De legende vastgelegd

De legendarische filmacteur Peter Sellers, overleden in 1980, was heel veel niet. Geen goede vader en echtgenoot, geen teamlid, geen verstandig artiest, geen groot komiek. Daar was al wat van bekend, en dat wordt nog eens benadrukt in de nieuwste, uitputtende biografie van Roger Lewis.

Sellers’ fouten en slimheid waren van een hogere orde: ‘Sellers was evil.’ Hij was iemand die vernietigde, een onvoorspelbare, gewelddadige maniak. Maar hij was ook een fenomeen, en een man die voor een groot aantal schitterende filmmomenten heeft gezorgd. Kon Sellers de meest uiteenlopende rollen zo perfect en overtuigend spelen omdat hij geen eigen persoonlijkheid bezat? Roger Lewis, The Life and Death of Peter Sellers Uitgeverij Century, Londen. 3 66,40 Toen twee maanden geleden de nieuwe, grote biografie van Peter Sellers verscheen, werd er in de Engelse dagbladen nogal afwerend en zelfs knorrig gereageerd.
Alwéér iemand die komt vertellen dat Peter Sellers een rotzak en een gek was – dat wisten we toch allang? Misschien was die knorrigheid juist daardoor te verklaren: Sellers is nu veertien jaar dood (hij stierf 14 juli 1980) – waarom moeten we dan nu nog steeds horen dat het zo’n shit, zo’n rotzak en zo’n gek was?

De slechte reputatie van Sellers was binnen het amusementsvak al sinds het begin van de jaren zestig een bron van roddel, gruwel en anekdoten; het grote publiek hoorde er pas van toen de acteur doodging. Op de begrafenis liep zijn vrouw, Lynne Frederick, zijn vierde, stampvoetend rond omdat zijn tweede, Britt Ekland, die niet was uitgenodigd, tóch achter de baar wilde meelopen. En het ‘van de dode niets dan goeds’ ging ook niet op: er waren een paar collega’s die onomwonden zeiden dat Sellers met zijn buitengewone talent eigenlijk niet veel bereikt had. En een aangenaam mens was hij ook niet geweest. De regisseurs John en Roy Boulting, verantwoordelijk voor Sellers’ eerste grote filmsucces (It’s All Right, Jack, 1959) beschreven hem een dag na zijn dood in The Guardian als ‘mean and unworthy in spirit’. Maar de echte opwinding kwam een paar weken later toen zijn testament geopend werd en bleek dat Sellers zijn kinderen had onterfd. Zijn vermogen (vijfentwintig miljoen gulden) ging naar zijn (vierde) vrouw; zijn zoon en twee dochters kregen elk een paar duizend gulden ‘om te leren op eigen benen te staan’.

Er viel dus een lijk te pikken. Terwijl een batterij juristen namens de kinderen (tevergeefs) aan de slag ging, gingen de Van der Meijdens van de populaire pers naar de redenen achter deze familievete zoeken. Sellers bleek hard, egocentrisch en acollegiaal, niet te beroerd om films totaal te verzieken als hij zijn zin niet kreeg. Na Sellers’ eerste hartaanval in 1964 zei regisseur Billy Wilder: ‘Hartaanval? Dat kan niet, want dan moet er eerst een hart zijn.’ Maar het was nog niet het échte portret want de kinderen van Sellers (en om hunnentwille ook zijn ex-vrouwen) zwegen. Ze hadden besloten, om wat van de zo plotseling verdwenen miljoenen terug te verdienen, een biografie van hun vader te schrijven. Die verscheen in het voorjaar van 1981, geschreven door de oudste, Michael Sellers (toen 26, mét Sarah en Victoria Sellers, jaar oud) en opgedragen aan ‘the memory of our father’.

Het boek had een prachtige titel: ‘P.S. I Love You’. Ook in het voorwoord schreef Michael dat miljoenen mensen van zijn vader gehouden hadden, maar dat zijn kinderen nog méér van hem hielden. En dat ze zeker wisten dat hun vader ook van hen gehouden had – jammer alleen dat hij altijd grote moeite met de communicatie had. Op de laatste bladzijde wordt dat nog eens herhaald, mét de trots dat ze zijn naam mogen dragen. Wat het boek uniek maakte, was dat tussen dat mooie begin en einde op dezelfde vriendelijke toon een diep gruwelijk verhaal verteld werd van een onvoorspelbare, gewelddadige maniak, die zijn vrouwen niet alleen bedroog, maar ze ook constant sloeg, kleineerde, afkatte en voortdurend liet bespionneren. Die zijn kinderen tiranniseerde, laffe practical jokes uithaalde en ze vooral om raad vroeg als hij, en dat gebeurde een paar maal per jaar, weer een nieuwe vrouw op het oog had: ‘Dit is de grote liefde van mijn leven.’ ‘Ja, pap, dat zei u bij de vorige ook al.’

Sellers stikte in het geld en gaf minnaressen en kennissen grote geschenken (auto’s, camera’s) – maar zijn kinderen kregen een tientje om een ijsje te kopen. Hij wilde een vriend die van paarden hield verrassen en gaf hem de lievelingspony van zijn dochtertje: ‘Ach, kindje, als je jarig bent krijg je een nieuwe.’

