De troetel-Arabier van links Israël
&#8216;Mijn god, wat heb ik verkeerd gedaan?&#8217; roept Sayed Kashua vertwijfeld uit wanneer hij gebeld wordt voor een interview. Er volgt een diepe zucht, waarna hij mij hartelijk bij hem thuis uitnodigt. De mengeling van ironie, zelfspot en een vleugje zelfbeklag is kenmerkend voor Kashua, een jonge Israëlisch-Arabische schrijver die in het Hebreeuws schrijft en in West-Jeruzalem woont.
Hij heeft inmiddels twee romans gepubliceerd en is een flink eind op streek met de derde. Bekender nog is hij van zijn column in de weekeindbijlage van de links-liberale krant Ha&#8217;aretz. Door die column, waarin hij Joods Israël een lachspiegel voorhoudt, drogredeneringen doorprikt en zichzelf op de hak neemt, groeide hij uit tot de &#8216;troetel-Arabier&#8217; van links Israël. Een rol die hem in eigen kring op veel kritiek en verdachtmakingen komt te staan, niet in het minst omdat hij schrijft in het Hebreeuws, &#8216;de taal van de vijand&#8217;.
Een mooi voorbeeld van zijn soms bijtende satire is een column die Kashua onlangs schreef naar aanleiding van een bericht in Ha&#8217;aretz dat er undercover politie-eenheden worden ingezet tegen Israëlische Arabieren.
Na de constatering dat die er allang zijn en dat ieder Arabisch kind ze moeiteloos herkent, komt hij met een serie tips voor undercoveragenten om niet meteen door de mand te vallen: &#8216;Luister niet naar Arabische muziek, drink geen koffie met kardemon, wij houden het op een macchiato en &#8216;s ochtends een espresso. Geef je niet uit voor bouwvakker, Arabische jongeren werken in de hightech. En hang geen cd aan je achteruitkijkspiegel, dat doen alleen agenten en gooi die bidkralen ook meteen weg. Eet geen hummus, falafel of kebab, dat soort restaurantjes zijn er alleen voor Israëliërs en toeristen. Tot slot: probeer niet xenofoob te zijn. Haat geen Arabieren, de meeste Arabieren haten zichzelf niet. In jullie ogen mogen wij arm, imbeciel, crimineel en primitief lijken, maar onthoud: in tegenstelling tot jullie haten wij geen vreemdelingen en zijn wij geen uitverkoren volk.&#8217;
Soap-scenarist
Naast schrijver is Kashua scenarist van een succesvolle soap, Avoda aravit, &#8216;Arabisch werk&#8217;, Hebreeuwse slang voor klungelwerk. De serie werd op primetime op de Israëlische televisie uitgezonden. Dat is uitzonderlijk, omdat negentig procent van de dialogen in het Arabisch is en dus ondertiteld moest worden. Hoofdpersoon is Amjad, een Israelisch-Arabische journalist die, met matig succes en vaak hilarische misverstanden, zijn weg probeert te vinden in een overwegend Joods milieu.
&#8216;Humor, vooral ironie en zelfspot, is de beste manier om te overleven voor minderheden, kijk maar naar de grappen van de Joden in Europa voor de Tweede Wereldoorlog,&#8217; zegt Kashua. Hij voegt er met een frons aan toe: &#8216;Al is dat met dat overleven niet zo gelukt.&#8217; Het is voor Kashua een manier van leven geworden, ironie en zelfspot zijn de instrumenten die hij nodig heeft om zich staande te houden. Hij verdient er bovendien zijn brood mee.
