Interview Marlene van Niekerk
Begin jaren tachtig studeerde Marlene van Niekerk filosofie in Amsterdam. Daarna was ze nooit meer voor langere tijd in ons land. Nu is de Zuid-Afrikaanse schrijfster benoemd tot hoogleraar op de Africa Chair, bij de faculteit Geesteswetenschappen in Utrecht, met als leeropdracht de positie van de roman en de romanschrijver in postapartheids-Zuid-Afrika.
Van Niekerk (1954) groeide op tijdens de hoogtijdagen van de apartheid op een experimentele voorbeeldboerderij waar haar vader ambtenaar van landbouwtechnische diensten was. Hij was een vrijzinnig man die vond dat je goed voor iedereen moest zorgen, ongeacht de kleur. Voor Van Niekerk waren het – naast haar vader – vooral leraren die haar vanaf haar vijftiende lieten zien dat de wereld groter was, en die de dwang waaronder ze leefden kritisch bekeken. Op de universiteit sloot ze zich aan bij de Progressieve Partij. Dat ze beeldende kunst in plaats van wiskunde ging studeren, voedde in haar de neiging om anders te kijken en te voelen. Schilderen en tekenen waren vrijplaatsen.
En ook het schrijven bleek een vrijplaats. ‘Toen ik vijftien of zestien was, begon ik Ionesco te lezen en ik had geen idee waarover het ging,’ herinnert ze zich. ‘Ik schreef een schoolopstel over een familie in Stellenbosch die alleen maar tandpasta verzamelde. Overal in het huis alleen maar tandpasta, en ze konden over niets anders praten.’ Prompt moest ze bij het schoolhoofd komen uitleggen waar het verhaal werkelijk over ging. ‘Ze heeft mij drie uur lang ondervraagd. “Ik weet niet wat het betekent,” zei ik, “ik was aan het spelen zoals een kind speelt met krijt.”’ Nu realiseert ze zich dat het verhaal eigenlijk een verkapte maatschappijkritiek bevatte over het dorp waar zij woonde. Ook daar dacht iedereen precies hetzelfde en was bezeten van kleine dingen. ‘Hulle is tandepastamense and that’s it.’ Het leerde haar dat iets betekenis kon hebben zonder dat je het weet en zonder dat je het expliciet maakt.
Hillbillies-buren
Al wist ze vanuit haar jeugd dat er naast bruine ook witte armoede was, toch was het een enorme ontdekking toen ze in de jaren negentig werkelijk de onderbuik van haar eigen land leerde kennen. Van de erfenis van haar oom kon ze voor het eerst een eigen plek kopen. Het huisje bevond zich in Triomf, een voorstad van Johannesburg, in de jaren vijftig gebouwd voor minderbedeelde blanken op het platgewalste zwarte township Sophiatown. Ze zette zich over haar emotionele bezwaren heen omdat het goedkoop was en dicht bij haar werk. En het leverde haar de stof op voor haar eerste grote roman, Triomf. Het boek vertelt de even hilarische als treurige geschiedenis van de witte ‘asociale’ familie Benade. Twee broers, Treppie en Pop, leven met hun zus Mol en haar zoon Lambert als een gezin samen. Met dit verschil dat alle drie de mannen zich van Mol bedienen. Lambert weet echter niet dat Pop behalve zijn vader ook zijn oom is. Marlene van Niekerk maakte voor het verhaal dankbaar gebruik van haar hillbillies-buren voor wie de vorige eigenaren van haar huisje haar hadden gewaarschuwd: ‘Nooit binnenlaten want die gaan niet meer weg.’ Gefascineerd heeft ze dat gezin door een gat in de heg begluurd zodra ze maar iets van herrie hoorde. Ze schaamt zich er bijna nog voor. Sommige stukken in de roman zijn bijna letterlijk afgeluisterd. ‘Die white trash-familie is een metafoor voor het Afrikanerdom, volledig in zichzelf gekeerd, weer een familie die alleen maar aan tandpasta kan denken. Maar ze waren niet alleen schuldig en ze waren ook niet alleen slachtoffer.’
Zonder de baanbrekende roman Ons is nie almal so nie van Jeanne Goossen zou ze Triomf nooit hebben kunnen schrijven. Goossens boek uit 1990 speelt ook in de sociale onderklassen, alleen dan kort na 1948, als de Nasionale Partij het bewind heeft overgenomen en de apartheid feitelijk wordt ingevoerd. ‘It opened up another world. Jeanne was de eerste die de textuur van mensen uit een witte lagere inkomstengroep in het moderne Zuid-Afrika heeft laten zien, ik heb dat alleen maar verder doorgevoerd. Zij heeft de weg voor mij geëffend.’