In het boek staan briefjes aan zijn kinderen afgedrukt, gedicteerd aan een secretaresse, waarin ze voortdurend worden onterfd of het advies krijgen een andere achternaam te gebruiken. Sellers was een verwoed fotograaf, hij beleefde gezins- en oudervreugde vooral door een lens – en de laatste bitterheid uit het boek was dat ze die foto’s en filmpjes ook nooit meer hebben gezien, want die behoorden tot de erfenis van Lynne Frederick, en met haar waren alle banden verbroken. Toen dat boek uitkwam leefde Frederick in Sellers’ chalet in Gstaad mét 25 miljoen én haar oude liefde David Frost, die schielijk weer haar bed had opgezocht.

(Geluk bracht het haar niet. Vorige maand overleed Lynne Frederick in Hollywood, negenendertig jaar oud: ze was al doodziek van de alcohol en kon, zo suggereerden de berichten, de loodzware last van de weelde niet aan. Tegelijkertijd werd in diezelfde stad Victoria Sellers op borgtocht vrijgelaten, de nu negentwintigjarige halfzuster van Michael Sellers, dochter van (tweede vrouw) Britt Ekland. Ze schreef in de gevangenis een boek: My Life in the Sun, haar avonturen in het bordeel van de vorig jaar gearresteerde madam Heidi Fleiss. Het manuscript – met onthullingen over befaamde bordeelgangers – moet opnieuw de schamele erfenis aanvullen.)

Behalve ‘P. S. I Love You’ verschenen er in het jaar na Sellers’ dood nog een paar biografieën, en uit al die boeken samen rees ook het beeld van de superacteur, de meestermannetjesmaker, die álles perfect en overtuigend spelen kon omdat hij geen eigen persoonlijkheid bezat. De volmaakte lege dop, met alleen het onfeilbare gevoel van de komiek en de superieure techniek van de karakterspeler. Dat was geen nieuwe ontdekking – Sellers wist het ook, gaf het in interviews toe en maakte er grappen over. In de Muppet Show legde hij uit dat hij vroeger wel eens een ‘eigen ik’ had gehad, maar dat had hij operatief laten verwijderen. Als het zo uitkwam (alles voor een lach) was hij ook perfect in zelfspot.

De knorrigheid bij de ontvangst van de nieuwe biografie is dus te begrijpen: we weten van Sellers eigenlijk alles al. De schrijver van The Life and Death of Peter Sellers, Roger Lewis, heeft drie, vier jaar aan het boek gewerkt, hij heeft honderden mensen (vooral schriftelijk) geïnterviewd en gebruikt alles wat hij te horen kreeg: het boek is – dichtbedrukt – 800 pagina’s groot. Lewis publiceerde veel over toneel en acteurs en werd vaak bekroond; hij is (daardoor), dat blijkt uit de biografie, nogal met zichzelf ingenomen. Hij doet ook geen enkele poging er een zo objectief mogelijke biografie van te maken: Peter Sellers is een soort persoonlijk project, waarbij alle registers open mogen en de biograaf ook niet hoeft te verbergen dat hij af en toe een teringhekel aan zijn onderwerp heeft. Hoofdstuk na hoofdstuk hamert hij, zonder zijn handen in onschuld te wassen, Sellers voor zijn vele zonden aan het kruis. En van de filmrollen blijft door de almaar voortgaande, persoonlijke ontleding soms ook zo weinig over, dat de lezer af en toe gedwongen wordt in zijn geheugen te graven (‘Ik heb toen in de bioscoop toch erg moeten lachen’) om te beseffen dat de aan het kruis gespijkerde toch ook heel zalige dingen deed.

Lewis schreef, hij laat er geen twijfel over bestaan, de definitieve biografie; hierná zal er nooit meer iets interessants over Sellers ontdekt worden. De auteur moet ook gehoopt hebben, na alles wat er al bekend was, dat hij tot een nieuwe analyse van het fenomeen kwam. Dat blijkt uit zijn werkwijze. Per hoofdstuk beschrijft hij het leven van Sellers – ingedeeld naar verschillende ‘perioden’ – en neemt daarna de in die tijd gemaakte films door. Hij vermeldt hoe ze gezien werden door tijdgenoten, plaatst ze in de filmgeschiedenis, meet ze af aan het tijdsgewricht, ontleedt ze ook nog eens zelf en besluit dan elk hoofdstuk met een essay-achtige analyse over Sellers en de cultuur in het algemeen. Op die manier – dacht hij, denk ik – moet me op den duur duidelijk worden waarom Sellers zo’n gek was en waarom hij zo’n lege dop was. Helaas.

Bij de dood van een groot acteur wordt altijd gezegd dat de man ons weliswaar verlaten heeft, maar dat zijn werk (in dit geval: films) voor altijd bij ons zullen zijn. Lewis herhaalt dat niet (daarvoor maakte Sellers te veel erg slechte films) want hij gaat uit van een heel andere erfenis: geluidsbanden van Sellers’ hoogtijdagen als radio-artiest. Peter Sellers was geen mannetjesmaker maar een stemmenmaker. In zijn diensttijd zat hij bij de welzijnsdienst van de luchtmacht, de RAF – ik noem het welzijnsdienst omdat dat in ons leger zo heette; een mooie tijd omdat welzijn toen nog inhield dat de overheid voor amusement zorgde. Sellers was als drummer ingedeeld bij de ‘RAF Gang Show Unit Number Ten’ en daar ontdekte hij zijn grootste talent: imiteren. Mannen zowel als vrouwen. Hij had extra succes omdat hij niet alleen Churchill en generaal Montgomery perfect kon nadoen, maar ook de generaals en kolonels van de troepen waarvoor de RAF Gang Show moest optreden. Die diensttijd, zei hij later, waren zijn Robin Hood-jaren. Veel lachen, veel succes en bovendien veraangenaamde hij zijn artiestenleven met zwarte handel in sigaretten en legerbenzine – hij had toen al een goed oog voor eigen voordeel.

