Beschouwing / Hoe waar is Kruistocht in spijkerbroek?
Dr. Simiak en zijn tijdmachine; de heldhaftige Dolf Wega met zijn roestvrijstalen broodmes; de gemene monniken; het engelachtige jongetje Nicolaas dat voorspelt dat de zee uiteen zal wijken zodat de kinderschare naar Jeruzalem kan lopen: de personages uit het fascinerende kinderboek Kruistocht in spijkerbroek van Thea Beckman spreken nog steeds tot de verbeelding. Net als het hele fenomeen van de kinderkruistocht. Geen wonder dat het boek al door generaties kinderen is verslonden en dat de verfilming door Ben Sombogaart een fenomenaal succes is.
Maar zijn er ooit kinderkruistochten geweest? Hoe waar is het boek en hoe waar is de film? De middeleeuwse kronieken leveren een gevarieerd beeld op. Beckman heeft er uitvoerig uit geput, maar ze heeft er ook lustig op los gefantaseerd.
Fibonacci-reeks
Neem het riddertoernooi in het Franse dorpje Montgivray, op 14 juni 1212 georganiseerd door de hertog van Dampierre. Dolf Wega, de grote blonde tiener uit Amstelveen, de hoofdpersoon van het verhaal, zou er alles voor over hebben dat te zien: een gevecht tussen echte ridders op paarden, met schilden, zwaarden en pluimen op hun helm.
Gelukkig hebben twee vrienden van zijn vader, dr. Simiak en dr. Kneveltoer, een tijdmachine uitgevonden. Dolf neemt erin plaats, maar helaas, de twee geleerden zijn vergeten dat in de Middeleeuwen de Juliaanse kalender gold, niet onze Gregoriaanse. Als Dolf in de Middeleeuwen belandt, is het daar niet 14 juni 1212, maar tien dagen later.
Als Kneveltoer en Simiak de kalender wel hadden aangepast, had Dolf dat toernooi dan kunnen zien? Waarschijnlijk niet. Er waren toen geen hertogen van Dampierre die toernooien hielden. Thea Beckman heeft Dolf gefopt. De heren van Dampierre kregen die titel pas eeuwen later. Toernooien waren toen allang uit de mode en als hertogen werden de Dampierres vooral bekend door een scabreus rijmpje:
Le duc de Dampierre ayant déclaré
Que tous les cocus devaient être noyés,
Madame de Dampierre lui a demandé,
S’il était bien sûr de savoir nager!
(toen de hertog van Dampierre had verklaard
dat alle hoorndragers verzopen moesten worden
heeft mevrouw van Dampierre hem gevraagd
of hij er zeker van was te kunnen zwemmen)
Juliaanse kalender of niet, de twee tijdmachine-uitvinders hebben nog een vergissing begaan. Dolf belandt niet bezuiden de Loire bij Montgivray, maar in een woud bij Spiers, aan de Rijn. De eerste die hij daar tegenkomt, is een jongen in nood, door struikrovers belaagd. Het is een student, Leonardo. Hij komt uit Pisa en is de zoon van een koopman met aanzien, Bonacci. Leonardo Fibonacci houdt van rekenen en daar kan Dolf, met zijn twintigste-eeuwse kennis, hem goed bij helpen. Als ze de struikrovers hebben verslagen – Leonardo knuppelt er een dood – legt Dolf Leonardo de werking van de Arabische cijfers en het getal nul uit. Al snel zitten ze samen in het zand rekensommen te maken. Voor Leonardo Fibonacci is dat het begin van een briljante carrière, hoewel Thea Beckman daar verder over zwijgt. Hij werd een van de beste wiskundigen van de dertiende eeuw, de uitvinder van de beroemde Fibonacci-reeks. Dolf die Leonardo onderwijst in de reeks die Leonardo uitvindt: het is een leuke time-clash. De tijd vliegt en als Dolf op zijn horloge kijkt, merkt hij tot zijn schrik dat het ogenblik is aangebroken om vooruit naar de twintigste eeuw te gaan. Hij heeft, behalve de struikrovers en Leonardo, niets van de Middeleeuwen gezien.
