Schrijvers over Berlijn
Lodewijk van Deyssel verbleef vier dagen in Berlijn, op doorreis. Paul van Ostaijen woonde er bijna drie jaar, om uit de gevangenis te blijven. August Vermeylen ging er een half jaar studeren. Lucebert werd uitgenodigd door Bertolt Brecht, maar bleef niet lang. Armando was bijna twintig jaar achtereen in Berlijn. Menig andere Nederlandstalige schrijver ging er op uitnodiging heen, want de DAAD, de Deutscher Akademischer Austausch Dienst, is niet gierig. Maarten Mourik, heeft zijn ervaringen als dwangarbeider in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog beschreven in zijn boek Brandenburgs Requiem.
Heel wat Nederlandse en Vlaamse auteurs hebben zich uitgelaten over hun indrukken en ervaringen in de Duitse hoofdstad. Daar is belangstelling voor onder de extramurale neerlandici die er studeren. Er wordt over de Nederlandstalige letteren college gegeven aan de Freie Universität. Dezer dagen door Jan Konst, hoogleraar Niederländische Philologie. Hij maakte een bloemlezing van literaire uitspraken over Berlijn.
Kostelijk om te lezen. Dat komt misschien wel vooral door de slimme manier waarop het boek is gestructureerd. Het eerste citaat stamt uit 1871 en het laatste uit 2004. Chronologie dus, niet van de teksten maar van Berlijn. De stad wordt in zijn historische ontwikkeling beschreven, vanaf de geboorte, als hoofdstad op het moment dat Duitsland als natie ontstond. Dat geeft het boek een interessante gelaagdheid. Door uitleg van Konst, kort en krachtig, wordt de lezer van periode tot periode geleid. Berlijn als pasbenoemde hoofdstad van geheel Duitsland (niet langer van Pruisen alleen), tijdens de Roaring Twenties, onder Hitler, in tweeën gedeeld, en na de val van de Muur opnieuw hoofdstad, nu van een herenigd land. Leerzaam voor eenieder die over Berlijn het essentiële aan de weet wil komen.
Daarnaast is er een andere betekenislaag. De uitspraken van de schrijvers bieden niet alleen uitzicht op aspecten van het stadsleven, ze leggen ook onderliggende opvattingen bloot. De observaties hebben vaak een geducht wat-ging-er-door-me-heen-karakter, samen met impliciete vooroordelen. Marcellus Emants ging naar het theater en toont zich vergenoegd over &#8216;de stiptheid waarmee de voorstellingen op het aangekondigde ogenblik aanvangen en de korte duur der pauzes&#8217;. Dat is andere koek dan wat Oscar van den Boogaard waarneemt. Hij constateert dat in het theater &#8216;de acteurs het publiek uitschelden en dat het publiek naar de theaters komt om uitgescholden te worden&#8217;. J. van Oudshoorn beschrijft de inrichting van de voorname huizen in Berlijn waar bij de met fraaie lopers belegde voortrappen, zich een bordje bevindt: &#8216;Aufgang nur für Herrschaften&#8217;. En voegt toe: &#8216;Ik moet onbewust voor deze kastenindeling teruggeschrikt zijn en mezelf niet tot de heerschappen gerekend hebben. Want ik kwam op de achtertrap terecht, die voor het dienstpersoneel bestemd is.&#8217;
Marsman weet het Berlijn van de jaren twintig in één vers neer te zetten als &#8216;een half ontverfde vrouw&#8217;. Dat is trefzeker en aanzienlijk beter dan wat hij in proza over de stad te melden heeft. Groot dichter, minder vaardig prozaïst; ook dát toont dit boek.
Treffend zijn de evocaties van Jacques Gans van wat er in Berlijn op straat gebeurde na de machtsovername van Hitler. Een SA-man schreeuwt: &#8216;Deutschland erwache!&#8217; De communist schreeuwt: &#8216;Braune Mordbande!&#8217; Politiemannen komen op paarden nabij. &#8216;De dikke dijen schommelen op de paardenruggen. Het weldoorvoede ritme van het staatsapparaat.&#8217;
En zo zijn er waarnemingen, analyses, overdenkingen over Berlijn in de nazi-periode. Over het gedeelde Berlijn zijn er de boutades van Gerard Reve. Frans Kellendonk schrijft indringend, over een travestiekunstenaar. F. Springer, over zijn ambassadeurstijd in Oost-Berlijn &#8211; zijn ontmoeting met Honecker. Harry Mulisch met veel heel dieps: &#8216;Nog steeds krijg ik in de buurt van Keulen dat gevoel van metafysische verwachting.&#8217; Gelukkig heeft Jan Konst de goede gedachte gehad om ook de tekst op te nemen van het lied van Harrie Jekkers: &#8216;Alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn.&#8217;
Kristien Hemmerechts ziet in het huidige Berlijn &#8216;de kleur van opgekalefaterd verval&#8217; en de tegenstelling Ossies-Wessies. Adriaan van Dis besluit het boek met een confessie: een bezoek bevrijdt hem van een vooroordeel tegen de stad. Terwijl hij in aanvang toch te maken kreeg met een benedenbuurman die hem vroeg: &#8216;Schuhe aus bitte&#8217;.
Jan Konst, ‘Iedereen is op weg naar de Brandenburger Tor’, Nederlandse en Vlaamse schrijvers over Berlijn, met voorwoord van A.F.Th.van der Heijden, Meulenhoff, 288 p., € 19,95

Aart van Zoest

Gerelateerd