Non-fictie / Leren afscheid nemen
&#8216;Ik wens je een goede rouw toe,&#8217; schreef een psychiater me na het overlijden van mijn vader. Het was een wens die me aan het denken zette: over wat goede rouw is, en waarom het zo belangrijk is. In het boek van de Britse psychoanalyticus Darian Leader, Het nieuwe zwart, vind ik overtuigende antwoorden.
Rouwen is werk, en het valt niet te verhelpen met een pil. En ook niet te versnellen: rouw moet doorleefd worden. Dat is een andere benadering dan verdriet en neerslachtigheid depressie noemen, om vervolgens een strip antidepressiva uit de kast te halen. Rouwen om mensen die je verloren hebt is een proces, en kost tijd. En het moet goed gebeuren, want als je het overslaat of als het proces stagneert, dan betaal je een prijs. Wat er dan niet goed gaat, en hoe erg mensen dat vinden, kan verkeren, maar het kan leiden tot de ontwikkeling van onbegrepen en kwellende symptomen die soms onverwacht de kop opsteken. Of tot een eeltlaag op de ziel, een gevoel van vlakheid of uitgeblustheid, waar mensen ook weer last van kunnen hebben. En anders hun omgeving wel. Het is de unverfroren boodschap van een psychoanalyticus, een boodschap die op zichzelf niet nieuw is. Leaders pleidooi voor rouwarbeid bouwt direct voort op Freuds al bijna een eeuw oude essay Trauer und Melancholie (geschreven in 1915, gepubliceerd in 1917). Maar het is wel iets wat nu weer gezegd moet worden, gezien de teneur van de tijd om verdriet te zien als een storend verschijnsel dat je snel de wereld uit moet helpen. Want het leven moet leuk zijn, verdriet is ongerief en mag vooral niet te lang duren. Het nieuwe zwart gaat ook in tegen de eigentijdse neiging om elk ongewenst gevoel te zien als een verstoring in het biochemisch proces, in geval van depressie als een tekort aan serotonine, wat met medicijnen te verhelpen valt. Of verholpen moet worden, omdat je niet bij de pakken neer moet zitten. &#8216;Over de plicht het lot in eigen hand te nemen&#8217;, luidde eerder (2008) de ondertitel van het boek van Trudy Dehue De depressie-epidemie: het lot van de depressie, en de plicht deze zo snel mogelijk de kop in te drukken.
Plotseling opspelen
Als het boek van Darian Leader zich ergens tegen teweerstelt, is het de neiging om mensen en hun levensgeschiedenissen te reduceren tot biochemische processen. Of tot verkeerd aangeleerde gewoonten en cognities die in een beperkt aantal sessies afgeleerd moeten worden. Dan beter de diepte in, betoogt Leader, waarin symptomen niet langer gezien worden als fouten die je moet wegwerken, maar als boodschappers van een onderliggende waarheid. Ze kunnen wijzen op een innerlijk conflict, of op verboden gedachten die kunnen opspelen als hinderlijke aandoeningen, of die steeds terugkeren in dromen of obsessieve handelingen, als signalen vanuit het onbewuste. Het is het duistere rijk waarin de psychoanalyse haar licht laat schijnen. Ik hou van dat licht, en ook wel van dat duister. En al blijven het duidingen en geen bewijzen, ze kunnen verlichtend werken en symptomen doen verdwijnen &#8211; nog afgezien van het plezier dat inzicht in verborgen mechanismen en onvermoede samenhangen kan geven. Het plezier van het inzicht alleen al, kan de stemming verbeteren.
Wat ik knap in dit boek vind, is hoe Darian Leader je zachtjes door de complexe psychoanalytische literatuur loodst, en je duidelijk maakt dat verdriet iets anders is dan depressie, dat het ervaren van verdriet nodig is om juist niet in een depressie te raken. Mensen die verdriet en gemis toelaten na de dood van een dierbare blijken juist meer in staat om hun vitaliteit te behouden dan mensen die hun verdriet ontlopen. Het boek wemelt van mooie voorbeelden van patiënten van wie het lichaam plotseling gaat opspelen, omdat het een geheugen heeft voor het overlijden van mensen terwijl de geest van niets wil weten. De pijn kan hevig zijn en ook fysiek voelbaar, als een stomp in je maag of een amputatie, maar de prijs van het niet voelen is erger, betoogt Leader. Onverwerkte rouw kan het leven gaan beheersen, in de vorm van terugkerende symptomen, periodiek terugkerende reacties of acute depressies. Waarbij in navolging van Freud een mooi onderscheid gemaakt wordt tussen wie je verloren hebt en wat je aan die persoon verloren hebt: wat voor plaats die in je leven inneemt.