Op zoek naar de juiste plek om terug te worden geteletransporteerd, belandt Dolf in een onafzienbare stroom kinderen. Er staat een jongen op de steen die Dolf als baken heeft neergelegd en, er zou anders geen Kruistocht in spijkerbroek zijn, niet Dolf, maar die jongen wordt naar de twintigste eeuw geseind. Dolf blijft achter in de wetenschap dat het zeker drie maanden duurt voor de tijdmachine weer genoeg is opgeladen en hijzelf terug kan gaan. Als hij al terug kan gaan. Maar hij is goed in rekenen en troost zich met de gedachte dat hij nog altijd boekhouder in middeleeuws Italië kan worden.
Dolf sluit zich bij de kinderen aan en ook Leonardo Fibonacci doet dat: reizen in een groep is veiliger. De kinderen zijn vanuit heel het Rijnland toegestroomd voor een kruistocht die moet eindigen met de bevrijding van Jeruzalem uit handen van de ongelovige Turken. De gezichten zijn smal, de lichamen uitgehongerd en het immense leger slaat zijn kamp op voor de poorten van Spiers.
Onbespoten kip
De film begint anders. Daar woont Dolf in Rotterdam waar Dolfs geleerde moeder de tijdmachine bedient. Dolf wil ook niet naar de Middeleeuwen, laat staan naar Montgivray. Hij wil terug naar Spiers, waar hij de dag tevoren door een miskleun het Nederlands Jeugdvoetbalteam het Europese jeugdkampioenschap heeft laten verliezen. Hij gaat ’s nachts stiekem het lab binnen, toetst de tijdscoördinaten verkeerd in en belandt wel in Spiers, maar in de verkeerde eeuw. Ook de jonge Leonardo Fibonacci komt in de film niet voor. Hij is vervangen door een leuk meisje. Maar voor de rest lopen, behalve op het eind, film en boek redelijk parallel.
In beide versies zijn de burgers van Spiers niet aardig. Ze weigeren de kinderen te voeden. Dat lijkt barbaars. Maar de inwoners van Spiers hebben reden tot wantrouwen. Zo’n honderd jaar eerder kwam er ook een zootje ongeregeld langs, op aansporing van Peter de Kluizenaar op weg naar het Heilige Land. Ze hadden stevig huisgehouden en alle joden van de stad willen vermoorden. De bisschop van Spiers had de meeste joden tegen een fiks geldbedrag in zijn citadel in veiligheid gebracht en zelfs een aantal raddraaiers opgehangen. Verderop, in Worms, liep het anders. De bende had de deuren van het bisschoppelijk paleis opengebeukt en bijna alle joden van Worms vermoord. Dat herhaalde zich ook elders, tot ze bij de Hongaarse grens in de pan werden gehakt door de Hongaarse koning Koloman.
In Thea Beckmans boek lees je daar niets van – dat is misschien het grootste bezwaar tegen haar boek – en de film zwijgt erover.
De kinderkruistochten zijn namelijk niet los te zien van de sfeer waarin de kruistochten ontstonden. In 1095 roept paus Urbanus II in het Franse Clermont de westerse christenheid op Jeruzalem te bevrijden uit de handen van de moslims. ‘Dieu le veut’, God wil het, is de kreet die door Frankrijk en al snel daarbuiten raast. De religieuze vervoering is tastbaar, wie meedoet krijgt volledige vergeving van zonden. De Eerste Kruistocht is een succes, op 14 juli 1099 wordt Jeruzalem veroverd. Bijna alle joden en moslims in de stad worden bruut vermoord. Maar de religieuze vervoering in stand houden is moeilijker. De opeenvolgende pausen in Rome proberen de diepgewortelde en opgezweepte religieuze sentimenten steeds meer te gebruiken voor hun politieke doeleinden: erkenning als westers opperheer. De Duitse keizers zijn dat zeker niet van plan en raken in conflict met de pausen. In de twaalfde eeuw begint het vuur langzaam te doven. De Kerk is en blijft machtig, maar ze is niet meer almachtig. Vorsten beloven nog steeds op kruistocht te gaan, maar stellen de nakoming van die belofte steeds vaker uit. In het begin van de dertiende eeuw is de sfeer verpest; de kruistochten hebben hun beste tijd gehad. De vergeving van zonden, een belangrijk motief voor kruisvaarders, is een centenkwestie aan het worden. Wie geld heeft koopt zijn zonden af. Geruzie, domme koppigheid en puur onbenul hebben Jeruzalem verloren doen gaan. De kruistochtenmachine draait nog en gelovig blijven ze, de middeleeuwers, maar het geloof in de kruistochten loopt langzaam op zijn eind. De geest is geweken.