Van Niekerk had deze baanbreker nodig. Het was voor haar als vrouw uit de hogere middenklasse een grote schok om zulke mensen als haar buren mee te maken. ‘Ik dacht: misschien is het wel een klassereactie, maar door het boek van Jeanne weet ik dat ik het goed gezien heb, en dat zich hier bij mijn overburen een diep menselijke tragedie aan het voltrekken was.’
Leeuwerikenspiegel
Nu ze tijdelijk in Amsterdam woont, komt ze bijna elke dag in de nieuwe openbare bibliotheek, die vlak bij haar writer in residence-woning ligt. Ze kan er veel vinden om haar colleges Creative Writing voor te bereiden en te zoeken naar nieuwe invalshoeken voor haar volgende roman. Een van haar manieren om te beginnen is het ‘Hectic Random Reading Program’: je neemt een boek dat je interesseert en zodra je daarin iets tegenkomt dat je fascineert, zoek je daarop verder. Zo is ze naar aanleiding van Ton Lemaires vogelboek Op vleugels van de ziel nu helemaal vol van de ‘leeuwerikenspiegel’. Een halvemaanachtige vorm beplakt met kleine spiegeltjes wordt op een stokje rond gedraaid en trekt zo vogels aan. Niemand weet precies waarom het werkt en waardoor het vooral leeuweriken lokt. ‘Waarom dat nu voor mij interessant is, god mag het weten, maar ik denk dat het een symbool is van de meest gruwelijke, manipulatieve verleiding en het is bovendien een mooi woord.’ En Van Niekerk ziet er een symbool in van hoe de mens altijd maar bezig is om de mysteries van de natuur te begrijpen. Zelf wil ze nooit alles helemaal kunnen begrijpen. Zelfs haar eigen boeken niet. ‘Als ik alles zou hebben begrepen wat ik heb geschreven, dan zou ik het niet hebben geschreven want dat is fucking boring. Ik probeer altijd iets te schrijven wat mij verbijstert.’
Bij het schrijven interesseert haar het mysterie van de dingen, zoals bijvoorbeeld de leeuwerikenspiegel. En hoe macht in persoonlijke en intieme verhoudingen altijd met grotere maatschappelijke machtsrelaties samenhangt. In haar alom geprezen en bekroonde tweede roman Agaat zijn deze elementen duidelijk terug te vinden. Een oude witte vrouw, Milla, ligt op haar sterfbed. Ze kan niet meer praten en bewegen en is geheel afhankelijk van haar bruine huishoudster Agaat. Het zijn Milla’s gedachten en oude dagboekaantekeningen, voorgelezen door Agaat, die de lezer het verhaal vertellen. Of ze dit boek had kunnen schrijven tijdens de apartheidperiode kan ze nu niet meer beoordelen, maar een witte stervende vrouw die niets meer kan, is misschien wel een beeld voor van Van Niekerks klasse in het land. De omgekeerde spiegeling van opeenvolgende machtssituaties interesseerde haar: terwijl Milla sterft, groeit Agaat in macht. En daarnaast: Agaat is als een spiegeling van Milla opgegroeid.
Naast het menselijke verhaal en de politieke uitleg geeft het boek commentaar op het schrijven zelf, vindt Van Niekerk. ‘Agaat is een allegorie van de schrijfhandeling, het doodskleed dat zij borduurt is een reflectie op het gevaar van de schrijfdaad, want als je iets beschrijft, vermoord je het eigenlijk. Je wekt het tot leven, maar je vangt en onderwerpt het ook. Daarom interesseert die leeuwerikenspiegel mij. Misschien is die een metafoor voor de wil om te bezitten of te willen begrijpen. Maar je kunt niet alles doorgronden. Als je dat wilt, dan moet je een pact met de duivel aangaan.’
Sjamaan
Sommige verbanden in haar eigen romans heeft ze pas veel later doorgrond. Zo kwam ze tot een wonderlijk inzicht toen ze zich voorbereidde op een lezing over haar werk. Voor een symposium in het Tropenmuseum in Amsterdam moest ze haar romans teruglezen. ‘Ik ontdekte iets waarvan ik mij tijdens het schrijven van Triomf en Agaat nooit bewust was: ik heb over twee gehandicapte kinderen in achterkamers geschreven! Allebei pyromaan en allebei kunstenaar. In Triomf is dat Lambert met zijn epileptische aanvallen en in Agaat Agaat zelf, met haar korte armpje. Beiden zijn het archief van hun familie en beiden nemen de kunsten van de ouders over maar voeren die anders uit. Toen ik dit ontdekte dacht ik: nee, git! I can’t write this book again. Ik heb feitelijk twee keer hetzelfde boek geschreven over de cruciale relatie van de kunstenaar met de gemeenschap. Two shamans in the backroom. De sjamaan in de familie is zoals de schrijver tegenover het volk. De vraag waar het om gaat is natuurlijk: kan een mens met het gereedschap van de meester het huis van de meester afbreken? Nee, dat kan niet.’
