In Italië stuur je je vader moeder, oma of opa niet zomaar naar een bejaardentehuis. Liever betaal je een badante: een – vaak Oost-Europese – vrouw die huis en haard achterlaat en bij de hulpbehoevende senior intrekt. Een immense, illegale immigratiestroom. ‘Voor geen goud ga ik terug.’

‘Heel goed, speelt u maar, ancora.’ Met zachte stem moedigt Natascha Demergenji de 93-jarige Raffaele aan om op de xylofoon te slaan. Na de thee zal ze hem Dante voorlezen. ‘Hij heeft een slechte dag. Hij was al chagrijnig toen ik hem net wakker maakte. Ik ben geloof ik al drie keer ontslagen door hem vandaag,’ lacht ze met een vermoeide blik. Alzheimer kiest zijn momenten, en vandaag is een mindere dag. Raffaele kijkt met een boze maar tegelijkertijd verwarde blik haar kant op en moppert tegen zichzelf dat dit toch geen manier van doen is. Natascha glimlacht naar hem en leidt zijn hand weer naar de xylofoon.

Natascha komt uit Moldavië en werkt in Rome als badante, een begrip in Italië waarmee een inwonende verzorgster van ouderen wordt bedoeld. Naar schatting zijn het er inmiddels bijna twee miljoen, twee keer zoveel als tien jaar geleden. Omdat een groot gedeelte van de badantes illegaal werkt en de overheid geen idee heeft dat ze er zijn, zou het aantal in werkelijkheid nog hoger kunnen liggen.

Dat opa en oma in Nederland in tehuizen worden gestopt, vindt men in Italië onbegrijpelijk.

Badantes zijn inmiddels onmisbaar in Italië. Het land kan de kosten voor de sterke vergrijzing met publiek geld onmogelijk aan. Er zijn wel verpleeghuizen, maar die moeten door families zelf betaald worden. Daarnaast hebben Italianen de diepe overtuiging dat ouderen thuis moeten blijven wonen, in hun vertrouwde omgeving. Dat opa en oma in Nederland in tehuizen worden gestopt, vindt men er onbegrijpelijk. Tot voor kort was het nog de gewoonte dat de ouderen bij hun kinderen in huis kwamen wonen en door hen werden verzorgd. Dat is niet meer houdbaar: in de meeste gezinnen moeten beide partijen werken en kinderen wonen vaker ver van hun bejaarde ouders.

Daarom kiezen meer en meer Italiaanse families voor een verzorgster die bereid is in te wonen bij hulpbehoevende ouderen. Het blijkt goed aan te sluiten bij de wensen van vrouwen uit Oost-Europa, waar werk schaars en slecht betaald is. Juist door bij de ouderen in te wonen, kunnen ze vrijwel elke cent die ze verdienen naar huis sturen en het gezin dat ze hebben achtergelaten op die manier onderhouden.

Vijf zoons

Natascha vertrok dertien jaar geleden naar Italië, vlak na het overlijden van haar echtgenoot. Hij was kostwinner en ze realiseerde zich dat het de enige manier was om haar twee zoons te kunnen laten studeren. Ze is afgestudeerd als pedagoge, maar een baan vinden in Moldavië bleek onmogelijk. Ze liet haar zoons van 15 en 17 bij haar schoonouders achter en betaalde vierduizend euro voor de reis in een van de minibusjes die wekelijks vanuit alle hoeken van Oost-Europa naar Italië rijden: ‘Ik had honderd euro in mijn tas en een lijstje met nummers van landgenoten die al in Italië woonden. Zij zouden me helpen.’ Die eerste nacht sliep ze op een bankje bij treinstation Termini in Rome. De volgende dag kon ze al aan de slag bij een familie – zwart, zonder geldige papieren. ‘Ik moest binnen twee weken geld naar huis sturen, ook om mijn zoons te laten zien dat mijn vertrek een goede beslissing was.’

Natascha gaat zachter praten en plukt aan haar trui. ‘De eerste jaren was ik hier illegaal en moest ik elke baan accepteren die langskwam. Dat waren zware banen, die niemand wil.’ Ze vertelt over haar tijd bij twee hoogbejaarde zussen: de een sliep overdag, de ander ’s nachts. Omdat ze toen nog nauwelijks Italiaans sprak, was communiceren moeilijk. De dochter die één keer per week langs kwam schreeuwde tegen haar als ze de verkeerde dingen had ingekocht. ‘Ik snapte de boodschappenlijstjes niet. Ik liep dan door de hele supermarkt of ik ergens het woord zag staan dat op het lijstje stond.’ Ze verdiende 450 euro per maand en stuurde dat volledige bedrag naar huis.

