IJslanders (nog) koel onder de crisis
Op het plein voor het parlementsgebouw in het centrum van Reykjavik heeft zich afgelopen zaterdagmiddag een handjevol demonstranten verzameld. Een vrouw met een paarse muts draagt een kartonnen protestbord. Twee meisjes delen T-shirts uit waarop de minister-president van IJsland met een varkensneus staat afgebeeld. Een potige man met een gat in zijn trui houdt een toespraak, die hij begint en besluit met een vuist in de lucht.
Het tafereel wordt gretig gadegeslagen door een twintigtal journalisten, cameralieden en fotografen. Voor hen komt de demonstratie, hoe kleinschalig ook, als geroepen. Vanuit heel Europa en de Verenigde Staten zijn ze naar het verre Noorden afgereisd om de economische crisis in IJsland in beeld te brengen. Maar dat blijkt nog niet mee te vallen. &#8216;Mijn chef wil dat ik lange rijen voor de supermarkt laat zien,&#8217; klaagt een Engelse journalist. &#8216;Maar die stáán er helemaal niet.&#8217; Een Fransman zegt: &#8216;Je zou toch verwachten dat de mensen hier totaal wanhopig zijn. Maar ik merk er niks van. Daar word ík bijna wanhopig van.&#8217;
En dus zoomen de camera&#8217;s nog maar eens in om het protest wat meer body te geven. En duikt het gehele journaille op die ene demonstrant die wél emoties toont. &#8216;Je moet wat,&#8217; zegt een Amerikaanse verslaggever. &#8216;De hele wereld weet dat IJsland naar de haaien gaat. Dan kan ik moeilijk zonder verhaal thuiskomen.&#8217;
Hamsteren
Een beetje vreemd is het wel. Nog niet zo lang geleden heette IJsland onder financieel specialisten een &#8216;economisch wonder&#8217;. Met een welvaartsniveau dat in vijf jaar tijd met vijfenveertig procent was toegenomen, en een indrukwekkende reeks bedrijfsovernamen in het buitenland, was het eiland (populatie: driehonderdduizend) uitgegroeid tot een mogendheid om rekening mee te houden.
Nu is alles opeens anders. IJsland staat op de rand van het faillissement, banken kunnen hun schulden niet meer dragen, de kroon is in een vrije val geraakt, de inflatie en de rentes rijzen de pan uit, en de import van goederen &#8211; behalve vis, schapen en aluminium produceert IJsland zelf niets &#8211; loopt groot gevaar.
Ondertussen is IJsland in een koude oorlog verwikkeld geraakt met Groot-Brittannië, waar driehonderdduizend klanten van internetspaarbank Icesave hun geld zijn verloren. De Britse premier Brown deed zelfs een beroep op antiterreurwetgeving om beslag te kunnen leggen op de IJslandse tegoeden.
Maar vraag de gemiddelde IJslander hoe hij de economische crisis ervaart, en hij blijft koel. Inderdaad, de lening voor zijn auto is verdubbeld. En ja, hij kent mensen die hun baan dreigen te verliezen, of hun huis niet meer kunnen betalen. Maar grote paniek? Nee. Het zal toch allemaal wel weer goed komen, zeker? Toen een manager van supermarktketen Bonus onlangs opriep om te gaan hamsteren, werd hij door de natie voor gek versleten. Crisis, depressie, rampspoed: IJsland lijkt er niets van te willen weten.