Na de oorlog zocht hij zijn weg als impersonator in het variététheater. Eén van zijn eveneens beginnende collega’s was Benny Hill, die voorspelde dat Sellers was going to be the biggest funnyman in Britain. Door zijn stemmenarsenaal kreeg hij al in 1948 een contract bij de BBC als voice man, waar hij wekelijks meewerkte aan een amusementsprogramma dat werd geschreven door Spike Milligan. Die samenwerking leidde tot het beroemdste radioprogramma uit de Britse geschiedenis: The Goon Show, een soort nationaal instituut waarover nog heden ten dage met trots en heimwee gesproken wordt. Prins Charles, vanaf zijn jeugd een fan, wil er nogal eens aan refereren of uit citeren.

Want toen, in de jaren veertig-vijftig, werd nog massaal naar de radio geluisterd, zoals er nu nog wel eens naar televisie wordt gekeken: het hele gezin om het toestel geschaard. En iedereen luisterde naar hetzelfde programma – vooral omdat het daarvoor gemaakt was. In Nederland gebeurde dat ook: De familie Doorsnee, Negen heit de klok, De bonte dinsdagavondtrein, Paul Vlaanderen en Willem Parel waren altijd het gesprek van de volgende dag. De Goon Show stak al dát soort programma’s naar de kroon door een nieuwe soort absurde humor. Aan de ene kant zaten er satirische elementen in. De makers waren allemaal jong, in de oorlog in dienst geweest en hadden dus een gezonde hekel aan hiërarchie, waardoor er flink de spot werd gedreven met gevestigde figuren (die Sellers allemaal perfect kon nadoen) – daarin was het programma de voorloper van latere, beroemde programma’s als That Was The Week That Was en Beyond the Fringe. Na de bittere oorlogstijden was kolder een gezochte vorm van amusement, maar de vier mannen die de Goon Show deden (Sellers, Spike Milligan, Harry Secombe en Michael Bentine) maakten er de totale kolder van – jaren later door Monty Python overgezet naar de televisie. Die kolder kwam niet alleen naar voren in de programma’s, de makers leefden er ook naar. Milligan woonde tegenover Sellers en op een nacht werd hij om drie uur wakker. Sellers stond geheel naakt naast zijn bed, met alleen een bolhoed op, en vroeg: ‘Do you know the name of a good tailor?’ Dat soort.

De teksten van de Goon Show werden voorgelezen voor een live audience (vaak stonden de mensen ‘s ochtend al in de rij om erbij te mogen); de geluiden waren van tevoren op band gezet (vaak zeer vreemde: bedenk wat er te horen viel als het gezelschap door de darmen van een reus trok); en de acteurs speelden elk een aantal vaste en vooral krankzinnige types. Sellers had de meeste (Henry Crun, Major Bloodnok, Grytpype, Bluebottle – sommige waren zo populair dat hij ze ‘s avonds in zijn revue-routine ook gebruikte) en toen Spike Milligan door een nervous breakdown (de BBC was net als alle omroepen in die tijd zó bureaucratisch dat hij er gek van werd) maanden was uitgeschakeld deed Sellers zijn typetje er ook nog bij; er waren programma’s dat hij zeventien stemmen deed.

De Goon Show barstte ook van de parodistische elementen. In die tijd kreeg iedereen nog vaderlandse geschiedenis, zag iedereen dezelfde films en kende iedereen de populaire lectuur. De Crazy Goons plunderden de mijnen van koning Salomo, Major Bloodnok belazerde in India een maharadja of kampeerde aan de River Kwai, Sellers deed een mooie koningin Victoria, Superman kwam binnenvliegen en vaak werd de Tweede Wereldoorlog overgedaan.

Hitler figureerde vaak in de Goon Show en Roger Lewis heeft daar een verklaring voor: zowel Sellers als Milligan kwamen in de oorlog tot artistieke volwassenheid: wat ze werden dankten ze eigenlijk aan Hitler, en daarom hadden ze ‘iets’ met hem. Milligan, verkleed als Hitler, met Sellers als zijn SS-chauffeur, reed af en toe Londen in om daar, liefst aan jonge politiemannen, de weg te vragen: ‘Zer, excuse me please, officer, but vere iss zer Cherman Embassy?’ Peter Sellers heeft in drie, vier films schitterende Hitlers gespeeld. In de geheel mislukte film Soft Beds, Hard Battles (1975) bezocht hij als de Führer een bordeel en inspecteerde de meisjes die keurig in een rij stonden. De camera nam alle tijd om te laten zien hoe Sellers, met alle gebaartjes, Hitler is totdat hij tussen de meisje een negerin ziet en wegvlucht onder het roepen van: ‘Eine Swatzer.’

Ook in zijn persoonlijk leven had Sellers er iets mee: toen hij tijdens opnamen in Hongkong hoorde dat zijn hotel een bootlading Israëlische toeristen verwachtte, wandelde hij als Hitler verkleed op de kade waar ze aankwamen. In een ziekenhuis in Genève had hij zo’n hekel aan een verpleegster dat hij zich als Hitler schminkte om haar reactie te zien. Voor Milligan was Hitler iemand die je met humor onschadelijk kon maken, denkt Lewis, maar bij Sellers zaten er kwaadaardige kanten aan. En hij citeert Milligan, die – als Sellers-kenner – zei: ‘Als Peter iemand speelt zit er werkelijkheid in. Als hij ooit écht Hitler speelt eindigt het met zelfmoord in de bunker. Hij heeft geen keus, daaraan kun je zijn gekte afmeten.’