Natascha vertelt over de jaren daarna, in huis bij een hoogbejaarde man die uit het niets woest kon worden en haar met een mes achtervolgde. ‘Naar de politie gaan kon ik niet en zijn kinderen wilden er niets van weten, maar alles went uiteindelijk…’ ze trekt haar mond in een flauwe lach, ‘…behalve op duizenden kilometers afstand van je kinderen zitten.’ Omdat ze de eerste vijf jaar illegaal in Italië verbleef, kon ze in die periode niet terug naar Moldavië om haar zoons te zien. Bij de douane zouden ze haar kunnen tegenhouden, als ze zagen dat ze jaren illegaal in Italië was verbleven. Vijf jaar lang waren haar zoons stemmen aan de andere kant van de telefoonlijn. ‘Ik kreeg wel foto’s opgestuurd, maar toen ik ze eindelijk weer zag na die vijf jaar waren het opeens mannen geworden. Toen namen ze mij in hún armen in plaats van andersom, toen het nog jongens waren.’

Natascha werkt naar tevredenheid als een van de drie badantes voor alzheimerpatiënt Raffaele en zijn echtgenote Elisabetta. Foto: Antonio Zambardino
Pasta en wasmachines

Elke week vertrekken honderden vrouwen als Natascha vanuit Oekraïne, Moldavië, Roemenië en Wit-Rusland naar Italië om daar bij ouderen als badante aan de slag te gaan. Vaak zijn het moeders, die hun leven opofferen om hun kinderen te onderhouden en te laten studeren. De meeste badantes werken illegaal en hebben geen verblijfsvergunning. Een badante kan zich immers gemakkelijk aan het oog van de instanties onttrekken, omdat ze doorgaans inwoont bij de oudere die ze verzorgt en weinig buiten komt. In Italië valt het op hoe weinig ze opvallen, terwijl het er inmiddels dus bijna twee miljoen zijn en er in elke buurt wel een paar moeten inwonen. Alleen op zondag, op parkeerplaatsen in de periferieën van Italiaanse steden, zie je ze in groten getale. Daar komen ze samen op hun enige vrije dag van de week.

Elk land heeft zijn eigen verzamelplek. Op de parkeerplaats bij Ponte Mammolo, een grauwe buitenwijk ten noorden van Rome, komen elke zondag de Oekraïense badantes samen. Gezusterlijk lopen stevige vrouwen arm in arm tussen de tientallen busjes. Het zijn de busjes die elke week op en neer rijden tussen Italië en Oost-Europa. De vrouwen dragen boodschappentassen, kartonnen dozen en met ducttape dichtgemaakte vuilniszakken vol met pasta, fruit, groente, taarten en speelgoed. Maar ook ijskasten en wasmachines worden met winkelwagentjes het terrein opgeduwd om met de busjes naar hun families te sturen. Voor anderhalve euro per kilo is het pakket twee dagen later op te halen bij een van de steden waar de busjes langsrijden. Ook geld wordt met deze busjes verstuurd. In enveloppen die worden genummerd en waarbij het bedrag wordt gecontroleerd. Drie procent commissie moeten ze de chauffeur betalen, aanzienlijk minder dan bijvoorbeeld Western Union rekent. Het is een geldstroom waar geen enkel zicht op is, maar als twee miljoen badantes honderden euro’s per maand op deze manier naar huis sturen, is dat een niet te onderschatten bedrag.

Op zondag ontmoeten Oekraïense badantes elkaar op een parkeerplaats voor contact en het kopen of versturen van producten. Foto: Antonio Zambardino
Steeds lelijker

De 49-jarige Alessia stuurt vandaag 400 euro en een boodschappentas vol met blikken tomatensaus en twee flessen extra vergine olijfolie. Op pumps loopt ze tussen de busjes door, terwijl ze links en rechts enthousiast mensen groet. ‘Het is de enige dag dat ik me echt optut. Dit is ons uitje. Ik draag bij mijn signora altijd oude tennisschoenen en nooit make-up. Er is toch niemand die het ziet,’ besluit ze met een knipoog.

