Beeldende kunst / Dadaïst John Heartfield op een voortstuwende expositie in Zwolle.
Kan propaganda goede kunst opleveren? Die vraag rijst bij het kijken naar het werk van de Duitse dadaïst en nazibespotter John Heartfield (1891-1968). Heartfield (zijn echte naam luidde Helmut Herzfeld) was een briljant provocateur, collagemaker en satiricus, met een feilloos gevoel voor de zwakke plek van zijn tegenstander. Hij was ook een militant communist. Geen kunstenaar ontleende zijn kracht meer aan politiek dan Heartfield. Het maakt zijn werk radicaal en repetitief tegelijk.
Begin jaren dertig groeide hij uit tot het kroonjuweel van de Arbeiter Illustrierte Zeitung, een communistisch weekblad dat een propagandaoorlog uitvocht met de burgerlijke en nationaal-socialistische pers. Heartfield was inventiever dan zijn collega&#8217;s én agressiever. Waar anderen de natie of leider verheerlijkten, ontmaskerde hij de vijand.
Zijn methodes waren onsentimenteel en vaak over het randje van de goede smaak. Een fotomontage toont een rij kinderlijkjes onder de rooksporen van vijf vliegtuigen waaruit de Hitlergroet opdoemt: &#8216;Das ist das Heil, das sie bringen!&#8217; Op een andere zien we een familie aan de eettafel. Vader hapt in een stuk lood, moeder eet een fietsstuur, zoon houdt een ketting als een haring boven zijn hoofd. &#8216;Hurrah, die Butter ist alle!&#8217; leest het bijschrift, een variatie op Hermann Görings uitspraak dat erts een volk sterkt, en boter haar slechts vet maakt. Geveinsde onwetendheid was Heartfields effectiefste stijlmiddel: hij ridiculiseerde de nazi&#8217;s door hun slogans letterlijk te verbeelden.
De beste fotomontages in de tentoonstelling zijn die met Adolf Hitler in de hoofdrol. Heartfield beeldde hem af als engel der wrake, met vleugels, en een gemuilkorfde vredesmeeuw aan een lijntje; als tuinman die een boom besproeit waaraan eikels met nazihelmen groeien; als trekpopje van grootindustrieel Fritz Thyssen. Het is geestig en griezelig profetisch (&#8216;Mit seinen Phrasen will er die Welt vergasen&#8217;, noteerde Heartfield in 1933 boven een prent).
Museum De Fundatie in Zwolle toont dadaïstische collages, boekomslagen, fotomontages. Het is een geslaagde tentoonstelling, intelligent gekozen en elegant gebracht. Ralph Keuning, directeur van het museum en Heartfield-kenner, weet dat rijen bruin papier vragen om een uitnodigende manier van exposeren, en dus wisselt hij de fotomontages af met plafondhoge fotofragmenten en vitrines met propagandaboeken en andere parafernalia. Dat werkt. Je wordt als kijker voortgestuwd in plaats van voortgesleept.
Als artistieke creatie is Heartfields oeuvre wel wat dun; het zijn meer historische documenten dan levende kunstwerken. Dat komt ongetwijfeld door gewenning &#8211; van een beetje politicus circuleren tegenwoordig tientallen satirische montages op internet &#8211; maar ook door het genre, dat beperkt is en eenduidig, en altijd een parasitair karakter heeft.
Propagandakunst is populisme in een artistiek jasje. Ze kan niet zonder een machtige tegenstander die als stootkussen fungeert. Dat gold ook voor Heartfield. Toen hij op latere leeftijd als professor in de DDR de vrijheid had om te maken wat hij wilde, leidde dat niet automatisch tot nieuwe meesterwerken. Met de vijand verdween ook de scheppingsdrang.
‘John Heartfield (1891-1968) – Fotografie als wapen’, Museum De Fundatie, Zwolle, te zien tot 3 januari

Gerelateerd