<div class="wpg-element paragraph">
Nouchka van Brakel is de gast van het jaar op het vijftiende Nederlandse Filmfestival in Utrecht (20 tot en met 29 september). Op het programma staan een overzicht van haar oeuvre en de première van haar nieuwste speelfilm &#8216;Aletta Jacobs, het hoogste streven&#8217;. Een gesprek aan de vooravond van de filmdagen: over &#8216;sponzen&#8217;, haar gevecht met Aletta en &#8216;de eeuwige creativiteit van vrouwen&#8217;.
Nouchka van Brakel woont al bijna een kwarteeuw in een oud, blauwgeverfd dijkhuis in Amsterdam-Noord. Langs monnikskappen, wederik en campanula&#8217;s komen we bij het terras waarboven een enorme populier zijn takken laat uitwaaieren. Van al haar films nam ze tijdens buitenopnamen planten mee die nu als filmherinneringen om haar heen bloeien. Een klimroos die Renee heet, naar de actrice Renee Soutendijk. Uit een tuin in Mijnsheerenland, waar Frederik van Eeden Van de koele meren des doods schreef, komt daslook. Tijdens het draaien van haar laatste film Aletta vond ze in de tuin van een Groningse borg een zwarte geranium die nu haar andere planten probeert te verdringen. Nouchka van Brakel is klein, heeft kort grijs haar, grijze ogen en praat zo veel en vlug alsof ze zich achter die woordenvloed wil verschuilen.
&#8216;Al mijn films gaan over vrouwen die verandering willen in hun leven of in de maatschappij, en die worden dwarsgezeten.&#8217;
Ze heeft, sinds ze in 1966 haar eerste korte speelfilm Sabotage maakte, een groot oeuvre opgebouwd: veel documentaires, televisieseries zoals Vrouwen vertellen en Iris, korte speelfilms en vijf lange speelfilms. Haar films gaan over thema&#8217;s die de gemoederen bezighouden: Het debuut (1977) over de aantrekkingskracht tussen een veertienjarig meisje en een veertigjarige man, Een vrouw als Eva (1977) over een huisvrouw die een lesbische verhouding aangaat en haar kinderen verliest; in Een maand later (1987) ruilen twee vrouwen tijdelijk hun leven.
Van Brakel filmt realistisch en recht voor zijn raap, want ze wil heldere verhalen vertellen die een groot publiek aanspreken.
Aanvankelijk maakte ze de ene film na de andere, maar na de dramatische, sfeervolle kostuumfilm Van de koele meren des doods (1982) duurde het vijf jaar voor de vrolijke feministische komedie Een maand later uitkwam. Nu, acht jaar later, maakte ze Aletta Jacobs, het hoogste streven.
Aletta Jacobs (1854-1929) kwam uit een groot, joods artsengezin in Sappemeer in Oost-Groningen. Ze was het eerste meisje in Nederland dat naar de middelbare school ging, de hbs in Hoogezand-Sappemeer, en naar de universiteit. Ze was de eerste vrouwelijke arts in Nederland en een pionierster op het gebied van geboortenbeperking, medische zorg onder prostituées en vrouwenkiesrecht. De film van Nouchka van Brakel begint met een foto van Aletta Jacobs. &#8216;Ik zou wat meer over jou te weten willen komen,&#8217; zegt de stem van Nouchka van Brakel, &#8216;echt uitnodigend kan ik je oogopslag niet noemen.&#8217; We zien korte scènes uit Aletta&#8217;s jeugd: een dansles, een wandeling met haar vader door het vlakke land van Groningen op weg naar een patiënt, een sabbatsmaal met het gezin, een mislukte zelfmoordpoging, haar toelating tot de medicijnenstudie. Een stervende jonge vrouw in het ziekenhuis, een hoertje, maakt grote indruk op haar. Als arts in Amsterdam houdt ze gratis spreekuur voor volksvrouwen, geeft ze voorlichting over geboortenbeperking en propageert het pessarium. &#8216;Hoe kwam je aan je sociale bewogenheid?&#8217; vraagt de filmmaakster haar.