Ze kwam in 1999 naar Rome toen haar kinderen 13 en 14 waren. Tot vier jaar geleden werkte ze dag en nacht en gaf ze ook haar vrije zondag op om zoveel mogelijk opzij te zetten voor haar familie. Beide kinderen hebben nu de universiteit doorlopen, op haar kosten, en hebben nu zelf een baan. Ze werkt nog steeds, maar maakt minder extreme uren: ‘Tja, er is altijd weer iemand in de familie die geld nodig heeft, dus ik stuur nog steeds een paar honderd euro per maand die kant op.’ En die tomatensaus en olijfolie? Ze trekt haar strak geëpileerde wenkbrauwen op: ‘Inmiddels is mijn familie gewend aan al dat lekkere eten van hier en mijn kleinkinderen willen alleen nog maar pasta eten.’
Alessia wil nooit meer weg uit Italië. Haar kinderen komen haar soms met hun gezinnen opzoeken. Het werk als badante vindt ze na 17 jaar nog altijd geen pretje. In Oekraïne is ze ingenieur, maar ze heeft nooit werk kunnen vinden. Veel badantes hebben universitaire diploma’s, maar die zijn in West-Europa nauwelijks iets waard. Alessia vertelt hoe huiverig ze was voor wat ze in het Westen zou aantreffen, nadat ze in Oekraïne haar hele leven onder een streng communistisch regime had geleefd. Ze verheft haar stem: ‘We zijn al die jaren belazerd door de staat. Ik zag hier pas dat wij 25 jaar achterliepen daar, nog steeds! Alles is mooier en nieuwer hier, voor geen goud ga ik terug!’

Eén keer per jaar laat zij zich ook door een van de busjes vervoeren om haar familie op te zoeken. Ze beschrijft hoe gedurende de reis het uitzicht steeds lelijker wordt: ‘Oostenrijk gaat nog wel, maar in Hongarije begint het al. Die kleine, lelijke huisjes, en dan is Oekraïne nog erger.’ Ze trekt er een vies gezicht bij.

‘Mijn lieve dame’

Als haar pakket is gewogen en betaald, koopt Alessia nog wat augurken en sterke drank voor de vrouw die ze verzorgt (‘ze is alcoholist, maar dat is stukken beter dan dement, hoor’). De chauffeurs verkopen elke zondag uit Oekraïne meegebrachte producten: augurken, kleren, tijdschriften, worsten en wodka, heel veel wodka. Aan het eind van de dag rijden de busjes weg, dinsdagmorgen komen ze in Oekraïne aan en diezelfde dag vertrekken ze weer met nieuwe badantes, week in, week uit. Alessia heeft twee jaar geleden haar nichtje naar Rome laten komen. Die werkt nu bij een vriendin van haar werkgeefster. ‘Meestal regelen we het onderling. Dat is het beste. De goede plekken vind je op die manier, want er zijn ook veel plekken die minder goed zijn.’ Chauffeur Marco komt er bij staan. Hij is getrouwd met een Oekraïense en is zo de busjes-business in gerold. ‘Minder goed?!’ roept hij uit. ‘Dat lijkt me een understatement.’ Volgens Marco worden veel badantes vreselijk slecht behandeld door Italiaanse families. Ze worden misbruikt, slapen op een matras op de grond, krijgen nauwelijks slaap en moeten de smerigste klussen doen. ‘Ik zie hier vrouwen in één jaar tijd tien jaar ouder worden.’

Minder belasting

Omdat het overgrote deel van het werk zwart wordt verricht en achter gesloten deuren, is er nauwelijks zicht op de werkomstandigheden. Controles ontbreken. De meeste badantes werken veel meer dan het toegestane aantal uren: Een hulpbehoevende bejaarde heeft altijd verzorging nodig, vaak ook ’s nachts. Veel families vragen badantes hun vrije dag op te geven in ruil voor een paar tientjes extra per week. Daarnaast kan een badante van de ene op de andere dag op straat worden gezet en op zoek moeten naar een nieuw adres. Ook dat gebeurt op de zondagmarkten. Achter een koord met een wapperend papiertje met daarop ‘ik zoek werk’ staat een aantal vrouwen te wachten in de hoop dat ze door Italiaanse families worden aangesproken die een badante zoeken. De 60-jarige Petra is de enige die wil praten. ‘Mijn lieve dame is vorige maand overleden en ik zoek een parttime baan. Dat is lastig, iedereen wil dat je komt inwonen. Ik ben oud en niet meer zo sterk als vroeger. Inmiddels heb ik zelf al bijna een badante nodig, dus ik kan niet meer 24 uur per dag werken,’ zegt ze resoluut.