Deuren dicht
Hoe komt dat? Thórólfur Thórlindsson, socioloog aan de Universiteit van IJsland, wijt het aan de naar koppigheid neigende eigengereidheid die kenmerkend zou zijn voor de IJslandse volksaard. &#8216;We zijn lang gekolonialiseerd geweest, en hebben hard voor onze onafhankelijkheid moeten knokken,&#8217; zegt hij. &#8216;Dat heeft ertoe geleid dat we ons nu niet graag door buitenstaanders de les laten lezen.&#8217;
Twee jaar geleden mocht de wereld al met die eigengereidheid kennismaken, toen de IJslandse overheid van de ene op de andere dag besloot weer op walvissen te gaan jagen, en de protesten die dat in het buitenland teweegbracht volledig in de wind sloeg. Het is dezelfde eigengereidheid die David Oddsson, voorzitter van de Centrale Bank, tentoonspreidde toen hij de afgelopen jaren verschillende buitenlandse waarschuwingen voor een mogelijke financiële crisis naar het rijk der fabelen verwees. Zelfs nu de crisis een feit is, probeert IJsland buitenlandse bemoeienis op afstand te houden. Hoe welkom een financiële injectie van het Internationaal Monetair Fonds ook zou zijn, de IJslandse overheid is zo gespitst op haar onafhankelijkheid dat ze de deuren zo lang mogelijk dicht houdt.
Maar de koele houding van de Noorderlingen kent méér verklaringen. En IJsland, waar zo&#8217;n beetje iedereen boeken leest én schrijft, zou IJsland niet zijn als die verklaringen niet zouden worden aangereikt door de literatuur. Wie de grote roman Sjálfstaett fólk (Onafhankelijke mensen) van Nobelprijswinnaar Halldor Laxness leest, begrijpt de IJslanders al meteen een stuk beter. Hoofdfiguur in het boek is de oude Bjartur, die als schaapherder de strijd aangaat met het woeste IJslandse landschap. Bjartur ontmoet tegenslag na tegenslag, maar geeft zich nooit gewonnen. Zelfs als hij in een sneeuwstorm belandt, bijna in een gletsjerrivier verdrinkt, en half bevroren raakt, houdt hij de moed erin door oude balladen over veldslagen van IJslandse helden te citeren. Bjartur, zou je kunnen zeggen, staat symbool voor de oudere generatie IJslanders. Een generatie die al veel te verduren heeft gehad, maar gewapend met de culturele erfenis van de saga&#8217;s altijd overeind is blijven staan.
In de haven van Reykjavik loop je die oudere generatie al snel tegen het lijf. In de persoon van Arnar bijvoorbeeld, een knoestige, gepensioneerde visser, die nog elke dag gaat kijken hoe de zalm, kabeljauw, en garnalen met schepen tegelijk worden binnen gevaren. Begin tegen Arnar over de economische crisis en hij schiet in de lach. &#8216;Wij hebben hier al zovéél aan de hand gehad,&#8217; zegt hij. &#8216;Vulkaanuitbarstingen, epidemieën, kabeljauwoorlogen.&#8217; In de jaren tachtig, herinnert hij zich, daalde de kroon ook vreselijk in waarde. &#8216;Maar ook daar zijn we weer bovenop gekomen.&#8217; En terwijl hij een sigaret aansteekt, haalt Arnar een spreekwoord aan dat deze dagen vaker klinkt in Reykjavik: &#8216;Alle hagelstormen gaan vroeg of laat weer liggen.&#8217;
Gevulde papegaaiduikers
Met Sjálfstaett fólk is niet het hele verhaal van IJsland verteld. In de boekhandels in Reykjavik prijkt naast de roman van Halldor Laxness een andere IJslandse bestseller: 101 Reykjavik van Hallgrímur Helgason. Dat boek beschrijft het leven van Hlynur, een dertiger die zich weekend na weekend vol in het uitgaansleven stort, voortgedreven door drank, coke en geilheid, en als hij thuis is uit pure verveling de hele wereld opbelt met zijn gloednieuwe satelliettelefoon.
Het is deze decadentie die sinds begin jaren negentig zo&#8217;n beetje de norm is onder de jongere IJslanders. &#8216;Krutt-kynslotin&#8217;, worden de zachtmoedige, maar o zo verwende jongeren genoemd: de &#8216;knuffelgeneratie&#8217;. Wie tot de Krutt-kynslotin behoort, verdient zijn geld doorgaans in de financiële wereld, is verslaafd aan gadgets en luxe en beschouwt de tientallen überhippe cafés en clubs in Reykjavik als zijn natuurlijke habitat.