Thea Beckmans kinderen zien dat anders. Zij bidden en geloven. Tijdens een hevig noodweer slaat de bliksem in de kerktoren van Spiers en de burgers doen het uiterste om te voorkomen dat hun stad in vlammen opgaat. De kinderen zien daar Gods hand in en die burgers ook. In de film hangen ze zelfs de burgemeester op, die de kinderen het eten weigerde. Om boete te doen krijgt de kinderschare eten en Dolf een onbespoten kip, die lekkerder smaakt dan hij ooit heeft geproefd. God, zeggen de kinderen, heeft een wonder verricht. Het geloof heeft overwonnen.
In Beckmans boek, en ook in de film, speelt dat geloof de belangrijkste rol. Weten doen Dolfs metgezellen weinig, geloven doen ze des te meer. Hoewel, mits goed aangepakt, weten ze heel veel. Dolfs inbreng is zijn organisatietalent en zijn vermogen over rangen en standen heen te stappen. Zijn verhaal is een beetje dat van de white man’s burden, de koloniale empire builder die de tegenstribbelende inboorlingen de weg wijst. In Beckmans boek is dat behoorlijk irritant, want zo gedesorganiseerd waren die middeleeuwers ook weer niet, ook niet in 1212. In de film is dat veel minder, en dat maakt de film wat vlotter dan het boek.
Rattenvanger van Hamelen
Maar heeft Beckmans kinderkruistocht echt bestaan?
In elk geval zijn er in het begin van de dertiende eeuw overal in Europa rondzwervende groepen arme boeren. Door de veranderende economische omstandigheden waren ze, met name in Noord-Frankrijk en het Rijnland, gedwongen hun land te verkopen. Kroniekschrijvers uit die tijd hebben het over pueri. Dat kan kinderen betekenen, maar ook plattelanders, countryboys, zoals de Amerikanen zeggen. Latere kroniekschrijvers hebben dat ‘pueri’ te letterlijk opgevat, beweerde de Italiaanse kruistochtkenner Giovanni Miccoli in 1961 in een baanbrekende studie. Het ging vooral om jonge plattelanders, die hun omzwervingen omzetten in religieuze protestprocessies. In Italië predikte Franciscus van Assisi de Heilige Armoede en kreeg duizenden volgelingen, vooral onder deze groep. Pas later zouden de geschiedschrijvers van de religieuze protestbewegingen kruistochten hebben gemaakt.
Dat maakt het verhaal over een kinderkruistocht in 1212 nog niet apocrief. We hebben er waarschijnlijk het verhaal van de Rattenvanger van Hamelen aan te danken: er is duidelijk iets met kinderen aan de hand geweest. Volgens de kronieken waren er zelfs twee kinderkruistochten. Ze vonden on­geveer tegelijkertijd plaats, de ene in Frankrijk, de andere in het Rijnland, ook al was dat misschien geen echte kinderkruistocht. Thea Beckman vermeldt die Franse kinderkruistocht zijdelings en voegt de twee verhalen samen. Dat doet de film ook.
Pseudo-paters
Volgens de meeste kroniekschrijvers begint het verhaal in Frankrijk. Daar meldt zich in juni van 1212 de herdersjongen Steven van Cloyes bij de Franse koning Philips II Augustus, die op dat moment hof houdt in Saint Denis, nu een voorstad van Parijs. In Saint Denis wordt druk gebouwd aan de majestueuze kathedraal. Het is een architectonisch meesterwerk, grafkerk van de koningen van Frankrijk, de eerste gotische kathedraal, in 1136 begonnen door Suger, een bouwkundig en organisatorisch genie en abt van het plaatselijke klooster. De koning komt de werkzaamheden bekijken en Steven overhandigt hem een brief die van Christus zelf afkomstig zou zijn. Het is een oproep tot een nieuwe kruistocht, en daar heeft de koning weinig zin in. Veel van zijn Noord-Franse ridders zijn in de Languedoc nog bezig Kathaarse ketters uit te roeien. Trouwens, de koning is al op kruistocht geweest, met Richard Leeuwenhart en keizer Frederik Barbarossa. Het was een dure, maar weinig succesvolle onderneming. Na overleg met de theologen van de Parijse Sorbonne stuurt hij Steven terug naar zijn schapen.
