Beschouwing / ‘De overgave’ van Arthur Japin
‘Granny’ heet Japins oudje: Granny Par­ker. Zijn nieuwe roman De overgave speelt in het Texas van midden negentiende eeuw. De enige keer dat hoofdpersoon Granny haar leeftijd prijsgeeft, is ze begin vijftig. Gezien haar levensfeiten had ze evengoed tachtig kunnen zijn. Met haar hele familie vestigde ze zich na een jarenlange trektocht in Texas, midden in het gebied van de Comanches, een gewelddadige en vechtlustige indianenstam, die we ons nog scherp kunnen herinneren uit het jongensproza van Karl May. Had Granny over Old Shatterhands perikelen met dat Co­man­che-tuig gelezen, dan was ze beter voorbereid geweest op de gruwel die haar zou treffen.
De Parkers zijn de eerste kolonistenfamilie die overvallen wordt door de Coman­ches. Na het bloedvergieten en het martelen heeft Granny tien naasten te betreuren: vijf doden en vijf ontvoerden. ‘Mijn kleinkinderen Cynthia Ann, kleine John en Rachel met haar baby, evenals mijn eigen dochter Lizzie.’ Zelf heeft ze de massamoord wonderwel overleefd, nadat ze is gespietst met een speer en vervolgens door een groep Comanches is verkracht – keurig stonden ze in de rij.
Familiale zalvigheid
Die aanslag komt ook voor de lezer uit de lucht vallen. Dat is te danken aan het hoge Het Kleine Huis op de Prairie-gehalte waarvan De overgave blijkt geeft. Niets ten nadele van Laura Ingalls Wilders tiental kinderklassiekers over het barre, negentiende-eeuwse pioniersleven in The Midwest, maar na het tweede deel van die serie was ik maar al te blij dat mijn dochter inmiddels zelf had leren lezen. Verlost achtte ik mij van de krankzinnig gedetailleerde beschrijvingen van agrarische instrumenten, timmermansvaardigheden, huizenbouwerij, recepten en familiale zalvigheid. Dat was echter buiten de romancier Arthur Japin gerekend, die ons vergast op zulke cosy passages: ‘Rond negen uur trokken de meeste mannen de maïsvelden in. James gaf samen met Rachels man leiding aan de werkers die zich bij ons hadden aangesloten, zoals David Faulkenberry en zijn zoon Evan, Seth Bates, de oude Lunn en Elisha Anglin met zijn zoon Abram. Alles bij elkaar tien man en een jongen. John voelde zich wat koortsig. Hij besloot die dag in het fort te blijven, waar hij reparaties moest verrichten. Benjamin en Silas hielpen hem daarbij, samen met Samuel Frost en zijn zoon Robert, omdat zij het meest bedreven waren in zaag- en timmerwerk. Grote delen van het jaar werkten ook de vrouwen op het land, wanneer er gepoot moest worden, gemaaid of gerooid, maar het was voorjaar, zodat we ons binnen nuttiger konden maken, en het was dinsdag, de dag waarop wij ons naai- en spinwerk deden. Ik zat met mijn dochters Lucy en Martha bij het weefgetouw aan een grote tafel. Martha’s dochters Rachel en Sarah werkten aan een kleinere samen aan een nieuwe lappendeken. Vlakbij was kleine John rond het hondenhok aan het dollen met de puppy’s van de nieuwe honden die Seth Bates had meegebracht.’
Allemachtig.
Het was vermoedelijk Japins bedoeling om de lezer in slaap te sussen met dat rurale gedoe, voordat de schok komt, en vast niet om de wanhopige gedachte te doen postvatten: hoe lang moet ik dit nog doorstaan? In beide gevallen is het effect identiek: het rauwe geweld komt als een donderslag bij heldere hemel.
De beschrijvingen liegen er niet om. Dit ziet Granny bijvoorbeeld gebeuren met haar man John: ‘Een ander won Johns geslacht, dat hij in een weitas borg.’ Later, bij die gangbang, krijgt ze dat afgesneden lid ook nog eens over haar gezicht gewreven. Daar blijft het niet bij, in De overgave. Atrociteiten door Comanches blijven plaatsvinden: ‘Zes weken mocht ze haar baby houden. Toen werd hij enkele malen door een cactusbos gehaald als een dot vlas over een hekel, waarna ze het lichaampje in de schoot geworpen kreeg, zodat zij het kon begraven.’