Somber gaat ze verder: ‘Als je door zo’n verkeerde, scheve machtswellust wordt grootgebracht dan gooi je dat er altijd in de vorm van wraak uit. En één ding weet ik wel: als ik een boek ga schrijven dat neerkomt op We shall overcome en wij gaan uitstijgen boven onze omstandigheden, wordt het een kak slecht boek.’
Vrolijk erotisch verhaal
Nu gaat ze de tijd nemen om te beslissen waar haar volgende boek over zal gaan. Ze wil zichzelf niet herhalen. ‘Het is belangrijk dat ik mijn intuïtie goed gebruik. Ik kan niet vanwege de politieke receptie van Triomf en Agaat besluiten: dit ging goed, dat ga ik nog een keer doen. Ik moet een verhaal vínden, of een verhaal moet mij vinden. Ander schrijf ik niks.’
Op het moment is ze als een struisvogel die niet haar kop in het zand, maar in de boeken steekt. ‘Ik ben zat van Zuid-Afrika,’ zegt ze. ‘Het land verbijstert en verwart mij, ik voel mij er niet altijd gemakkelijk, to put it mildly. Het is voor mij niet mogelijk een schrijver in dit land te zijn als ik niet mijn best doe om te begrijpen hoe het land nu is en hoe het zo is geworden. Maar soms zou ik een vrolijk erotisch verhaal willen schrijven dat in Amsterdam speelt zonder me zorgen te hoeven maken over zwart en wit en macht. Ik kan het toch niet oplossen.’
Ze gaat verzitten, snuit haar neus, denkt na en gaat dan verder: ‘Maar het land heeft mij nu eenmaal bepaald, het zit in mijn systeem en daarom zal ik er waarschijnlijk altijd mee blijven worstelen.’
En ze is niet alleen een schrijver in Zuid-Afrika, ze heeft ook een plaats in het grotere discours van de kunst. ‘Ik vind het belangrijk te weten wat anderen schrijven. Daarom lees ik alles van Orhan Pamuk. Ik zie veel overeenkomsten. Hoe hij zich positioneert ten opzichte van de problemen met het nationalisme in Turkije en de problemen van de godsdienst en hoe hij de geschiedenis er steeds bij betrekt. Ik schrijf niet zonder mij in schrijvers van deze tijd als Pamuk en Philip Roth te verdiepen. En in Cormac McCarthy. En ik schrijf vooral niet zonder te volgen wat Coetzee schrijft.’
Alles wat er over het huidige Zuid-Afrika valt te zeggen heeft Coetzee al geschreven, vindt ze. Wat moet ze daar nog aan toevoegen? ‘In hem zie ik een meester die ik zeer bewonder. Hij schrijft Engels als de geslepen onderdelen van een raket. Kennis, taal en suggestie grijpen in elkaar en gaan ondergronds. En lang nadat jij het boek uit hebt ontploft het. BOEM!’
In 2006 werd ze overvallen op de fiets. Ze wist meteen: dit is mijn dag, nu ben ik aan de beurt. ‘Wat ik ervan geleerd heb, is hoe passief ik kan zijn. Ik heb mijn ogen dichtgedaan en ben op de grond blijven liggen en speelde zo dood als mogelijk.’ Ze is er goed van afgekomen, met een geschaafde knie en een gestolen fiets. ‘Maar,’ zegt ze, ‘nou is ek ’n bang vrou in Afrika. Als ik nu op stap ga, heb ik een cattle prod en drie gasbussen bij mij. You call that a life?’ Ze is nog steeds niet over die weg gegaan waar ze is overvallen, al weet ze dat het het beste is dat wel te doen. Misschien heeft deze persoonlijke ervaring mede de nieuwe roman gevoed die ze in haar hoofd heeft. Het is op de beroemde fotograaf David Goldblatt gebaseerd, die niet meer zonder bodyguard op stap durft te gaan in de stad. In Van Niekerks voorlopige romanidee kan de fictieve fotograaf die ze uit hem gemaakt heeft juist door de aanwezigheid van die zwarte reus niet de foto’s maken die hij wil. Ze vraagt zich vertwijfeld af of dit verhaal haar lang genoeg zal interesseren, want het is wéér zwart en wit, en wéér macht.