Sayed Kashua (1975) groeide op in Tira, een Arabisch dorp in centraal Israël. Er gebeurde niets opmerkelijks in zijn leven totdat hij op zijn vijftiende geselecteerd werd voor een kostschool voor begaafde kinderen in Jeruzalem. Vanaf dat moment werd alles anders, zijn taal werd het Hebreeuws en zijn omgeving Joods. De eerste week op kostschool omschrijft hij als de ergste van zijn leven: zijn Joodse medeleerlingen lachten hem uit om zijn accent, zijn broek (&#8216;waar kun je die kopen?&#8217;) en de roze lakens die zijn moeder hem had meegegeven. Hij had nog nooit van de Beatles gehoord en had geen idee wat hij in de kantine met het dienblad aan moest. Hij wilde terug naar huis, naar Tira, maar zijn vader peinsde er niet over, zijn zoon moest de eerste Arabische atoombom maken.
Kashua stortte zich in de popmuziek en in boeken en hij kocht een broek in een Joodse winkel. In de geschiedenisles werd de schizofrenie van zijn positie hem duidelijk. De officiële Joodse geschiedenis waarin hij onderwezen werd en waar hij examen in moest doen, verschilde nogal van wat hij thuis gehoord had. &#8216;In de twaalfde klas begreep ik voor het eerst wat &#8217;48 was. Dat ze dat de Onafhankelijkheidsoorlog noemden. In de twaalfde begreep ik dat &#8220;zionist&#8221; de vertaling was van &#8220;sahjoeni&#8221; en dat het geen scheldwoord was.&#8217; In datzelfde jaar begonnen zijn medeleerlingen zich voor te bereiden op de militaire dienst, weer stond hij erbuiten. Ook op een andere manier werd hem in zijn laatste schooljaar duidelijk dat er grenzen zijn aan de assimilatie. Toen hij verliefd werd op een Joods meisje, verzuchtte haar moeder: &#8216;Nog liever lesbisch dan met een Arabier.&#8217; Het meisje maakte het uit op de dag na het eindexamen, omdat er nu eenmaal &#8216;realiteiten&#8217; waren. Kashua leerde dat wat hij ook doet, hij altijd &#8216;de ander&#8217; zou blijven.
&#8216;Hier moet je Joods zijn om een identiteit te mogen hebben,&#8217; zegt hij. &#8216;Als Arabier ben ik hier van niks zeker. Mag ik blijven? Mag ik bestaan? We zijn in het beste geval een sta-in-de-weg, voor anderen een vijfde colonne, potentiële terroristen of op zijn minst een demografische probleem. Maar niemand wil ons hier hebben, terwijl wij hier al waren.&#8217;
Joodse crèche
Zijn jeugd in Tira en zijn kostschooltijd leverden Kashua de stof voor zijn eerste roman Dansende Arabieren, (2002) die goed werd ontvangen en ook in het Nederlands werd vertaald. Ook de Joods-Israëlische Dorit Zimbalist las het boek. Zij was na een verblijf van acht jaar in Nederland, waar ze de filmacademie had gedaan, teruggekeerd naar Israël. &#8216;Toen ik terugkwam, vielen de schellen mij van de ogen. Net als iedereen hier was ik opgegroeid met het idee dat Arabieren je vijanden zijn. Daarbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen Palestijnen in het land en de Palestijnen in bezet gebied. Alle Arabieren zijn slecht. Nu keek ik met buitenlandse ogen. Ik begreep dat de werkelijkheid complexer is, en ik ging op zoek.&#8217; Zij kwam tot de conclusie dat haar land bij uitstek racistisch is en dat de haat uit angst voortkomt, een angst die door de media wordt versterkt en uitvergroot. &#8216;De Arabieren in Israël willen erbij horen, maar hebben geen schijn van kans zolang wij een Joodse staat zijn. De Joden hier begrijpen niet dat een Palestijnse staat voor de Israëlische Arabieren niet hún beloofde land is. Ze zijn hier geboren, al generaties terug, waarom zouden ze weggaan? Maar bijna niemand hier denkt zo, op een handjevol mensen na.&#8217;
