<div class="lead">In zijn bundel ‘Americana’ houdt Joost Zwagerman ons een lonkend vergezicht voor van een imaginair land genaamd ‘America’.</div>
<div class="lead">
<p>In zijn bundel ‘Americana’ houdt Joost Zwagerman ons een lonkend vergezicht voor van een imaginair land genaamd ‘America’.</p>
</div>
<p>Wat een gul boek is <em>Americana</em>. Het geeft en blijft geven, zo veel dat het uit zijn voegen barst en overstroomt in een tweede boek en die twee zijn in een prachtige box gevat, als een dvd-serie. Die bijna twaalfhonderd pagina’s beschouwingen over Amerikaanse literatuur, popmuziek, film, beeldende kunst en fotografie heb ik allemaal gelezen en het was een verslavende ervaring, ik werd ondergedompeld in de Amerikaanse cultuur, het wás ook alsof ik naar een dvd-serie zat te kijken, de essayvariant van een dvd-serie, en elke avond wilde ik weer een stapel afleveringen, meer stukjes, meer schrijvers, meer kunstenaars. De vormgeving werkte ook mee: zelden zulke fijn in de hand liggende banden gelezen, met prettig slappe en toch stevige kaften.</p>
<p>Waarom schrijft Joost Zwagerman al jarenlang over Amerikaanse schrijvers, beeldend kunstenaars, fotografen en popmusici, voor kranten als <em>de Volkskrant</em>, tijdschriften als Vrij Nederland, en voor zijn eigen befaamde essaybundels als Pornotheek Arcadië en Transito (waarvan grote delen terugkomen in Americana)? Het draait allemaal om zijn jeugd in een buitenwijk van Alkmaar, schrijft hij in zijn inleidende essay. Een jeugd in een drive-inwoning. Een grijze jeugd (<em>De avonden</em> van Gerard Reve komt vaak terug in <em>Americana</em>). Kortom: het leven van de doorsnee-Nederlandse jongere in de jaren zestig.</p>
<p>Op zijn kamer liet de puber Joost Zwagerman zich betoveren door ‘all things American’. Ook hij wilde ‘free-style’ gaan, zoals Augie March in Saul Bellows <em>The Adventures of Augie March</em>, ‘schakelend tussen fantasie en werkelijkheid, tussen het reële en verdroomde, en met vitale, opwindende boeken, speelfilms en kunstwerken uit de VS als “bewegwijzering”.’ De vijftienjarige Zwagerman leefde The American Dream in de nieuwbouwwijk Hoefplan te Alkmaar.</p>
<p>De Amerikaanse droom in <em>Americana</em>: het streven naar totale vrijheid, het allerhoogste, de kosmos, weg uit het burgerleven, et cetera. Of naar binnen gekeerd: het streven naar een totaal verdwijnen, onzichtbaarheid, verstilling, pure onschuld, de vlucht in de suburb, et cetera. Alles absoluut, zoals alleen Amerikanen dat kunnen (en pubers). En dan de desillusie: de val, de ontmaskering, de lusten die in de weg zitten, de plichten van het gewone leven, ‘sad light on lonely houses’, de aftakeling, drugs, moord, zelfmoord, et cetera. Drama dus, en tragiek, de condition humaine. Denk William Burroughs, Jack Kerouac, Truman Capote, Norman Mailer, Henry Miller, J.D. Salinger, Charles Bukowski, John Updike, Jonathan Franzen, David Foster Wallace, Jackson Pollock, Edward Hopper, Andy Warhol, et cetera. Denk Dean Moriarty, Holden Caulfield, Augie March, Alexander Portnoy, Henry Chinaski, Moses Herzog, Harry Angstrom, et cetera. Denk naysayer en ‘de ridder van de droevige figuur’ (Prince, Jay Gatsby en anderen krijgen deze curieuze omschrijving toebedeeld), poète maudit, rebel without a cause, gemankeerde held, tragische held, tragische rebel, The White Negro (Mailer), literaire outlaw. Denk ook Titaantjes, en Frits van Egters. Het literaire firmament van Zwagerman zit vol met deze uit hun voegen barstende schrijvers en hun literaire personages, allemaal even groots levend en brandend ten onder gaand, maar toch ook jong en fris en schijnbaar onschuldig (puberaal) in hun gedrag en emoties.</p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-295947 media-295947" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/12/9789029588560_mi_tb_1.jpg" alt="" /></figure>
</div>
<h5>Imaginair land</h5>