Overgangsboek
Haar laatste boek, Memorandum, is wezenlijk anders dan Triomf en Agaat. Het is het relaas van de tweeënvijftigjarige ambtenaar Johannes Frederik Wiid. Een jaar geleden werd terminale leverkanker bij hem geconstateerd en de avond voor hij naar het ziekenhuis terug moet, schrijft hij alles op van wat hij zich van zijn vorige verblijf op de IC herinnert. Tijdens die lange nacht lag hij als spiegel tussen twee curieuze patiënten die in een voor hem raadselachtige taal met elkaar spraken. Over ruimte en architectuur, over vogels en poëzie.
Je zou Memorandum een overgangsboek kunnen noemen naar een ander soort romans, losser van de Afrikaanse problematiek, anders van aanpak, inhoud en stijl. ‘Ja,’ zegt Van Niekerk bedachtzaam, ‘I thought it was a ticket out.’ Ze heeft zich in dit boek geconcentreerd op het schrijven als een spel tegen de dood. Ze laat Wiid in zijn geschreven memorandum associatief door gesprekken, herinneringen en zijn avonturen in de bibliotheek springen en vult aan in voetnoten, een woordenlijst en overzichten achterin. Deze stijl dwingt de lezer met sprongen zijn verhaal tot zich nemen. Zoals je opeenvolgende schilderijen tot je neemt. In de oorspronkelijke uitgave was dan ook een reeks afbeeldingen van Adriaan van Zyls ‘Hospitaal reeks 2004-2006’ opgenomen. De inmiddels overleden kunstenaar was een goede vriend van Van Niekerk en het boek was zijn idee. In haar manier van vertellen wilde zij de manier van kijken naar een samenhangende reeks schilderijen spiegelen.
Met Memorandum heeft ze een meesterlijk boek geschreven over een man die op het laatst van zijn leven leert wat liefde en wat vriendschap is. Het is een boek waarin het directe commentaar op haar land letterlijk meer in de voetnoten schuilt, waar gespot wordt met filosofen die roepen om de ‘Nuwe Afrikaner’. Het directe geweld en het grote zwart-witcontrast komen in een paar krantenartikelen langs. Heeft ze nu niet genoeg bewezen dat ze begaan is met haar land? Ze trekt haar benen verder onder zich en kijkt voor zich uit. ‘Ja,’ zegt ze, ‘miskien.’ En dan gaat ze energiek en enthousiast rechtop zitten. ‘Ik zou zo graag een verhaal willen schrijven over een wetenschappelijke of een artistieke obsessie gekoppeld aan een gekke levenservaring, want ik schrijf de hele tijd alleen maar over de dood. Een mooi lyrisch verbazingwekkend verhaal zoals The Same Sea van Amoz Oz.’ Een ander boek dat in haar hoofd zit, heeft hiermee te maken. Over hoe al die werelden elkaar ontmoeten. Het zou kunnen beginnen met Carl Peter Thunberg, een leerling van Linnaeus, eveneens een Zweedse botanist. Hij is op weg naar de Nederlandse nederzetting in Japan en wil in Zuid-Afrika Nederlands leren. Maar hij vindt er onverwacht een paradijs van nog niet officieel benoemde planten én een nieuwe liefde. ‘Ik voel dat ik nog maar relatief weinig tijd in mijn leven over heb en als ik nu iets kies om over te schrijven, dan moet ik de goede keuze maken. Ik denk dat het boek zal gaan over de onmogelijke begeerte naar de schoonheid van het leven, om die schoonheid vast te leggen, te benoemen, te vangen. Maar dat is wellicht een al te romantische idee voor de tijd van Thunberg, het zal wel helemaal fictie moeten worden! Want je kunt schoonheid alleen maar benaderen: Nur im farbigen Abglanz haben wir das Leben, zei Goethe al.’
Het klinkt alsof er in dat boek plaats is voor een leeuwerikenspiegel.
Op 15 januari om 16.15 houdt Marlene van Niekerk haar oratie in het Academiegebouw van de RUU, Domplein, Utrecht. Op 20 februari om 20.30 gaat ze met Stephan Sanders in gesprek in Felix Meritis in Amsterdam.
Het werk van Marlene van Niekerk wordt uitgegeven door uitgeverij Querido. Leverbaar zijn ‘Memorandum’, € 17,95, ‘Agaat’, € 12,50 en ‘Triomf’, € 12,50

Gerelateerd