De avond nadat de IJslandse premier Geir Haarde zichzelf in NOVA hoort zeggen dat zijn land &#8216;niet failliet&#8217; is, rijden in Reykjavik de BMW&#8217;s en Maserati&#8217;s in colonnes over de Laugavegur. In deze langgerekte straat bevinden zich alle boetiekjes, eettentjes en barretjes waar de Krutt-kynslotin zijn iPhones koopt, zijn gevulde papegaaiduikers eet en zijn cocktails drinkt. Top of the bill is Kaffibarinn, een café dat gedeeltelijk in handen is van de Britse muzikant Damon Albarn, alleen toegankelijk is voor een select gezelschap, en dus niet zomaar het decor vormt van 101 Reykjavik. Onderuitgezakt op een zwartwitte loungebank slaan Magnus en Frida de ene na de andere tequila achterover. &#8216;Nee, ik wil helemaal niets zeggen over de crisis,&#8217; zegt Magnus. &#8216;Ach,&#8217; valt Frida hem bij, &#8216;die crisis, dat stelt toch nauwelijks iets voor?&#8217; Magnus: &#8216;Nou ja, vanavond in elk geval niet.&#8217;
Speelgoedzaak
Dat veel jongere IJslanders niet van de crisis willen weten, is omdat ze in staat van ontkenning verkeren, zegt hoogleraar economie Jon Danielsson. &#8216;Van alle IJslanders zullen zij de grootste draai moeten maken. Zij zijn gewend geraakt aan geld uitgeven, en aan meerdere auto&#8217;s voor de deur. En zij hebben hun peperdure appartementen betaald met buitenlandse leningen, die straks niet meer te betalen zijn.&#8217; Bovendien, zegt Danielsson, werken veel jonge IJslanders in sectoren waar nu de klappen vallen. &#8216;De kans dat ze binnenkort op straat staan is groot.&#8217;
Volgens 101 Reykjavik-auteur Hallgrímur Helgason hebben de jongere IJslanders de crisis voor een belangrijk deel aan te wijten aan hun eigen overmoed. &#8216;Voordat het land opbloeide door de markthervormingen,&#8217; zei hij onlangs in The Guardian, &#8216;had niemand ooit kunnen bedenken dat IJslanders zakenlui konden zijn. Wij waren arme vissers en boeren, dus het had een enorm effect toen we die jonge mensen opeens Britse en Deense bedrijven zagen opkopen. Iedereen pakte zijn kansen, als kinderen. Echt, het was niet zomaar dat de Engelse speelgoedzaak Hamleys een van de eerste IJslandse aankopen was.&#8217;
De enige manier waarop de Krutt-kynslotin zichzelf van al te grote malaise kan redden, zegt hoogleraar economie Danielson, is als ze hun handen uit de mouwen durven steken. &#8216;Ook zij zullen op traditionele IJslandse sectoren als de visserij moeten terugvallen, of ze het nu leuk vinden of niet.&#8217;
Frida en Magnus moeten er nog even niet aan denken. &#8216;Ach,&#8217; zegt Frida, &#8216;terwijl ze nog een tequila leegt, &#8216;het buitenland zal ons heus wel redden.&#8217; Magnus: &#8216;Het zal allemaal echt zo&#8217;n vaart niet lopen. We hoeven heus niet echt in de visindustrie te gaan werken. Hoogstens in het toerisme.&#8217; Even is het stil. Frida schudt haar hoofd. &#8216;Nee Magnus, het feest is over. Magnus kijkt bedrukt: &#8216;Ja,&#8217; zegt hij: &#8216;Ik denkt het ook.&#8217;