Roman / F. Springer
Zou F. Springer (pseudoniem van diplomaat in ruste Carel Jan Schneider, Batavia, 1932) fictie hebben geschreven als hij levenslang gestationeerd was geweest in Nederland? Ik waag het te betwijfelen. Zijn vertelmateriaal wordt tenslotte gevormd door exotische couleur locale, anekdotiek over de aangespoelden en bannelingen dezer aarde en ooggetuige- en insiderwaarnemingen van levende geschiedenis. Springer had het geluk &#8216;erbij&#8217; te zijn, op cruciale momenten. Zo ook in de nadagen van de DDR, alwaar hij &#8211; van 1986 tot vlak voor de val van de Muur in 1989 &#8211; Nederlands ambassadeur was. Gouden materiaal, zoals ook in zijn laatste grote roman Teheran, een zwanezang (1991) &#8211; over het vertrek van de sjah en de komst van de ayatollahs. Thematisch saust hij dat materiaal op met flink wat onvervuld verlangen, tragische romantiek en verterende nostalgie, vrij naar voorbeeldschrijver F. Scott Fitzgerald. In de Nederlandse literatuur benadert Springer zo bezien het meest de soort schrijver die we hier deerlijk missen: Graham Greene.
Benadert, inderdaad. Want die vlieger gaat niet op door Springers te krampachtige literaire strevingen. Zijn beste boek is niet zomaar de verhalenbundel Zaken overzee (1977), en daarna Bougainville. Een gedenkschrift (1981), omdat hij het daarin sec hield en de sterke anekdotiek en indringende details het zeggingswerk liet doen. Heel anders dus dan in zijn nieuwe roman Quadriga. Een eindspel, over de Nederlandse journalist Robert Somers die tijdens een werkbezoek aan Oost-Berlijn in 1987 in de ban raakt van de bevallige Stasi-Frau Monika Rittner, die hem gidst.
Ja, dat klinkt goed, en dat gegeven is zelfs zo sterk dat je de overtolligheden in Springers roman hoofdschuddend voor lief wilt nemen. Zoals daar zijn: de moddervette pathetiek, de zucht alles te willen verklaren, en het verteltechnisch oppimpen. Ook op deze korte baan (189 pagina&#8217;s) zaagt Springer weer van dik hout planken, &#8216;t oude liedje.
Het gaat eigenlijk al verkeerd bij de keuze van de gewichtig klinkende titel. Op de Brandenburger Tor prijkt: &#8216;Quadriga! Het vierspan met steigerende paarden, de zegekar, de met lauwerkrans getooide Siegesgöttin, de adelaar fier en vol triomf omhoog geheven&#8217;. De godin zou alles &#8216;wat er in de diepte beneden haar gebeurd is en gebeurt&#8217; sardonisch glimlachend bezien. Vanuit dat panoramisch perspectief stelt het menselijk gekrioel en gewoel natuurlijk weinig voor, herhaalt de geschiedenis zich nogal eens &#8211; Ewige Wiederkunft, doch? Perfecte locatie dus, dacht Springer, om tegen het decor van een eindspel in de geschiedenis &#8211; het ineenzijgen van Europese communistische dictaturen &#8211; het eindspel in Roberts mensenleven te verbeelden: nog één keer jaagt de door het leven gelooide Robert de liefde achterna. De vraag is achteraf of hij zijn éénnachtsamourette met zijn tamelijk ongenaakbare aardse godin niet overidealiseerde.
Menselijk gekluns
Tot zover is er nog niks mis, want juist in die schemerwereld van de DDR, waarin het onduidelijk blijft of Monika voor de baltse Nederlandse journalist valt of dat ze daarmee eerzaam haar Stasi-plicht vervult, kan een romantisch gemoed als Robert heeft, flink opspelen. Talloze malen roept hij dat hij voor z&#8217;n amour fou alles wil &#8216;verraden&#8217;, tot kruisraketten aan toe. Dat terwijl hij helemaal niet over (staats)geheimen beschikt om te verraden. De enige die hij uiteindelijk, door goede bedoelingen en dat opgewonden romantische gemoed, bij de DDR-autoriteiten dreigt te verraden, is zijn aanbeden Monika zelf. Op vrijwel niets gebaseerd gaat hij er namelijk vanuit dat ze wil vluchten, waarbij ze haar wettige echtgenoot zal achterlaten, en hij contacteert een door het regime gesanctioneerde, bijzonder foute figuur om alvast eens te informeren hoe ze het land uit kan. Monika schrikt zich natuurlijk een hoedje als ze dat hoort en weg is ze &#8211; uit Roberts armen. Tot zover dit liefdesverhaal zonder opheldering of universele betekenis in tijden van dictatuur.