Pijnlijk proces
Verdriet voelen is nog iets anders dan erin blijven hangen, maakt Darian Leader ook duidelijk, en daarin schuilt het verschil tussen rouw en melancholie. Melancholie is hier iets anders dan sympathieke zwaarmoedigheid, het is gestagneerde rouw waarbij de toch ook vaak bestaande maar verborgen woede jegens de overledene (die de boel toch maar mooi in de steek heeft gelaten) zich tegen zichzelf keert, en de zelfbeschuldiging en zelfhaat vast gaan zitten en een levenshouding worden. Woede waarvan we ons niet bewust zijn speelt een centrale rol in het verhaal, die onontwarbare mengeling van liefde en haat jegens dierbaren, die soms niet goed voelbaar is omdat mensen vaak maar tot een deel van hun gevoel toegang hebben. Woede is een lastig gevoel, zeker jegens overledenen.
Het komt er dus op aan het verdriet wel te voelen, maar het moet niet vast gaan zitten, vat ik het maar even samen.
Hoe moet het dan wel, hoe ziet een goede rouw eruit, en ben je er ooit klaar mee?
Rouwen is het langdurige en pijnlijke proces waarin je je losmaakt van de dierbare persoon die je bent kwijtgeraakt, als gevolg van overlijden of de verbreking van een verhouding. Rouw is niet hetzelfde als verdriet: verdriet is onze reactie op een verlies, rouw is de manier waarop we dat verdriet verwerken. En dat is pijnlijk, wrijft Leader ons voortdurend in, wat het ook wel weer begrijpelijk maakt dat mensen die pijn willen vermijden. &#8216;Elke herinnering en elke verwachting die verbonden is met degene die we verloren hebben, moet opnieuw worden beleefd en geconfronteerd met het vonnis dat deze er niet meer is.&#8217; En de gedachten keren er steeds weer naar terug, in nacht- en dagdromen, &#8216;we overdenken herinneringen aan samen beleefde momenten, we verbeelden ons hen te zien op straat, we verwachten hun stem te horen.&#8217; Elke stap kan pijnlijk zijn want beladen met herinneringen.
Maar er is een kleine troost bij deze achtervolging door beelden en herinneringen: telkens als we aan diegene denken die we kwijt zijn, zal iets van de intensiteit van onze gevoelens verdwijnen. De scherpte gaat eraf, en op den duur kunnen we iemand integreren in ons leven.
Rouw is het doornemen en herschikken van de herinneringen, steeds opnieuw, maar na verloop van tijd verkiest de rouwende het leven boven de dood. Tenminste, als het proces niet stagneert.
Details van de kamer
Het belang van rouwen weet Leader overtuigend te brengen, met veel voorbeelden uit de antropologie (rouwrituelen), de literatuur (tragedies) en andere kunst, als verschillende manieren om er vorm aan te geven. We hebben anderen nodig om te rouwen, voor de vormgeving van ons verdriet, en om gevoelens te delen. Verlies vraagt om erkenning, het gevoel dat het gezien is, geregistreerd wordt, als bevestiging van onze ervaringen. Met alle waardering die hij heeft voor Freud, vindt Leader dat hij de sociale dimensie van rouwen veronachtzaamd heeft en het te veel als privézaak behandelt.
Aan voorbeelden van publiek rouwbetoon de laatste jaren geen gebrek, maar Leader wijst ook op een stil project van de kunstenares Sophie Calle, Exquisite pain, dat ik een paar jaar geleden in Dublin zag en dat me toen direct intrigeerde. Het bestaat uit negenennegentig verschillende beschrijvingen van wat er in de nacht gebeurde in een hotel in New Delhi waar Sophie Calle na een maandenlange reis haar geliefde weer zou ontmoeten. Beschrijvingen van het telegram dat ze kreeg dat hij niet zou komen, van het telefoongesprek waarin ze besefte dat de verhouding voorbij was, de details van de kamer waarin ze zich bevindt. Rechts hiervan staan negenenegentig teksten van vrienden en vreemden die antwoord geven op de vraag: wanneer leed je het meest? Haar eigen beschrijvingen zijn steeds in dialoog met die van een ander. &#8216;Het is alsof Calle verhalen van anderen nodig heeft om haar eigen verhaal te verwerken of zelfs maar als een verhaal te kunnen zien,&#8217; merkt Leader op, en hij beschouwt het als een volmaakte illustratie van rouwarbeid, met de steeds terugkerende en variërende beelden en voorstellingen die bewerkt en daarmee verwerkt worden. De gebeurtenissen verliezen daarmee hun lading, &#8216;nu lijkt het niet meer dan een van de vele droevige verhalen waarover ze van iemand anders zou kunnen horen&#8217;. Want als het eenmaal een verhaal is geworden, kun je er meer afstand van nemen.
Meer afstand betekent alleen niet dat je je van oude bindingen kunt ontdoen. &#8216;Elke verbroken relatie laat haar sporen na.&#8217; Leader gaat zover om het gevoel van identiteit van mensen in dat licht te zien: onze identiteit is het resultaat van de in de loop der tijd geaccumuleerde sporen van anderen, is geconstrueerd uit allen met wie we ons hebben vereenzelvigd. Of nog krachtiger, als variant op het oude je bent wat je eet: je bent van wie je hebt gehouden.
