmiddellijk na het drama door twee stadsbewoners werd opgericht, raakte al snel in conflict met de gemeente. Twistpunt: de plek van het herdenkingsmonument. Toen Gorcum Tegen Geweld later ook nog een landelijke stille tocht organiseerde op het Malieveld in Den Haag, zette het geruzie zich voort in de media. ‘De stichting claimt het drama,’ zei de Gorinchemse burgemeester in de krant. ‘Ze misbruiken het leed.’

Later werd de media-aandacht pas echt pijnlijk. Vooral voor zijn ouders, zegt Schuitmaker. ‘Sla je anderhalf jaar na dato een krant open, staat daar weer de naam van je dochter omdat er iets is gebeurd dat zou lijken op wat haar is overkomen. Studeert weer iemand af op zinloos geweld, belandt het verhaal van Froukje totaal verwrongen in een scriptie. Zo wordt het leed uit je handen getrokken en in je gezicht gesmeten op een manier waar je niks mee kan, op een moment dat je denkt: nu even niet.’

De stichting Gorcum Tegen Geweld nam Schuitmaker op sleeptouw naar allerlei bijeenkomsten over zinloos geweld, waaronder ook de vergaderingen van de Landelijke Organisatie voor Veiligheid en Respect. Aanvankelijk ging hij graag mee en hield hij hier en daar een toespraak, maar later brak hem dat op. ‘Ik belandde in een circus van beleidsnotities en ouders van vermoorde kinderen,’ zegt hij. ‘Ik werd weggerukt uit alles wat normaal was voor een jongen van mijn leeftijd, en was alleen nog maar “de broer van”. Maar het was heel moeilijk om uit dat wereldje te stappen zonder het gevoel te hebben dat ik mijn zusje verloochende.’

Toen de LOVR ter ziele ging, zag Schuitmaker een uitweg. Hij liet zinloos geweld voor wat het was en probeerde zo goed en zo kwaad als het ging zijn studentenleven te hervatten. Maar negen jaar later is hij nog altijd niet helemaal van het circus verlost. ‘Een van de grote nadelen van die hype is dat ik erg gefocust ben geraakt op wat na de dood van mijn zusje is gebeurd. Als we met de familie bij elkaar komen om haar te herdenken, gaat het alleen maar over de onzin die we de afgelopen jaren hebben meegemaakt.’

Niet zo gek, zegt Schuitmaker. Er is een ‘stoomwals van media-aandacht en landelijke gevoelens’ over zijn familie heen gekomen. ‘Dat op zich is al iets wat je moet verwerken. Maar ik wil Froukje nu eindelijk eens kunnen herinneren om wie ze was.’

Bekendste dodelijke slachtoffers van zinloos geweld

Joes Kloppenburg (26), Amsterdam, 17 augustus 1996, werd in elkaar geslagen nadat hij twee mannen aansprak op hun agressieve gedrag

Meindert Tjoelker (30), Leeuwarden, 13 september 1997, werd in elkaar geslagen nadat hij vier mannen aansprak op vernieling van een fiets

Marianne Roza (18) en Froukje Schuitmaker (17), Gorinchem, 10 januari 1999, kwamen om bij een schietpartij voor een discotheek

Daniël van Cotthem (17), Vlaardingen, 9 januari 2000, werd zomaar in elkaar geslagen op een stationsperron

René Steegmans (22), Venlo, 24 oktober 2002, werd in elkaar geslagen nadat hij jongeren aansprak op het lastigvallen van een bejaarde vrouw

Sedar Soares (13), Rotterdam, 1 februari 2003, kwam om door een kogel. Aanleiding nog altijd onbekend

Anja Joos (43), Amsterdam, 5 oktober 2003, Werd in elkaar geslagen omdat ze (onterecht) van winkeldiefstal werd verdacht

Manuel Fetter (32), Leeuwarden, 24 september 2004, werd neergestoken door een geestelijk gestoorde man

Peter Herwegh (56), Zaamslag, 30 april 2008, werd in elkaar geslagen nadat hij vernielzuchtige jongeren op de film vastlegde