Een andere optie voor badantes om een baan te vinden is via een tussenbureau, maar dan moeten ze wel geldige papieren hebben. Alessandro Carfagno runt bureau Sanitas in Rome en plaatst badantes bij families. ‘Alles wit, alles volgens de regels!’ zegt hij stralend, alsof het een behoorlijk bijzonder fenomeen is om het op die manier aan te pakken. ‘En als een familie niet tevreden is, kunnen we dezelfde dag nog een nieuwe leveren.’ Als ik voorzichtig vraag of ze ook een beetje in de gaten houden of de badante zelf tevreden is, snapt hij niet meteen wat ik bedoel. ‘O ja, die kan natuurlijk ook weggaan als ze wil.’ Carfagno betreurt het vooral dat de meeste Italiaanse families nog altijd op de illegale manier een verzorgster zoeken. Het kost nou eenmaal minder en er wordt op die manier geen, of aanzienlijk minder, belasting betaald.

Anti-badantewet

Natascha is via dit bureau bij Elisabetta en Raffaele terecht gekomen. In tegenstelling tot haar echtgenoot is Elisabetta buitengewoon scherp van geest: ‘We zijn zestig jaar getrouwd en nu ik de verzorging zelf niet kan doen, zie ik het als mijn taak om het zo goed mogelijk te organiseren voor hem.’ Ze wil hem op een waardige manier thuis laten wonen en alles uit zijn geest halen wat er nog in zit. De verzorging aan één badante toevertrouwen zou te zwaar zijn (‘onmenselijk’ volgens Elisabetta). Ze kan het zich veroorloven via het bureau drie badantes in shifts voor haar man te laten zorgen. Natascha is haar favoriet. Ze praat vol ontzag over het eindeloze geduld dat ze met haar man heeft, haar goede manieren en het uitmuntende Italiaans dat ze spreekt. ‘Mijn man kennende had hij anders helemaal niets van haar willen aannemen. Hij heeft dan wel Alzheimer, maar grammaticaal gestuntel is uit den boze.’ Natascha hoest door de complimenten heen en staat op om de tafel af te ruimen, terwijl Raffaele met een kleurplaat bezig is. Natascha is blij met de plek die ze nu heeft en ook haar vorige familie was goed voor haar. ‘Het is belangrijk om respect te hebben voor de ouderen en de familiesituatie. Dat hebben niet alle badantes.’ Ze vertelt over haar schoonzus, de vrouw van haar broer, die zij aan een baan in Rome had geholpen. Die ging er vandoor met de zoon van de oude man die ze verzorgde. Op afgemeten toon voegt ze er aan toe: ‘Maar onze gemeenschap is heel hecht. Wij hebben Facebookpagina’s waar ze stevig wordt aangepakt. Die kan niet meer over straat, niet hier en niet in Moldavië.’

Een grotere zorg in Italië is het stijgende aantal huwelijken tussen badantes en de (hoog)bejaarde personen die zij verzorgen.

Een grotere zorg in Italië is het stijgende aantal huwelijken tussen badantes en de (hoog)bejaarde personen die zij verzorgen. Zo’n 30.000 huwelijken werden tussen een badante en haar patiënt gesloten de afgelopen tien jaar, en het worden er elk jaar meer. Rechtbanken hebben hun handen vol aan rechtszaken die het nageslacht aanspant om het huwelijk ongeldig te laten verklaren. Vaak wil de badante op die manier zo snel mogelijk de Italiaanse nationaliteit krijgen, in het slechtste geval is ze uit op de erfenis. Het was voldoende reden voor het Italiaanse parlement om in 2012 een wet aan te nemen waarbij de uitkering van het pensioen niet volledig wordt uitgekeerd op het moment dat iemand boven de 70 trouwt met iemand die 20 jaar jonger is, tot het moment dat het huwelijk tien jaar stand houdt. De wet wordt in Italië de anti-badantewet genoemd.