Nadat ze jaren bevriend zijn geweest, trouwt Aletta Jacobs met de politicus Carel Victor Gerritsen. We zien haar dromerig voor het venster; ze is zwanger. Maar het kind gaat dood. Ze stort zich op haar werk en de strijd voor vrouwenkiesrecht en gaat later, als ze weduwe is geworden, op wereldreis. Van die reizen laat de film foto&#8217;s zien. Op al die foto&#8217;s zit Aletta, meestal met een hoed als een zeilschip, in het midden.
De film eindigt met beelden van de oude Aletta, gespeeld door de oude Dolle Mina Henny de Swaan, die in een koetsje door het Groningse land rijdt. Een prachtig verweerd gezicht, een wuivende hand. Een afscheid &#8211; Hennie de Swaan zou kort erna overlijden. Opeens gaat het zwart-wit van de film over in het geel van de koolzaadvelden. Nouchka van Brakel en de filmcrew komen in beeld: &#8216;Aletta, denk jij dat wij elkaar door de tijd heen herkend zouden hebben?&#8217;
&#8216;Met die afstandelijkheid van haar had ik de grootste moeite. Ik kon niet bij haar komen. Als je foto&#8217;s van haar ziet: die strenge blik van &#8220;waag het niet één woord tegen mij te zeggen&#8221;. Haar autobiografie Herinneringen is in heel deftige, afstandelijke bewoordingen geschreven. Wat dreef die vrouw, hoe kon ze het volhouden? Door het werk van de Stichting Aletta Jacobs, die veel research heeft gedaan en mensen heeft gesproken die haar hebben gekend, kwam ze dichterbij. Zo hoorde ik een verhaal over een zwager van haar die op zijn fiets wegracete als zijn zoons riepen: &#8220;Pa, daar heb je tante Alet,&#8221; want hij kon niet tegen dat halsstarrige gedelibereer van haar. Ze liep als een locomotief, als een generaal. Ze had geen gevoel voor humor, volgens sommigen. Maar als je haar brieven aan vriendinnen leest, viel er best met haar te lachen. Pas laat kwam ik erachter dat ze maar 1,56 meter groot was, ze was heel klein! Nog een kop kleiner dan ik. Terwijl ze op al die foto&#8217;s pontificaal met van die grote hoeden op zit, was ze in werkelijkheid een klein opdondertje.
En dat ze zo streng op die foto&#8217;s kijkt, komt omdat je in die tijd vijf minuten moest stilzitten, dan wil de lach wel van je gezicht zakken. Maar wat ging er in haar om?
Ik heb een gevecht met haar moeten leveren. Ik had een portret van haar, met haar hoed op en het embleem van het vrouwenkiesrecht, in mijn kamer hangen en stond tegenover haar en was woedend. Ik liep heen en weer te ijsberen en tegen haar te roepen, dat het me niet lukte dichterbij te komen.
Zo werd het idee geboren dat ik haar vragen zou stellen, en dat haar familie en vrienden hun mening over haar zouden geven. Die ontoegankelijkheid van haar heb ik in een filmische vorm vertaald.
Ik heb ook haar twijfels, haar meer menselijke, zachtaardige kanten willen laten zien. Bijvoorbeeld haar verdriet over het verlies van haar kind. In haar Herinneringen wijdt ze er maar twee regels aan, maar ik denk dat die pijn haar hele leven niet is overgegaan.&#8217;
Waarom heeft u de film in zwart-wit gedraaid?