Dorit Zimbalist zocht contact met Kashua en maakte de documentaire Forever Scared over hem, die nu op het IDFA te zien is. &#8216;Het was geen makkelijke film om te maken. Kashua, die een goede vriend is geworden, is niet altijd simpel in de omgang.&#8217; Ook psychologisch was het ingewikkeld. &#8216;Het was een schok om door zijn ogen naar mijn eigen volk te kijken. Het eerste jaar dat we optrokken waren er overal aanslagen, daarvoor was hij net zo bang als ik. Natuurlijk, maar je staat er niet bij stil. Zijn leven zal altijd moeilijker zijn dan het mijne, zijn taal is zijn instrument, maar hij hoort nergens bij. Hij wilde niet dat zijn dochter opgroeide met de traditionele waarden en beperkingen van een Arabisch dorp, maar de plek op de Joodse crèche bestond ineens niet meer toen hij zich meldde. Veel Arabieren zien hem als collaborateur. Hij kan geen kant op. Als schrijver kun je niet weg uit je taal. Maar in hoeverre kun je bestaan als vijgenblad? Al zijn bazen zijn Joden, liberale Joden, maar Joden.&#8217;
Sluipende angst
Forever Scared begint met een citaat uit een van Kashua&#8217;s columns: &#8216;Ik ben bang voor auto&#8217;s, voor honden, voor slangen. Ik ben bang voor vliegtuigen, helikopters, tanks en soldaten. Ik ben bang voor Joden, ik ben bang voor Arabieren… Ik ben bang dat ze ons op een dag in vluchtelingenkampen zullen stoppen.&#8217;
Kashua: &#8216;Joodse Israëliërs hebben geen idee hoe bang wij zijn. En hoeveel pijn het doet, al die praatjes over transfer, ons uitwijzen, over de grens zetten. De man die dat salonfähig maakte, is nu minister van Buitenlandse Zaken.&#8217; Het is niet dat Kashua er dagelijks van wakker ligt, maar het is een sluipende angst die het leven ondermijnt. &#8216;De Israëlische maatschappij is zo zelfverzekerd. Ze hebben altijd gelijk en zij zijn het slachtoffer, nog steeds en altijd. Een volk dat weet wat het is slachtoffer te zijn, zou beter met een minderheid moeten omgaan.&#8217;
&#8216;Waar het mij om gaat is dat ik een gelijkwaardig burger wil zijn.&#8217; De kans daarop is klein: sinds de stichting van de staat is er niet één stad of dorp voor de Arabische bevolking gebouwd. De bestaande dorpen ontbreekt het aan infrastructuur, en een zwembad, bibliotheek of theater zal je er niet vinden. Kashua, met de hem kenmerkende ironie: &#8216;Ik herinner me nog dat ik als kind met mijn vader naar Nazareth ging om het eerste Arabische stoplicht te bekijken. Het was niet eens een stoplicht, maar een oranje knipperlicht.&#8217;
Zijn vertwijfeling zet Kashua om in zijn columns, waarin hij vaak minder woedend klinkt dan in ontmoetingen met Joodse Israëliërs of in zijn romans: &#8216;Dat is bewust, woede in een column werkt averechts. Ik kan niet schreeuwen, hen de waarheid in het gezicht gooien, dat pikt niemand. Ik word gelezen als Arabier, dus moet ik de waarheid anders presenteren. Ik moet ze een spiegel voorhouden. Zij hebben de macht en dus het vermogen om om zichzelf te lachen.&#8217;
Sayed Kashua heeft succes, voornamelijk in Joodse kring en dankzij de Joden. In eigen kring roept hij weerstand op: &#8216;Ze zien mij als een verrader, ik heul met de vijand. Maar ze lezen me, omdat ik in het Hebreeuws schrijf en succes heb.&#8217; Toch is hij wel eens bedreigd. Kashua worstelt met zijn publieke rol, hij zou het liefst in stilte zijn romans schrijven, maar weet ook dat hij moet optreden, reizen en interviews geven, omdat dat deel is van wie hij is geworden. In de film komt dat mooi tot uitdrukking als zijn soap vertoond wordt op een Joods filmfestival in Engeland. Kashua moet de serie introduceren. Het enige wat hij zegt is een dubbelzinnig: &#8216;Thanks to the Jews.&#8217;
Op de vraag waarom er niet meer Kashua&#8217;s zijn onder de miljoen Israëlische Arabieren, bijna twintig procent van de bevolking, grijnst hij: &#8216;Omdat ik uniek ben.&#8217; Iets is daarvan waar. Weliswaar neemt het aantal Arabieren dat een hogere of universitaire opleiding volgt flink toe, maar de meeste kiezen voor &#8216;praktische&#8217; beroepen als arts, advocaat of accountant. Bovendien keert bijna iedereen terug naar zijn dorp, slechts een enkeling blijft net als Kashua in de grote stad. En voor bijna iedereen blijft het Hebreeuws toch een tweede taal, hoe goed ze hem ook beheersen.