Onze ego&#8217;s bestaan uit de overgebleven sporen van onze opgegeven relaties. Deze radicaal sociologische visie &#8211; het belang van de verhoudingen met anderen, al dan niet geïnternaliseerd &#8211; bevalt me goed, al is het beeld van het Ego me iets te veel dat van een vuilnisbak met de restanten van eerdere ervaringen, en blijven bestanddelen als ambities en verwachtingen en de meer op het leven gerichte strevingen wat onderbelicht.
Een geheime geliefde
Maar al is de overleden dierbare deel van jezelf geworden, je bent haar of hem wel kwijt. Dat gevoel gaat verder dan het verlies van een ander, je bent ook jezelf kwijt: hoe je was, wie je was voor de ander. De beschrijvingen van deze intense ervaring variëren van geamputeerd zijn, gehalveerd, of zelfs verdwenen, gereduceerd tot schim, tot iemand die niet meer bestaat, die zelfs lachwekkend is geworden. We rouwen ook om onszelf. We worden gedwongen ons eigen beeld los te laten, ons zelfbeeld als bewonderde vader of als beminde vrouw, het beeld van wat wij voor iemand betekenden, of dachten te betekenen. Soms komt er ook nog een lelijke aap uit de mouw zoals een recent gewijzigde erfenis of de ontdekking van een geheime geliefde, wat pijnlijk is en ontluisterend. Niet alleen de ander moet worden opgegeven, maar ook wat je dacht met iemand te hebben en voor iemand te betekenen.
Rouw moet doorleefd worden, zoveel is na lezing van dit boek wel duidelijk geworden, en dan kan het leven het weer winnen van de dood. Al bevat Het nieuwe zwart soms wat herhalingen, het is mooi en licht geschreven, met veel kennis van zaken. En het maakt iets duidelijk wat belangrijk is: hoe je een verlies in je leven kunt integreren, zonder jezelf te hoeven begraven. Hoe je jezelf juist door de overledenen te blijven gedenken, losser van hen kunt maken. Hoe je door er een vorm voor te vinden weer verder kunt leven. Voor dat vorm vinden ziet Leader, naast publiek rouwbetoon, veel in de kunst, als manier om vanuit een gemis, een leegte, iets te scheppen, een kader te creëren dat toegang geeft tot het eigen verdriet en mensen in staat stelt met de rouwarbeid te beginnen.
Want het is wel werk, daarover kan geen misverstand meer bestaan.
Shakespeare
Leader noemt Shakespeares Hamlet een klassieke studie in verdriet: de rouw wordt aanvankelijk overgeslagen en Hamlet krijgt pas toegang tot zijn eigen rouw als hij ziet hoe Laertes zijn Ophelia beweent.
Een mooi citaat uit Richard III over rouw is: &#8216;Wanneer verdriet gezelschap duldt, tel dan uw smarten na: ik som de mijne op.&#8217; Daarop kan een &#8216;rouwdialoog&#8217; ontstaan waarmee mensen hun verlies vorm kunnen geven en een rouwproces op gang kan worden gebracht.
Picasso en Braque
Leader ziet in de kubistische kunst van Picasso en Braque een verbeelding van Freuds rouwconcept. Het beeld van een mens dat is samengesteld uit een reeks van gezichtspunten is te vergelijken met het zien van rouw als een proces van herschikken en herordenen.
Dat herschikken van aspecten en fragmenten tot een beeld ziet Leader ook in werk van De Chirico en Morandi.
Joan Didion
De Amerikaanse schrijfster schreef over de dood van haar man: &#8216;Veertig jaar lang heb ik mezelf gezien door de ogen van John. Dit jaar heb ik mezelf voor het eerst sinds mijn negenentwintigste door de ogen van anderen gezien. Het ligt in onze aard dat we bij het rouwen om ons verlies hoe dan ook óók rouwen om onszelf. Om hoe we waren. Om hoe we niet meer zijn. Zoals we eens helemaal niet meer zijn.&#8217; (Het jaar van magisch denken)
De Griekse tragedie
Een van de beroemdste en oudste teksten waarin rouw voorkomt is de Ilias van Homerus: over wat de dood van zijn boezemvriend Patroklos voor Achilles betekent en hoe de rouwende menigte ook weent om de sterfgevallen die zijn dood bij hen opriep. De vrouwen bewenen zijn heengaan openlijk, &#8216;maar elk had wel haar eigen verdriet&#8217;, en de mannen dachten &#8216;elkeen (…) aan wat zij achterlieten in hun huis&#8217;.
Het openbaar rouwbetoon geeft ieder voor zich toegang tot zijn of haar eigen verliezen.
Darian Leader, ‘Het nieuwe zwart. Rouw, melancholie en depressie’, De Bezige Bij, 255 p, € 18,90.
De foto’s van Daniëlle van Ark zijn te zien in een groepstentoonstelling in FOAM Pop-In aan de Gabriël Metsusstraat 2 &#8211; 6 Amsterdam

Gerelateerd