&#8216;Dat is zo gegroeid. De film zou eerst gaan over iemand van nu die op zoek gaat naar Aletta. Ik wilde de scènes met Aletta in zwart-wit opnemen, en de eigentijdse documentairegedeelten in kleur. Maar toen heb ik die eigentijdse beelden laten vallen, en is de hele film zwart-wit geworden, behalve het laatste shot. Ik houd erg van zwart-wit omdat het zich op de essentie concentreert, structuren van stoffen, schaduwen op een gezicht komen scherper uit.&#8217;
Helemaal in het begin toont u een foto van Aletta, en tegen het einde van de film gebruikt u reisfoto&#8217;s van haar. Daartussen in maakt u geen gebruik van foto&#8217;s, waarom niet?
&#8216;Ik wilde dat het publiek wordt meegevoerd. Foto&#8217;s zouden de illusie van het filmverhaal kunnen doorbreken; de film zou opeens over een andere persoon lijken te gaan. Ik ben lang met de montage bezig geweest, voor alles op zijn plek viel. Uiteindelijk heb ik die reisfoto&#8217;s ingevoegd op het moment dat Luutgard Willems, de actrice die Aletta speelt, uit de film verdwijnt en de bejaarde Aletta, gespeeld door Hennie de Swaan, in het verhaal komt. Want ja, ik had geen geld om in China en de Filippijnen en Egypte te gaan filmen. Ze is ook bij de paus op bezoek geweest, en door de president van de Verenigde Staten ontvangen. Ik heb vooral voor haar jeugd gekozen, omdat weinig bekend was over het joodse gezin waar ze uit kwam.&#8217;
De film is een speelfilm met documentaire elementen. Waarom die vorm?
&#8216;Ik vond haar levensverhaal, dramatisch gesproken, niet sterk genoeg voor een biografische speelfilm. Ik ben in de vormgeving een stap verder gegaan dan in mijn vorige films. Hij is speelser, niet chronologisch, vanuit onze tijd stel ik haar vragen, en mensen uit die tijd laat ik recht in de camera praten.&#8217;
In het begin van de film is er een prachtige lichtvoetige scène waarin Aletta van een Franse juf dansles krijgt, maar het vertikt. Die lichtheid ontbreekt later.
&#8216;Je hebt gelijk. Maar weet je, we hebben veel scènes niet kunnen draaien, door geldgebrek, tijdgebrek en buitensporig veel rampspoed tijdens het draaien: het koolzaad wou niet groeien, we kregen een vreselijke storm, de oude Aletta werd ziek. Daardoor is bijvoorbeeld een fietsscène van Aletta en Gerritsen vervallen; Aletta wil hem inhalen, hij laat dat gebeuren, ze geniet en lacht. Die scène zou een luchtig intermezzo halverwege de film geweest zijn.&#8217;
Wij hadden haar ook wel willen zien schaatsen in het Vondelpark, want dat deed ze.
&#8216;Ja, wat dacht je van mij? Zeker, maar zo&#8217;n scène was te duur.&#8217; Met een zucht: &#8216;Ik kan wel honderd scènes en anekdoten opnoemen die niet in de film zitten. Maar ik ben uiteindelijk tevreden over hoe hij eruitziet; qua allure, camerawerk, belichting en kostuums zie je er niet aan af dat hij voor buitengewoon weinig geld gemaakt is.&#8217;
Wat heeft de film met onze tijd te maken?
&#8216;Aletta moest op haar vierde verjaardag van haar vader in een schriftje een motto schrijven: Kennis vergaren en die ten algemene nutte aanwenden moet het hoogste streven zijn. Dat heeft zij in de praktijk gebracht. Ik hoop dat jonge mensen van nu, ondanks de veranderde tijden, zich laten aanspreken door het doorzettingsvermogen en de betrokkenheid van Aletta. Ik was blij dat toen onze minister begin dit jaar de pil uit het ziekenfonds probeerde te halen, een stel jonge meiden een protestdemonstratie op touw zette om dat te verhinderen. Ze lieten het er niet bij zitten.&#8217;
Waarom heeft u, als u het verhaal naar onze tijd wilde toe halen, een ouderwets Nederlands gehanteerd en niet een moderner taalgebruik? U bent dicht bij de schrijftaal gebleven.