Sinds anderhalf jaar woont Kashua met zijn vrouw en twee kinderen in een seculiere wijk in West-Jeruzalem. &#8216;Het is een experiment, zoals mijn hele leven.&#8217; Hij wilde een flatje kopen in een Arabische buurt &#8211; wel op Israëlisch grondgebied, niet in bezet Jeruzalem &#8211; maar kon niks vinden dat betaalbaar was en geregistreerd stond. Dat laatste is vaak een probleem in Arabische buurten en dorpen. Het kadaster klopt niet. &#8216;Dus ben ik hiernaartoe verhuisd. Ik dacht dat het kon, omdat ik Kashua ben. Ze weten wie ik ben, iedereen hier leest Ha&#8217;aretz.&#8217;
Hij verheugde zich op de eerste bewonersvergadering, maar werd teleurgesteld. Iedereen kwam te laat en droeg zijn daagse kloffie. Hij had zich op iets plechtigers voorbereid. Ook de vernedering bleef niet uit. Het gebouw zocht een nieuwe schoonmaker, bijna altijd zijn dat Arabieren. De aanwezigen wendden zich tot Kashua: of hij nog iemand wist.
Een paar maanden later verwerkte hij de scène in zijn televisieserie. Daarin meldt de vader van Amjad, de Israëlisch-Arabische journalist die inmiddels verhuisd is naar een Joodse wijk van Jeruzalem, zich achter de rug van zijn zoon om voor het schoonmaakwerk. &#8216;Daar heb ik dan wel weer lol in. Ik gebruik zo&#8217;n voorval, ik maak er komedie van. Wat moet ik anders?&#8217;
IDFA 2009 ook in Nijmegen
In Nijmegen worden in bioscoop LUX van 24 t/m 27 november de beste documentaires van het IDFA vertoond. Op het programma staan onder anderen The Cove, Capitalism, a Love Story en Mugabe &#038; The White African met nagesprekken in samenwerking met Global debat. Een van de gasten is Jan Marijnissen.
Lezers van Vrij Nederland krijgen € 2,50 korting op de toegang. Ga naar www.vn.nl/idfa voor het programma en voor de kortingsbon
‘Sayed Kashua – Forever Scared’ is te zien op het IDFA in Amsterdam, vrijdag 20 november, 20.30 uur, Munt 13; maandag 23 november, 11.30 uur, Munt 9 en vrijdag 27 november, 15.00 uur, OBA
IDFA 2009 ook in Nijmegen
In Nijmegen worden in bioscoop LUX van 24 t/m 27 november de beste documentaires van het IDFA vertoond. Op het programma staan onder anderen The Cove, Capitalism, a Love Story en Mugabe &#038; The White African met nagesprekken in samenwerking met Global debat. Een van de gasten is Jan Marijnissen.
Lezers van Vrij Nederland krijgen € 2,50 korting op de toegang. Ga naar www.vn.nl/idfa voor het programma en voor de kortingsbon

Sjifra Herschberg