Peter Sellers heeft tot zijn dood volgehouden dat die Goon-jaren de mooiste van zijn leven waren. Niet alleen omdat hij er zo beroemd door werd, maar vooral omdat het snel ging: zonder veel repetities de meest exuberante grappen kunnen uitkraaien. Dat was dé reden dat hij weg wilde uit het variété: het feit dat hij elke avond hetzelfde moest doen. Er waren op den duur avonden dat hij het publiek zo stom vond dat hij platen opzette: ‘Jullie houden toch alleen maar van Arbeidsvitaminen.’ Hij draaide die platen ook helemaal af, ondanks protesten van zaaleigenaren – want vaak had Sellers gelijk en vónden die mensen het leuk om zo’n populaire schlager te horen en zongen ze mee. (Daarom wilde Sellers naar de film – daar hoef je alles maar één keer te spelen, dacht hij.)

Maar, analyseert Lewis, er was nóg een reden waarom Sellers die Goon Show het allermooiste vond. Alle types die hij daarin speelde (en dus ook een beetje wás) deugden niet. De imperialistische Major Bloodnok, de frauderende advocaat Crun, et cetera, waren allemaal subversieve figuren die uitstekend pasten bij de rotzak die Sellers eigenlijk was. Het was het paradijs, een mengsel van kattekwaaad en gemeenheid ten koste van anderen, en daarom, volgens Lewis, heeft hij zijn hele verdere leven, zowel in zijn huwelijken als in zijn films, geprobeerd die Goon-tijd te doen herleven. Instant-comedy – hoe dwazer, hoe gekker en vooral zo destructief als hij maar zijn kon. En dat was heel wat.

Sellers heeft aan talloze interviewers beschreven hoe hij zijn mannetjes (en vrouwtjes) maakte: ‘Eerst komt het zoeken naar de stem: als ik weet hoe hij spreekt, als ik weet hoe hij zijn stem gebruikt, komt de rest vanzelf.’ De rest was dan het uiterlijk en de motoriek. ‘Je werkt beter als je je achter iets kunt verbergen. Een snor, een pruik of een valse neus fungeren als schild waarachter je kunt opereren om het innerlijk van een rol naar buiten te brengen.’ Voor inspecteur Clouseau (in de Pink Panther-films) bedacht hij de zware, zwarte snor, waarachter hij de komisch werkende verbazing kon verbergen als er weer iets misging, die onbewegelijke blik als hij weer met een onverwacht afgebroken deurknop of een sissende bom in zijn handen stond. Maar het sterkste van Clouseau was de manier waarop hij praatte (‘Inspector Kloezeu; in tze name of the leu’ (law) – de woorden verhaspelende gendarme in Allo, Allo is er direct van gestolen).

Dat accent, die manier van praten, werd in elke volgende Panther-film nadrukkelijker: het was alsof Clouseau een eigen leven leidde en Sellers maar een instrument was. Vandaar dat hij tegen de interviewers óók naar waarheid zei: ‘Als iemand me zou vragen mijn eigen rol te spelen, mezelf dus, zou ik dat niet kunnen. Ik zou niet weten wat ik moest doen, ik zou niet weten wie ik ben.’

Lewis heeft geprobeerd vast te stellen wat nu eigenlijk Sellers’ eigen stem was, maar niemand kon hem dat vertellen. ‘Iets Zuidlondens, geloof ik.’ Zelfs zijn kinderen zijn daar niet uitgekomen, want hun vader paste zijn stem bij de situatie aan. Als hij vertelde was hij ineens een verteller; als het leuk was deed hij ineens de uitbundige. Hij versierde tientallen vrouwen omdat hij zo schitterend de verliefde minnaar kon doen, en in een winkel was hij automatisch de meestal hondse, autoritaire klant. Hij kon alle stemmen ter wereld doen omdat hij er zelf geen had.

‘My ears were a sound radar that picked up every noise blip,’ zei hij later over zijn jeugdjaren. Hij groeide op als kind van een echtpaar dat werkte bij een revue die eeuwig op tournee was (zijn moeder beeldde in tableaux historische vrouwen als Marie Antoinette en Jeanne d’Arc uit). Elke avond was hij achter het toneel, na zijn vijfde stond hij ook in de kinderrolletjes op de bühne. Het jongetje hóórde er niet alleen alles, hij werd door de artiesten verwend en volgepropt: toen hij naar school moest stak hij, groot, vormloos, stuntelig bij de anderen af als Gulliver bij de lilliputters. Het was een katholieke school waar de lijfstraf nog met wellust werd toegepast, maar op Sellers wou geen pater slaan, hij was de enige die altijd strafregels kreeg. Hij werd, als joodse jongen, toegelaten, omdat het, vlak voor de oorlog, een soort vluchtelingenschool was, met leerlingen van over de hele wereld: na de Britse dialecten pikten zijn radar-oren nu de wereldtalen op.