&#8216;Die taal vind ik mooi. Ik zou het misschien niet gedaan hebben, als ik niet met Van de koele meren des doods de ervaring had gehad hoe goed die bloemrijke ouderwetse taal werkt. Daarin komen zinnen voor als: hij heeft mijn hoogste illusies geschandvlekt. De zaal lag dubbel. Ik vond het niet erg, want de mensen gingen die zinnen later citeren, ze onthielden ze. Doordat je geconfronteerd wordt met de taalmuziek van het verleden, met een gestileerde afstandelijkheid, wordt het je gemakkelijker gemaakt om met de personages en hun gevoelens mee te gaan.&#8217;
Andere talen, andere werelden: Nouchka van Brakel is ermee opgegroeid. Haar vader was jazzmusicus, haar moeder zangeres. &#8216;Mijn vader zat in een big band; &#8216;s middags speelde hij jazz en dansmuziek in Heck en &#8216;s avonds ging hij in de Cotton Club of in Casablanca op de Zeedijk lekker jammen met beroemde Amerikaanse jazzmusici. Het was een bohemienleven. Van mijn zesde tot mijn achtste heb ik in een dorp in Aziatisch Turkije gewoond. Mijn vader werkte eerst in een grote zaak in Istanboel waar &#8216;s middags de chic van de stad, in lange jurken en mooie pakken, kwam theedrinken en dansen. Ik stond naast het podium op de muziek te wiebelen om te laten merken dat mijn vader daar in die band speelde, ik was heel trots op hem. Later verhuisden we naar een klein, arm dorp met warmwaterbronnen in de buurt. Wij woonden naast het theehuis, heel primitief. Maar als je de weg overstak kwam je bij een chic hotel waar koning Faroek met een gevolg van twintig mensen in Mercedessen en Rolls- Royces kwam dineren. Als ik &#8216;s avonds in bed lag, hoorde ik via de luidsprekers van het hotel mijn moeder zingen en dan viel ik in slaap. &#8216;s Ochtends vroeg, als mijn ouders uitsliepen, ging ik naar buiten naar de kippen en kuikens. Wij hoorden nergens bij, niet bij de rijken en niet bij de armen.&#8217;
Toen ze naar het gymnasium op de Kees Boeke-school in Bilthoven ging, was het afgelopen met reizen en trekken. Haar vader werkte meestal in het buitenland, Nouchka woonde alleen met haar moeder. &#8216;Zo&#8217;n verhouding is zwaar, heel beladen. Want er is geen derde persoon die roept: zeg zit niet zo te zeuren, houd toch op met dat gezanik. Er is geen relativering. Je bent één op één, alles is zwart-wit. Die sfeer is in mijn films gaan zitten. Ik heb altijd films met duidelijk omlijnde verhalen en personages gemaakt. Ik houd niet van vaagheden. Nu, met Aletta, heb ik dingen diffuus, onuitgesproken gelaten. Ik durf wat vrijer te zijn, meer te experimenteren. Ik zie dat als een stap vooruit.&#8217;
Heeft dat reizen in uw jeugd uw filmstijl ook beïnvloed?
&#8216;Als ik ergens kom waar ik een vreemde ben, of dat nu een bejaardenhuis is, een zwakzinnigeninrichting of in het buitenland, dan stel ik me bescheiden op, ga rustig in een hoekje zitten kijken en pas me aan, als een kameleon. Zoals ik dat vroeger, als ik met mijn ouders op tournee was, ook deed. Ik noem het sponzen, dagenlang informatie opnemen. Voor het maken van documentaires is die houding heel handig, ik kom vrij gemakkelijk bij de kern.