Het zegekar-perspectief om zulk al te menselijk gekluns ironisch te bezien, doet weliswaar nadrukkelijk geconstrueerd aan, maar het is acceptabel genoeg. Helaas zorgde zulk schouwend kijken naar zijn personages er tevens voor dat Springer psychologisch te ver van ze verwijderd raakte en dat waar hij goed in is, te weinig benutte: het op en onder de huid zitten van kleurrijke types in den vreemde. Ook raakte hij compositorisch de greep kwijt: het verhaal slingert fragmentgewijs terugblikkend tussen toen (1987,1988 en 1989), minder toen (1998) naar, uiteindelijk, het &#8216;heden&#8217; (2000). Dat in 2000 gesitueerde, bloedeloze deel had beter weggelaten kunnen worden: daarin verklaart Springer bij monde van zijn (inmiddels memoires schrijvende) Robert alles wat we al begrepen hadden: dat hij in de ban was van &#8216;valse romantiek&#8217; (liefde voor Monika) en dat hij daardoor dat wat echt telde, verwaarloosde: zijn vriendschap met de (inmiddels overleden) Nederlandse ambassadeur in de DDR, Raaf.
Dampend nachtje
Schrijven is schrappen, dat weet iedereen. Behalve F. Springer. Zit Robert in een villa aan de Wannsee, jawel: Wannsee. Volgt eerst de al overbodige mededeling: &#8216;belaste rotnaam&#8217;. En daarna de lezersbelediging: &#8216;Wannseekonferenz, Endlösung, januari 1942&#8217;. Ander voorbeeld. In diens roman Slaughterhouse-Five schrijft Kurt Vonnegut over Robert Kennedy: &#8216;He died last night. So it goes.&#8217; Mooie fitzgeraldiaanse laatste zin, behalve als je hem zo vaak citeert als Springer. De berusting die er oorspronkelijk uit sprak, heeft dan plaats gemaakt voor vet pathos. Ergerlijker nog &#8211; en funest voor de waarachtigheid die Springer bij z&#8217;n romantisch realisme nastreeft &#8211; is Roberts neiging om in Monika de tragische heldin Lika uit een verhaal van de Russische schrijver Boenin te zien. Op zich voorstelbaar dat een romanticus als Robert verliteratuurd naar de wereld kijkt. Maar moet dat zó: &#8216;Lika, Verzeihung, ik bedoel Monika&#8230;&#8217;? En verderop: &#8216;Ach Lika, Lika, dacht ik, hoe nu verder. Nicht jetzt, nicht jetzt.&#8217; Beleeft hij een dampend nachtje met haar, blijven de toch niet onbelangrijke details daarover onvermeld, ten gunste van Roberts evaluatie van het herdersspel: &#8216;De Nacht van de Violette Vlinder&#8217;. Het behoeft geen betoog dat de lezer daarna als het om Monika/Lika gaat, door de schrijver frequent wordt herinnerd aan violette vlinders.
Het wordt nog zotter: om ons vermoedelijk diets te maken dat romantische inbeelding (Boenin over Lika) ook in non-fictie voorkomt, spiegelt Robert z&#8217;n al dan niet imaginaire geschiedenis met Monika nog aan die van Heinrich von Kleist en diens Tilla Durieux &#8211; die hadden &#8216;t ook niet makkelijk. &#8216;Omweg, omweg!&#8217; zegt Robert als hij weer eens iets niet-functioneel verhaalt &#8211; alsof je de veronderstelde rijkdom van deze schoenendoos vol vergulde, ongedifferentieerde herinneringen, authentieke grofkorrelige amateurkiekjes en literair bedoelde Schöngeisterei slechts door onderdompeling in het verhaal kunt ervaren. Dat terwijl je, met alle respect, meer hebt aan een machete.
Na wat lustig hakwerk verkrijgt de lezer zicht op dat wat Springers schimmenjagerij oninwisselbaar springeriaans en vitaal maakt: van de diplomaat in den vreemde, bel whisky corporaal voor de borst geheven, tot de hand van DDR-bons Honecker die &#8216;vochtig&#8217; aanvoelt. Zelfs de fletse apparatsjik Monika komt via die scherpe blik tot leven. Op de achterbank van haar Lada ligt niet alleen een stapeltje Neues Deutschland, maar ook een netje met sinaasappelen. Een detail waarover Robert opmerkt dat het hem &#8216;onverklaarbaar ontroerde&#8217;. Daar laat hij het uitzonderlijk genoeg bij en daarom is z&#8217;n gevoel warempel eens invoelbaar.
F. Springer, ‘Quadriga. Een eindspel’, Querido, 189 p., € 17,95

Gerelateerd