De roomse godsdienst intrigeerde hem zo dat hij later, na de dood van zijn moeder, de procedure begon om katholiek te worden, maar zag van de definitieve stap af. Tegen joodse kranten zei hij dat hij nog steeds oprecht jood was. In India deed hij mee aan Hindoe-rituelen. In de flower-tijd was hij in Zen. Jaren achtereen stond hij fanatiek in yoga op zijn hoofd. Hij geloofde in reïncarnatie. Na zijn eerst hartaanval in 1964 liet hij een Anglicaanse priester naar Hollywood vliegen om hem voor de zekerheid te bedienen. Hij brandde elke vrijdag kaarsen voor zijn moeder, maar bezocht ook onophoudelijk zieneressen en spirituele media om met haar in contact te komen. In de tijd dat hij in Ierland woonde, slaagde het medium er niet in contact met zijn moeder te krijgen, maar wel met een hond die hij in zijn jeugd gehad had – het moet, schrijft Lewis, een hoogtepunt in de occulte geschiedenis zijn geweest: superkomiek praat met dode hond. (Na Sellers’ dood zijn er via verschillende van deze bemiddelende dames nog mededelingen van Sellers binnengekomen: hij maakt het overwegend goed.)

Hij was als elke grote humorist somber, depressief en op zoek naar troost. Maar hij was zo’n lege dop dat er geen geest genoeg was om hem te vullen.

Agnes (‘Peg’) Sellers was – de lezer vermoedt het al – een bezitterige, dominante moeder. Haar oogappeltje sliep bij haar en haar man besliep de logeerkamer totdat hij wegliep. Na de roomse schooltijd woonden Peg en Peter samen in hartje Londen, zij was de motor achter zijn ambitie. Hij moest de grootste, rijkste en beste worden. Ze leken op elkaar, er waren mensen die dachten dat ze tweelingen waren. (Later, voor een sketch in de film Soft Beds and Hard Battles, moest hij een vrouwenrol creëren, en na wat schminken en kappen riep hij iedereen in zijn kleedkamer: ‘Kijk, ik ben nu sprekend mijn eigen moeder.’) Zij vitte en joeg hem op, hij antwoordde met woedeaanvallen en als ze het dan weer goedmaakten kusten en lebberden ze zó dat de puriteinse Engelse toeschouwers zich gegeneerd afwenden, enkelen opperden vermoedens over incest (maar Lewis gelooft daar niets van). Ook de actrice Anne Howe, met wie Sellers in 1951, het eerste Goon-jaar, trouwde liet Lewis weten dat ze vaak letterlijk onpasselijk werd van de manier waarop Peg en Sellers met elkaar omgingen. De moeder was er dan ook zeer tegen het huwelijk: een jonge actrice die kinderen wou was te min. Toen Sellers haar vroeg, zei hij: ‘Wil je mijn eerste vrouw worden?’ – voor een beginnend komiek een goeie witz. Maar later dacht ze vaak dat hij het gewoon letterlijk zo bedoeld had.

Sellers’ inspiratiebron na Spike Milligan was Alec Guinness. Hij had besloten dat hij geen comedian was maar acteur, en nét zulke prachtige mannetjes kon maken als Guinness. Zeker nadat hij in The Ladykillers de meester van dichtbij aan het werk had gezien (en zelf ook een mooie rol had). Om extra te laten zien wat hij kon speelde hij één seizoen toneel, in de komedie Brouhaha, maar dat verveelde hem enorm. Een paar keer sprak hij voor het begin het publiek toe: ‘Ik ben helaas hartstikke bezopen. Mijn understudy staat klaar, tenzij u wil dat ik het toch probeer…’ Het publiek, dat vooral voor Sellers kwam, liet hem niet gaan – en dan bleek dat hij écht lazarus was en er weinig van bakte. Hij deed gekke dingen (plakte op het toneel tegenspeelsters snorren op – ‘Moet jij ook eens proberen’); soms stond de hele cast in de coulissen te kijken wat hij nu weer (voor rottigs) zou uithalen. Op het laatst sloeg hij zelfs grote stukken tekst over om maar gauw naar huis te kunnen.

Sellers ideaal was om net als Guinness (in Kind Hearts and Coronets) veel rollen in één film te spelen. Dat lukte in The Mouse That Roared en, natuurlijk, in Dr. Strangelove. Roger Lewis stelt dat veel rollen die Sellers in die tijd speelde door die ambitie extra mooi waren. Sellers zond via die rollen een signaal naar het publiek: ‘Hier is de Sellers-version of Sir Alec! I’m out-Guinnessing Guinness.’ Bovendien acht Lewis het aantoonbaar dat in een aantal rollen van Guinness (prins Faisal in Lawrence of Arabia, The Ten Last Days of Hitler, Lord Fauntleroy) de invloed van Sellers duidelijk te zien is – uit Lawrence zou zelfs een scène zijn weggelaten omdat het duidelijk namaak-Sellers was.

Lewis vroeg uiteraard ook aan Alec Guinness om een mening over Sellers en kreeg een keurig briefje terug. Guinness schreef dat hij Sellers nauwelijks gekend had, hem zeer talentvol vond (flashes of genius), en vermeldde verder fijntjes dat Sellers in 1975, toen ze samen in Murder by Death speelden, al knap gestoord was: Sellers liep voortdurend rond met een meetlint om na te gaan of zijn auto en zijn kleedkamer wel groter waren dan die van de anderen. Hij droeg een ring met een steen, en de kleur van de steen bepaalde steeds in welke stemming hij was.