En ook &#8211; ik ben opgegroeid in een sfeer van the show must go on. Als mijn vader doodziek was ging hij zwetend in zijn smoking naar zijn optreden, er moest gewerkt worden, het publiek zat te wachten. Dat heb ik ook. Veel filmers kan het niks schelen of iemand hun film ziet. Een arrogantie! Als er geen publiek naar de bioscoop komt, heb ik mijn verhaal niet goed verteld.&#8217;
Na het gymnasium wilde ze docente creatieve vorming worden en ging naar de Academie voor Woord en Gebaar in Utrecht. Daar werd ze af gestuurd. Ze belde op goed geluk de Filmacademie in Amsterdam, en kreeg een secretaresse aan de lijn die het enig vond, ook al waren de toelatingsexamens voorbij, dat er zich een meisje aanmeldde. Ze werd toegelaten.
&#8216;Ik ben altijd nogal sloddervossig geweest, ik loop mijn neus achterna, maar die gaat meestal wel de goeie kant uit. Ik vond het een verademing, na die meidenwereld zat ik ineens in een technische mannenwereld. Maar ik bleef een vreemde eend in de bijt. Want op die academie was het allemaal expressie en emotie en dansen en zingen, en hier zaten die filmers alleen over groothoeklenzen en camera-instellingen te praten.&#8217; Ze kreeg jong een dochter, Sandrien, trouwde met de acteur Pier van Brakel en leefde later samen met de cameraman Theo van de Sande die ook haar films draaide.
Na Een maand later heeft het lang geduurd voor u Aletta maakte, hoe kwam dat?
&#8216;Ik ben met Aletta heel lang bezig geweest, maar het kwam maar niet van de grond. In deze tijd zijn ook mijn ouders drie weken na elkaar overleden. Het was een enorme klap. Maar ik denderde door en verdrong hoe erg het me aangreep. En ook mijn scheiding, na zestien jaar, was moeilijk. Acht jaar geen speelfilm maken duurt te lang. Je raakt je vaardigheid kwijt, je snelheid. Je verzuurt en versombert.&#8217;
Welke filmers zijn belangrijk voor uw werk geweest?
&#8216;Agnès Varda met Cléo de 5 à 7, Vera Chytilová met Madeliefjes. Die brutale meiden en die brutale vormgeving, dat was een dreun op mijn hoofd. Zo kon je als vrouw dus films maken! De films van Godard. Alain Resnais met Hiroshima mon amour, naar het script van Marguerite Duras. Maar haar India Song werd me te abstract.
Ik zat altijd te kijken hoe je in film een verhaal kunt vertellen. Zelf wil ik films maken die niet alleen onderhoudend zijn, maar waar mensen over nadenken. Dat komt door mijn grootvader, denk ik. Een vurig socialist, lid van de Bond van diamantbewerkers. Hij was goudsmid, en woonde toen hij weduwnaar was geworden drie maanden per jaar bij ons en vertelde me verhalen over stakingen en sociaal onrecht en ook hoe hij als kind met zijn manke poot de appelboom in klom, hij kon prachtig vertellen. Ik heb Aletta aan mijn grootvader opgedragen.&#8217;
Wat ziet u als het kernthema van uw werk?
&#8216;Vrouwen die vechten voor vrijheid in een omgeving die hen beknot. Dat is wat ik om me heen zie: vrouwen proberen altijd weer na tegenslag de draad op te pakken. Ze hebben een eeuwige creativiteit. Als er oorlog is, nemen ze een kind onder de arm en lopen naar de volgende vluchtplaats. Ze blijven maar doorgaan. Vrouwen hebben een ongelooflijke kracht en koppigheid en levensdrift. Lieten ze de boel gewoon maar eens de boel. Het zou een zootje worden. Die mannen voeren oorlog en staan te juichen en vergaderen. Al die pakken, als je de kranten opslaat, alleen maar mannen in pakken.&#8217;

</div>

Gerelateerd