De rode natuurmens
Beschrijvingen van wreedheid wennen nooit, in die zin zijn ze altijd uniek. Maar toch tapt Japin in De overgave uit een literair bekend vaatje. Uit de Amerikaanse literatuur, zeker van auteurs die revisionary westerns schrijven als Cormac McCarthy, kennen we inmiddels het andere, even realistische beeld van het Wilde Westen zoals het vermoedelijk was. Gedaan is het met de pief-paf-poefromantiek waarin John Wayne dikke, spierwitte, met indianenpruiken getooide kerels van hun kortademige pony’s knalde.
Een mierzoet sprookje heeft Japin er dus niet van gemaakt en dat is prijzenswaardig. Toch is Japin, na eerder de geteisterde Afrikaan te hebben ontdekt in De zwarte met het witte hart (1997), merkbaar aangeraakt door de indiaan. Hij verdoezelt niet dat daar in wetteloos Texas een van de bloedigste rassenoorlogen plaatsvond op Amerikaans grondgebied, maar voert ons toch af en toe, bijna ongemerkt, een hapje wijsheid die we zo van de rode natuurmens kunnen overnemen. Indianen maken geen onderscheid naar ras. Ben je eenmaal lid van de stam, dan hoor je erbij. Dat terwijl de blanken in De overgave juist niet blijken te kunnen leven met hun bevrijde rasgenoten, die eertijds als indiaan onder de indianen moesten leven. Ja, we kunnen heel wat leren van die roodhuiden! Dat blijkt ook uit de cursief gedrukte intermezzi, een soort levensbeschouwende, hoogst charmante sprookjes uit de indianencultuur, waaruit je kunt opmaken dat controledwang niks oplevert en dat je het leven op zijn beloop moet laten.
Toch slaan zulke paardenfluisterende levenslessen de roman niet uit balans, daar is Japin te veel een vakman voor. Voor alles is zijn roman a good read, dat (in vergelijking met de superieure gorilla Cormac McCarthy) behoort tot het genre van popular fiction. Japin dist met jeu gebeurtenissen op uit die (tamelijk recente) Amerikaanse geschiedenis: de onafhankelijkheidsstrijd met de Mexicanen, de afscheiding, het begin van de Burgeroorlog. En verwerkt die rimpelloos in het meer therapeutisch gestuurde levensverhaal van Granny, die de schofterige indianen moet leren vergeven. Dat lukt ook nog. Op pagina 290 zegt ze nog: ‘Vergeven (&#8230;) nee, dat gun ik ze niet.’ Maar zestig pagina’s later, vlak voor het slot, is het al van: ‘Nou goed, je vergeeft of iets wat daarvoor door moet gaan, prachtig allemaal, en dan?’
Gelikte vertelling
Ik moet mij bedwingen om al te jolig te doen over Japins roman, want dat doet hem niet helemaal recht. Wat hij belooft, maakt hij immers waar. Na afloop heb je de indruk een leuke film te hebben gezien, maar dan wel een televisiefilm. Na de beschreven moordpartij kun je goed meeleven met de personages, vertelvaart ontbreekt niet, de stijl is adequaat, af en toe zelfs mooi: ‘Stofkolommen zwirrelden op.’
Maar. Japin kan zoveel beter, zoals hij heeft laten zien in zijn meest bekritiseerde, mij nochtans zeer dierbare roman De droom van de leeuw (2002). Dat boek is in zijn oeuvre nog het meest een persoonlijk waagstuk; daarvoor en daarna stelde hij zich er tevreden mee om zich volledig onder te dompelen in de levens van zijn personages en in het historische decor – zich inleven kan hij heel goed. Zozeer dat de schrijver uit zicht verdwijnt en een gelikte vertelling overblijft. Misschien mikt hij met dit Amerikaanse drama op het grote publiek aldaar, maar in Europa zijn we – ook van hem – anders gewend.
Toch bevat De overgave een aantal passages die mij urgenter voorkomen, alsof de schrijver daar meer zichzelf in gelegd heeft. ?Het zijn niet de geweldstaferelen, die Japin nog prettig kies schildert, maar juist de scènes waarin getoond wordt hoe je daarna verder kunt leven, hoe verwerking en ?rouw moeizaam maar geleidelijk vorm aannemen in een beschadigd bestaan. Soms verandert in zulke zinnen zelfs de toon: van verhalend naar beschouwend. Onvoldoende om van een stijlbreuk te spreken, maar ?voldoende om de schrijver in Japin niet te vergeten.
Arthur Japin, ‘De overgave’, De Arbeiderspers, 320 pagina’s, € 19,95

Jeroen Vullings

Gerelateerd