Sellers werd in 1959 uitgeroepen tot Best British Actor, voor zijn rol in It’s All Right, Jack. Het jaar daarop maakte hij, populair en veelgevraagd, een hele serie films, waaronder, op advies van zijn accountant die het grote geld zag aankomen, The Millionairess. Een serieus niemendalletje waarin Sellers een Indiër moest spelen tegenover Sophia Loren. Met als gevolg dat hij na een paar weken tegen vrouw en kinderen (de jongen was zes) zei: ‘I’m madly in love with Sophia Loren.’ Sophia zelf, zo bleek, wist het nog niet – de bedoeling van de mededeling was dat hij de steun en de aanmoediging van zijn gezin nodig had om haar hand te gaan vragen.

Nu waren ze thuis al veel van hem gewend. Toen de filmhonoraria begonnen binnen te stromen had Sellers buiten de stad een klein landgoed aangeschaft. Een mooie villa met een prachtige oprijlaan, omzoomd met fraaie appelbomen, die hij vrijwel meteen allemaal liet omzagen. Hij gaf vrouw en kindjes maar één verklaring: ‘Dan hadden ze maar in de boomgaard moeten gaan staan.’ Op een avond na een ruzie met zijn vrouw stond Sellers met een geweer de duiven van het dak te knallen: die waren de oorzaak dat hij het geluk niet kon vinden. Om voor de kinderen te zorgen hadden ze eerst een Duitse nanny, Frieda, aangenomen, maar Sellers kreeg zo’n grote hekel aan haar, dat hij haar aansprak met ‘German swine’. Op een ochtend liet hij zijn kindertjes de vrouw een hand geven met de woorden: ‘Dit is de laatste dag dat het zwijn in ons midden is.’ De tweede nanny, een Engelse, had ook geen geluk. Op een dag besloot Sellers dat zij een heks was, hij verliet overhaast het huis en ging in een hotel wonen. Maar na een paar dagen bedacht hij dat dát te gek was en dat zij het huis uit moest. Hij reed erheen en stak zolang met een vleesmes (‘I’ll kill you, cow’) in haar kamerdeur dat de nanny jankend éénhoog het raam uitsprong en naar het ziekenhuis moest. De politie geloofde natuurlijk de beroemde filmster die betoogde dat de nanny geestelijk gestoord was.

Ook zijn vrouw leed onder zijn paranoïde gedrag. Als hij weer een boeiend typetje liep te repeteren en zij sloeg een pagina van de krant om, was dat voldoende om een stoel door het raam te gooien of haar jurken te verknippen. Na zulke gewelddadige scènes verliet hij jankend het huis. Later bleek hij dan altijd naar het appartement te gaan dat hij voor zijn minnares, de actrice Janette Scott had gehuurd, een intelligente vrouw die zijn depressies begreep, maar op den duur ook grote vaardigheid kreeg in het uit zijn hoofd praten van de zelfmoordplannen die hij, gezeten op de wc met het haakje op de deur, ontvouwde.

Dat hij samen met Sophia Loren in een film speelde, was een nieuwe ontwikkeling in zijn carrière: hij was nu officieel internationaal filmster, weer een stap naar boven. Hij hoorde nu bij de besten, en dat bracht in zijn ogen ook mee dat hij recht had op een huwelijk met La Loren. Hij verzorgde zelf, met tips aan journalisten, de berichtgeving over de ontstuimige romance (een gewoonte die hij daarna volhield: Lewis ontdekte dat Sellers zelfs via vaste journalisten de publiciteit over zijn werk en nieuwe plannen stuurde).

Als Sellers een geestige en romantische aanbidder speelde, dan was het vakwerk: vaststaat dat hij en Loren erg veel plezier hadden en vaak in elkaars gezelschap werden gezien – Sophia Loren, onder het directe oog van haar man, producer Ponti, was wel wijzer. Sellers redde er zich achteraf bij de pers uit door wat laffe leugens: zij was begonnen en hij had met moeite op de bres voor zijn huwelijk gestaan. Sellers komt in Lorens autobiografie (1979) zelfs niet voor: de straf voor zijn streken.

De ‘affaire’-Loren was het einde van zijn huwelijk, het grote filmsterleven begon. Met dure auto’s (Lewis somt ze allemaal op, Sellers kocht er honderden, sommige gingen na een uur alweer terug naar de dealer omdat zijn stemming omsloeg). Een eigen jacht. Reizen per gecharterd vliegtuig. (De eerste keer liep Sellers na de landing naar de cockpit en stopte de piloot bij wijze van fooi duizend dollar in zijn borstzakje; de man weigerde woedend, tot verbazing van Sellers. (Zijn motto, toen hij eenmaal veel geld had, was: ‘People will swim through shit if you put a few bob in it.’)

Maar ook met goeie rollen (in Lolita, in Dr. Stranglove, de eerste Clouseau). En natuurlijk ook het filmsterhuwelijk, met het blonde, Zweedse model Britt Ekland. Die komeetachtige carrière werd in 1964 hardhandig onderbroken door een zware hartaanval. De pers schreef al aan de in memoriams, maar hij overleefde het.

De klap had ook zijn toch al hoogmoedige brein geraakt: na verloop van enige tijd zag Sellers (‘Hij ziet zich als de enige gezonde van de lepra-kolonie,’ zei Spike Milligan) die hartaanval als voorbestemd. Hij was uitverkoren geweest om vast even in de Hemel te mogen kijken. Eerst zei hij dat hij drie minuten dood was geweest, later werden dat tien en meer minuten. Nog later had hij in die tijd ook even zijn moeder gezien.