Anderen geloven Steven wel, ze zien in hem een heilige. Onschuldige kinderen zijn beter in staat Jeruzalem uit ongelovige handen te bevrijden dan gewapende ridders, zegt Steven, en duizenden kinderen trekken achter hem aan, het dal van de Rhône door, naar Marseille. De zomer van 1212 is buitengewoon heet en droog, er is gebrek aan water en eten en veel deelnemers komen om, lang voordat ze Marseille hebben bereikt.
Daar zou de zee zich openen zoals ooit de Rode Zee zich opende voor Mozes en zouden Stevens volgelingen verder kunnen lopen, helemaal tot aan Jeruzalem. De zee opent zich niet, maar twee Marseillaanse handelaren, IJzeren Hugo en Willem het Varken, bieden een uitweg. De jonge kruisvaarders schepen zich in en varen weg. Een deel van hen verdrinkt tijdens noodweer voor de kust van Sardinië. De rest belandt op islamitische slavenmarkten. Pas in 1230 wordt die afloop bekend. Dan verschijnt er plotseling een priester in Frankrijk die de jonge kruisvaarders heeft vergezeld. Hij was vrijgelaten, de enige die terugkeerde.
Thea Beckman gebruikt IJzeren Hugo, Willem het Varken en het noodlottige einde van de Franse kinderkruisvaarders om twee pseudo-paters neer te zetten (in de film één) die de Rijnlandse kruistocht op touw hebben gezet om de kinderen te verkopen.
Woedende ouders
In dat Rijnland, in de kathedraal van Keulen, bij de schrijn van de Heilige Drie Koningen, begint in de zomer van 1212 een jonge dorpeling, Nicolaas, die kruistocht te preken. Ook hij zegt dat de zee zich zal openen. Bij Beckman wijst Dolf de kinderen hoe zij met de minste problemen door de Alpen heen naar Genua moeten lopen en is er maar één tocht. Volgens de kronieken splitste de kruistocht zich. Eén groep trekt de Gotthard over en bereikt na veel ontberingen de Adriatische kust bij Ancona. Omdat de Adriatische Zee zich niet opent, trekken ze verder tot aan Brindisi. Sommigen weten daar de boot te nemen naar Palestina. De anderen gaan de lange weg terug. Een enkeling haalt het.
De andere groep, met Nicolaas zelf, trekt over de barre pas van de Mont Cénis naar Genua. Het stadsbestuur daar vindt hun komst minder geslaagd. Wie zich definitief in Genua wil vestigen, mag blijven, de rest moet doorlopen. Als de Middellandse Zee zich de volgende morgen niet opent, accepteert een aantal dat aanbod (Sommige vooraanstaande Genuese families beweren nu van hen af te stammen). Maar de meesten trekken achter Nicolaas aan, tot in Rome.
Daar worden ze ontvangen door paus Innocentius III, een expert op het gebied van kruistochten: hij heeft er al drie gepropageerd. De ene leidde tot de verovering en leegplundering van het christelijke Constantinopel. De andere, tegen de Katharen, leidde tot de ontvolking en verwoesting van de Languedoc. De derde was de succesvolste. Een maand nadat Dolf Wega de kinderkruistocht in werd getransmieterd, vond bij Las Navas de Tolosa, in Andalusië, een van de belangrijkste veldslagen uit de Middeleeuwen plaats. Een christelijke legermacht verpletterde een Moorse strijdmacht. Het was het begin van het einde van de islamitische aanwezigheid op het Iberisch schiereiland. Het bericht erover leidde in heel christelijk Europa tot het luiden van de kerkklokken, het zingen van Te Deums en het houden van openbare gebedsdiensten. Paus Innocentius claimde de overwinning en was opgetogen.
Met al zijn eigen kruistochten achter de rug heeft Innocentius weinig op met de schare jonge kruisvaarders die de jonge Nicolaas om zich heen heeft verzameld. Hij maant de pueri aan naar huis te gaan en het opnieuw te proberen, als zij wat ouder zijn. Hoe die terugtocht verliep, is onbekend. Het is ook niet bekend of Nicolaas zelf terugging. Volgens de kronieken namen woedende ouders wel wraak op zijn vader. Die werd gelyncht.
Hoe het met Nicolaas afliep, weten we dus niet. Hoe de ‘Kruistocht in spijkerbroek’ afliep, weten we wel. Daar is een boek over geschreven en nu ook een bijzonder aardige film over gemaakt. Ik verraad niks, u moet maar gaan kijken.

Gerelateerd