Witte wezen

En dan zijn er de kinderen die door de Oost-Europese vrouwen worden achtergelaten. Ze worden de orfani bianchi genoemd: de witte wezen. Kinderen die op jonge leeftijd bij hun grootouders of tantes worden achtergelaten en hun moeder vaak jaren niet zien totdat de documenten op orde zijn en heen en weer reizen weer mogelijk is. Volgens UNICEF zijn er zo’n 350.000 van zulke kinderen in Roemenië en 100.000 in Moldavië. Deze groep heeft bovengemiddeld veel problemen: drugsgebruik, alcoholproblemen en een hoger aantal zelfmoorden. Het vertrek is te zwaar, het gemis is te lang. De moeders vertrekken met het idee zo hun kinderen meer te kunnen geven en zodra er genoeg geld verdiend is weer terug te kunnen keren. Maar het terugkomen en opnieuw integreren in het gezin is niet altijd gemakkelijk. Een paar jaar geleden ontwikkelden twee Oekraïense psychiaters een studie over het ‘Italiaanse syndroom’; de depressies bij tienduizenden jonge moeders die na jaren isolement en hard werken weer terugkeren bij hun gezin. De band met hun kinderen blijkt na jaren afwezigheid moeilijk te herstellen en door het eindeloos sturen van geld en cadeaus zijn hun kinderen hun moeders vooral als pinautomaat gaan beschouwen. Natascha is blij dat ze haar kinderen tot en met hun puberteit zelf heeft kunnen opvoeden, maar legt uit dat het voor vrouwen geen keuze is als ze hun jonge kinderen achterlaten. ‘En dan ga je zo veel cadeaus sturen als mogelijk is, om ze maar te laten weten dat je het voor hen doet!’ Haar zoons zijn inmiddels afgestudeerd en hebben goede banen in Duitsland. Met het door haar verdiende geld hebben ze kunnen studeren. Daar werd ook door professoren gretig misbruik van gemaakt. Omdat die wisten dat hun moeder in Italië werkte, werd hun verzocht ieder tentamen een envelop met geld mee te nemen. Tegenwoordig zijn het haar ouders en de ouders van haar overleden echtgenoot die hulp nodig hebben. De afgelopen maanden stuurde Natascha bijna haar volledige salaris naar huis om de chemotherapie van haar schoonvader te betalen.

Acquisitie kan via een officieel kantoor of via de parkeerplaats. Foto: Antonio Zambardino
Meer geduld

Raffaele slaapt inmiddels en Natascha begint uit zichzelf te vertellen. ‘Dit is mijn leven. Zolang ik kan, zal ik dit werk blijven doen. Het geld dat ik verdien, is nodig, nog steeds. Ik heb armoede gekend. Niet de armoede waar ze het nu tijdens de crisis over hebben, maar echte armoede. Ik werkte op mijn zesde al en ging als kind vaak met rammelende maag naar bed. Mijn leven is niet gemakkelijk geweest, en dat is het nog steeds niet.’ Ze is even stil. ‘Misschien is dat wel waarom wij Oost-Europese vrouwen dit werk kunnen doen. Wij zijn hard gemaakt door het leven en kunnen heel veel aan, meer dan wie dan ook. Daardoor raken we niet gefrustreerd en hebben we geduld met deze oude mensen. Want dat is wat je moet hebben: geduld, eindeloos veel geduld.’ Er klinkt geluid vanuit de slaapkamer. Natascha strijkt haar schort recht. ‘Sorry, ik moet verder. Hij is weer wakker.’ Met ferme tred loopt ze de kamer uit.

Badantes in Nederland

Ook in Nederland is er toenemende belangstelling voor badantes doordat ouderen gedwongen langer thuis moeten wonen en thuiszorg steeds duurder wordt. Zorg-au pairs worden ze genoemd en ze komen vooralsnog vooral uit Hongarije, Slowakije en Polen: nationaliteiten die zonder vergunning in Nederland aan het werk kunnen. Volgens de brancheorganisatie Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland zijn er geen exacte cijfers bekend en zijn het op dit moment vooral kleinere bureaus die in deze vraag voorzien.

Antonio Zambardino

De foto’s bij deze reportage zijn gemaakt door de Italiaanse fotograaf Antonio Zambardino, die op 7 mei jl. is overleden aan een hartstilstand tijdens een vakantie in Thailand. Zijn werk verscheen o.a. in The Guardian en The New York Times en is bekroond met diverse internationale prijzen, waaronder de FOAM talent selectie. Antonio Zambardino is 35 jaar geworden. Voor meer voorbeelden van zijn werk zie: antoniozambardino.com