Die opvatting van goddelijk uitverkorene bevorderde zijn irrationeel gedrag. Na de hartaanval maakte hij, op enkele uitzonderingen (The Party, Being There) na, een lange serie slechte films, en meestal was de flop zijn eigen schuld: hij wilde de beste scènes en saboteerde de andere, hij ontsloeg regisseurs die hem niet bevielen, hij wenste komische scènes maar één keer te spelen. Al voordat de film Hoffman (1970) klaar was had hij er zo’n hekel aan dat hij de pers opstookte om hem weg te schrijven, ‘als het aan mij ligt wordt ook het negatief verbrand,’ zei hij. In interviews adviseerde hij het publiek níét naar The Prisoner of Zenda te gaan. Hij liet prachtige rollen lopen en koos feilloos voor de Goon-achtige, die in eerste instantie al weinig structuur hadden en door zijn egoïsme nog werden uitgerekt tot een staalkaart van Sellers-trucs. Zijn laatste film The Fiendish Plot of Dr. Fu Manchu, die hij tenslotte zelf maar regisseerde, was één grote revue van jammerlijk mislukte grappen.

Als ster, zegt Lewis, voelde Sellers zich verheven boven iedereen, dus ook boven prinsen en prinsessen. Het Britse koningshuis met zijn verplichte publieke functies, zag hij ook als onderdeel van de showbusiness. Als enthousiast fotograaf kwam hij via Lord Snowdon, die toen al gescheiden leefde, in contact met prinses Margaret, de zuster van de koningin. Die hield ook van uitbundig leven en ze werden over en weer huisvrienden – al ergerde de zelf zeer autoritaire Margaret zich ook wel aan het anarchistische playboygedrag van Sellers. De ‘affaire-Loren’ herhaalde zich: Sellers vond dat als een fotograferende burger als Snowdon met Margaret kon huwen, hem, Sellers, koning van de showbusiness, dat recht niet ontzegd kon worden. Hij begon zijn kennissen erop voor te bereiden dat hij de nieuwe echtgenoot van Prinses Margaret zou zijn. Ook de prinses moet het ter ore zijn gekomen, tijdens een weekendfeest ontweek ze hem zo overduidelijk dat Sellers de eer aan zichzelf hield. Hij liet zich door zijn secretaresse ‘dringend’ wegroepen. Na het weekend werd er bij Sellers aangebeld door geüniformeerde politie. Toen hij enigszins verontrust aan de deur kwam, werd hem zijn eigen aangebroken fles shampoo overhandigd die hij in haar paleis had achtergelaten.

Sellers had zo van die buien. Toen hij zich een tijdje erg ongelukkig voelde belde hij zijn vriend en producer, Bryan Forbes, op en zei: ‘Jij hebt een mooie vrouw en je bent gelukkig. Dat wil ik ook – vind je het goed dat ik met je vrouw trouw?’ Toen de man niet direct toegaf schakelde Sellers zijn eigen kinderen in om ook eens te bellen met dezelfde boodschap. Eén van zijn minnaressen was Titi Wachtmeister, dochter van de Zweedse ambassadeur – Sellers had zijn kinderen al verteld dat zij ook één van hun moeders zou worden – met wie hij een proefhuwelijksreis naar Cyprus maakte. Toen ze in een restaurant met een andere man praatte, rende hij naar het hotel, gooide haar kleren i een koffer en smeet die door de ramen van het restaurant op de tafel waar inmiddels andere eters waren komen zitten.

Zijn derde vrouw, Miranda Quarry, was van adel. Sellers leerde haar kennen op lsd-feestjes en zij leerde hem pot smoken. Hij drong op een huwelijk aan – het was (1970) een nieuwe stap omhoog, hij zou defintief tot de hoogste kringen van Engeland behoren. Het viel tegen want het blauwe bloed bleek nooit van hem gehoord te hebben. ‘Ja, u bent acteur, maar wat doet u nu precies?’ Maar zijn schoonfamilie suggereerde wel een praktische oplossing voor de belastingproblemen waarin Sellers verzeild was geraakt: ga wonen in Ierland. De belasting was daar laag, maar Miranda ontpopte zich als een dierengek. Michael Sellers in zijn boek: ‘Wij, Peters kinderen, kregen roerei en de honden kregen biefstuk.’ Sellers deed ook daar rare dingen (al waren ze best te begrijpen): hij probeerde Miranda’s lievelingspoedel in het zwembad te verzuipen. En hij draaide in drift een dure, prijzenwinnende kaketoe de nek om.

Nog tijdens zijn huwelijk met Miranda liet hij de pers weten dat hij met Liza Minelli ging trouwen. De berichtgeving was besmuikt en lacherig. De overrijpe zangeres en de playboy die zijn rol niet goed kende. Het einde kwam toen Liza een perscommuniqué uitgaf dat de tarotkaarten een huwelijk afraadden. En Sellers liet weten razend te zijn dat ze zijn helderzienden niet heeft geraadpleegd.

Over Sellers’ laatste en vierde huwelijk raakt Lewis in staat van opperste opwinding. Lynne Frederick was weliswaar eenentwintig toen ze met de tweeënvijftig jaar oude acteur huwde, maar ze was als kind al actrice. Hoe komt het nu dat comedians als Chaplin en Woody Allen op latere leeftijd steeds jongere vrouwen zoeken? Is het bezits- of vernederingsdrang? Heeft het met de ingebouwde smart van de komiek te maken? (Voorbeelden te over.) Lewis komt er niet uit: het door hem opgeworpen vraagstuk werd extra gecompliceerd omdat Sellers toen al impotent was (en Lynne Frederick daar toen al geen geheim van maakte – ‘We proberen van alles.’)