<p>Zwagerman is minder geïnteresseerd in het reëel bestaande Amerika in zijn totaliteit, zijn Amerika is niet hét Amerika. Bij hem geen boeken van getraumatiseerde soldaten als Kevin Powers. Geen immigrantengeschiedenissen als die van Jonathan Safran Foer of Aleksandar Hemon. Geen Afro-Amerikaanse kijk op de geschiedenis als die van Toni Morrison. Het gaat hem om het Amerika van hoog streven en diep vallen, van de worsteling met vrijheid en bevrijding, om het Amerika van het individu. Zwagerman reist door een imaginair land, een gedroomd land genaamd ‘America’, en hij is onze gids daarin, de man die Nederland zo al jaren een lonkend vergezicht voorhoudt. Zijn Amerika is het land van over de oceaan dat Nederland bevrijdde, dat een uitweg bood uit de beklemming en de historische last van Europa, een land waar je meer kan zijn dan een willoos poppetje dat drijft op de oneindige oceaan die wij geschiedenis noemen, een plek om opnieuw te beginnen.</p>
<p>‘Ik ben een onverbeterlijke escapist,’ schrijft hij dus. Zwagerman wil zijn begeestering over Amerikaanse kunstenaars overbrengen op zijn lezers door middel van ‘stijl, toon, tempo, klankkleur’, daarmee een ‘ervaring’ creërend die soms ‘echter’ toeschijnt dan het ‘eigen leven’. Een nobel streven, überromantisch. Hij vertelt ook veel mooie verhalen over de levens van schrijvers en andere kunstenaars, hij duidt ze mooi. Zijn stijl is ultravloeiend door voortdurend gebruik van bruggetjes en haakjes tussen zinnen en alinea’s. Maar voor een ‘totale ervaring’ is tegelijkertijd toch meer nodig (voor mij), een roman, of non-fictie op de schaal van een roman, of een echt overrompelend schilderij.</p>
<h5>Immens koor van essayisten</h5>
<p>In zijn enthousiasme over all things American, in zijn verlangen mee te boetseren aan die Amerikaanse mythologie, schurkt Zwagerman tegen de canon aan. Hij komt niet met compleet verrassende inzichten of nieuwe ontdekkingen, maar voegt een extra stem toe aan het immense koor van essayisten die over al die overbekende schrijvers en kunstenaars, de Beats, de abstract expressionisten, de Brat Pack, et cetera hun zegje hebben gedaan. Dat levert vaak variaties op bekende thema’s op (Jack Kerouac is wel/niet overschat, Henry Miller was geen pornograaf hoor, et cetera) en de eigen (boeiende, scherpe, heldere) invulling van andermans observaties. Zo komt Zwagerman bijvoorbeeld tot de conclusie dat de foto’s van Diane Arbus niet over freaks maar over ‘intimiteit’ gaan – maar dat is de hele portee van de catalogus die hij in dat stuk bespreekt. Soms eigent hij zich ideeën toe en vergeet een beetje dat ze van anderen zijn. In een recensie van een boek over suburbia-literatuur schreef hij in 2003 dat de auteur David Hamers ‘suggereert dat het gitzwarte idee over Suburbia weleens zou kunnen samenhangen met de maatschappelijke positie én de natuurlijke habitat van de wetenschappers en schrijvers die er de banvloek over uitspreken’. In de bewerking in Americana is dat geworden: ‘Het apocalyptische idee over suburbia zou wel eens kunnen samenhangen met de maatschappelijke positie én de natuurlijke habitat van de wetenschappers en de schrijvers die er de banvloek over uitspreken.’ Hamers komt in heel het stuk niet meer voor. Het is niet verboden, maar ook niet zo chic.</p>
<h5>Met de rug naar Europa</h5>
<p>Veel van Zwagermans artikelen voelen niet als historische verhandelingen over ouwe lui, integendeel, de actualiteit en urgentie druipen er vaak vanaf. Dat komt niet alleen door Zwagermans stijl. In het tijdperk van internet ligt Amerika om de hoek, het lijkt wel of je het kan aanraken. En helemaal in Nederland. Nederlanders lezen in het Engels, studeren in het Engels, en Twitter voert ze een constante stroom van de laatste Amerikaanse nieuwtjes. De Amerikaanse cultuur is onze cultuur geworden; On the Road is ons nader geworden dan De avonden.</p>
<p>Nederland staat met de rug naar Europa. Afgemeten aan de Nederlandse belangstelling voor literatuur, film, dvd-series en kunst ligt Duitsland aan de andere kant van de oceaan en grenzen we aan New York. Nederland wil bij Amerika horen. Het is een soort Amerikaanse staat geworden, de mythe van zelfredzaamheid is onze mythe geworden, iedereen moet de top halen en de beste worden. Zelfs in de literatuur (zie Buwalda, Vuijsje, Koch) is het een en al straatrumoer wat de klok slaat.</p>
<p>Zwagermans Amerikaanse droom is waarheid geworden in Nederland. In Americana lezen we niet meer wat we willen worden, we lezen wat we zijn geworden. Een land dat in een imaginaire wereld leeft, een land vol escapisten.</p>
<p>Joost Zwagerman, ‘Americana. Omzwervingen in de Amerikaanse literatuur’, De Arbeiderspers, 1216 p., € 49,95</p>


Gerelateerd