Eén van die probeersels was acupunctuur, maar Sellers was zó als de dood voor naalden in zijn geschrompelde geslacht dat hij zijn lijfwacht, tevens personal assistant, opdroeg eerst die naaldenkuur te doen om te kijken of het pijn deed. (De man deed het, want Sellers had, vooral door zijn drift, macht over mensen. Toen hij op een nacht, rijdend in een nieuwe Jaguar een raar geluid hoorde, belde hij de al eerder genoemde vriend en producer Bryan Forbes uit bed. En die kon niet anders doen dan met een zaklantaarn in de kofferbak van de Jaguar kruipen om te kijken wat het rare geluid maakte, terwijl Sellers als een gek door de stad reed.)

Die naaldenkuur brengt Lewis ook zelfs tot de vraag of Sellers niet (latent) homosexueel was. Hij interviewde voor zijn boek die lijfwacht uitvoerig – het bleek dat díé man vrijwel alle taken van een getrouw en liefdevolle echtgenote uitvoerde. Terwijl Lynne elders opnamen voor een film maakte (via een privé-detective liet Sellers zich op de hoogte houden van alles wat ze deed), speelde de lijfwacht huisvrouw: eten maken, de was doen, koppie thee zetten, gezellig kleppen als de baas moe thuiskwam, hem in bed stoppen, et cetera. Dus homo? Het is een onzinnige exercitie, ten eerste om het verhaal van de lijfwacht in het boek te krijgen, en ten tweede omdat Lewis dan al honderd keer heeft aangetoond dat Sellers, meestal kwaadschiks, gewend was, tegen alle heersende opvattingen in, zijn zin te krijgen. Als hij zijn lijfwacht had begeerd had hij hem genomen. (De man werd later op een lullige manier afgedankt. Iedereen die hem niet beviel werd vermorzeld en weggeblazen. Met zijn eigen camera had hij, tijdens de Goon-tijd, veel sketch-ideeën en slapstick-probeersels van en met Spike Milligan vastgelegd. Toen Milligan ze wilde raadplegen had hij alles in de kachel gegooid en liet via een wederzijdse kennis weten: ‘Peter heeft met je afgedaan. Hij heeft je uit zijn leven gebannen.’ Mensen die hem tegenwerkten, ook twee keer een echtgenote, probeerde hij krankzinnig te laten verklaren. Tegen de man die de minnaar werd van zijn eerste vrouw begon hij een brievencampagne, waarin hij de man bij instanties en verenigingen aangaf als gevaarlijk communist.)

Het is simpeler om te concluderen wat Sellers allemaal níét was. Geen vader, geen goed echtgenoot, geen vriend, geen teamlid, geen verstandig artiest, geen groot komiek want hij vertrouwde zijn timing niet: één keer was genoeg.

Lewis schrijft: Sellers een shit, een rotzak noemen, vernedert hem; zijn fouten én zijn slimheid zijn van hoger orde. Hem gek verklaren (zoals Lewis vaak zelf doet) verontschuldigt hem. We moeten, aldus Lewis, gewoon toegeven dat Sellers het kwade vertegenwoordigde. ‘Sellers was evil.’ Hij was iemand die vernietigde. ‘He was pandemonium’ – en dat is, volgens Van Dale, een hels spektakel.

The Life and Death of Peter Sellers is inderdaad de definitieve biografie. Wat ik hierboven navertelde is maar één honderdste van vooral zijn schurkerig gedrag. Wie het boek aandachtig leest – het kost twee weken – houdt ook nog lang een vervelende nasmaak.

Maar er is natuurlijk ook een andere kant. Het gaat ook om miljoenen mensen die indertijd genoten hebben van, bij voorbeeld, The Party ( ‘Birdy num num’). Het gaat ook om mensen die nu nog weten hoe fantastisch en opwindend Dr. Strangelove was, en die – na lezing van dit stuk – ook graag de grote scène zouden willen zien waarmee de film in eerste instantie werd afgesloten: een grote vechtpartij in de crisiskamer van het Witte Huis, waar Russen en Amerikanen naar elkaar met taarten smijten. De scène werd door regisseur Kubrick verwijderd omdat het de impact van de film zou verminderen, maar hij moet fantastisch geweest zijn. Het gaat om de mensen die zich Clouseau herinneren in de vermommingenwinkel. Hij heeft zich zojuist uitgedost als Toulouse-Lautrec (lopend op zijn knieën, een parodie op José Ferrer in de Lautrec-film) als iemand een pakje (met bom) komt overhandigen. Toulouse-Lautrec zoekt in zijn vestjeszakken naar kleingeld (om een tip te geven) en zegt: ‘I’m a little short today.’

Honderdduizenden radioluisteraars, miljoenen bioscoopgangers hebben zich tranen gelachen. Allemaal door een man die zo gek was als een looie deur, wiens paranoïde terrorisme niet gestopt werd, alleen maar omdat hij misschien nog wel eens voor zulke schitterende momenten kon zorgen. Dat is zelfs in 800 pagina’s niet uit te leggen. Peter Sellers werd begraven, terwijl zijn lievelingsmuziek werd gedraaid. Glenn Millers ‘In the Mood’. Als de biografie klopt is Sellers weer een stap hoger: boven de wolken wordt veel gelachen, want Hij speelt er, aangevuurd door zijn moeder, de hoofdrol. De gruwelijke rotzooi op aarde bewijst het.