In memoriam
Vanochtend was Ida&#8217;s dochter Miri op de Israëlische radio. &#8216;Je bent juist opgestaan van de sjiwa&#8217; (traditionele week van rouw, in Israël ook gewoonte bij niet-religieuzen), zei de interviewster, en vroeg toen verder. Over de veel te late erkenning, en hoe die toch nog tot stand kwam. Ik schrok nogal, was van plan Ida, als ik weer in Israël zou zijn, te bezoeken. Om de schrik en het opkomend verdriet te delen, belde ik Monika Maron in Berlijn, die een veel trouwere vriendschapsband met Ida had onderhouden dan ik.
Monika heeft in 2001, bij Ida&#8217;s tachtigste verjaardag, een lofrede geschreven, een tekst die nu is opgenomen als nawoord in het boek Die Reise dat onlangs bij Suhrkamp is herdrukt. Die Reise is het meest autobiografische deel van Ida Finks werk. Ze beschrijft daarin de bijna ongelofelijke tocht van haarzelf en haar jongere zuster dwars door Duitsland, nadat ze uit het getto zijn gevlucht. Ze meldden zich als &#8216;vrijwilligsters&#8217; uit Polen in Duitsland, maar werden steeds ontmaskerd als Joods en moesten telkens vluchten.
Miri vertelde op de radio dat ze in een heel gewoon, gezellig huis was opgegroeid en dat ze als kind nooit gemerkt had dat haar moeder zo&#8217;n bijzondere en bewonderde schrijfster was. Pas veel later is ze het werk gaan lezen. In het radiogesprek wordt de bekende anekdote aangehaald waarin een dichter (Abba Kovner misschien?), zelf overlevende van de massamoord en daarna onder andere redacteur van een krant, tegen Ida gezegd zou hebben: &#8216;Maar mevrouw, zo schrijft men niet over de Holocaust! Daarover schreeuw je het uit door wijd open ramen!&#8217;
Zo schreef Ida dus juist niet. Haar ging het om de nog steeds onvatbare en onverklaarbare overgang tussen het normale leven en de totale waanzin. Juist, lijkt het, die overgang. Het vooroorlogse dagelijkse bestaan krijgt bij haar door de scherp herinnerde details een belangrijke rol, waardoor de verschrikkingen die volgen nog onthutsender worden.
Op 5 september 1985 kreeg Ida Fink de Anne Frank Literatuurprijs voor Een klein ogenblik. Naar aanleiding daarvan hield ik toen een vraaggesprek met haar voor Vrij Nederland. Ze zei: &#8216;Ik vind dat je over deze dingen zonder pathos moet schrijven, met terughoudendheid en veel stilte. Mij wordt vaak verweten dat ik pasteltinten gebruik. Maar de felheid zit toch al in het onderwerp zelf, lijkt me. Toen ik aan die verhalen begon, vond ik dat je over die tijd niet goed of mooi mocht schrijven, dat alleen dat wat ongekunsteld en rauw was geldigheid had.&#8217; En: &#8216;Ik ben in 1921 geboren, ik was dus net twintig toen de Duitsers kwamen. Ik heb een normale jeugd gehad. We hadden een prachtige tuin, die ik aldoor opnieuw beschrijf. Een lange, diepe siertuin, daarachter de moestuin en de fruitbomen, en aan het eind daarvan liep de rivier, allemaal precies zoals ik het in mijn verhalen beschrijf, zelfs de letter Z., waarmee ik het stadje waar we woonden aanduid, heeft niets van een diepere betekenis, de laatste letter van het alfabet of zo, het is gewoon Zboraz en ligt dicht bij de Russische grens.&#8217;
Over de titel van het boek waar ze de Anne Frank Literatuurprijs voor kreeg, Een klein ogenblik: &#8216;Wat ik bedoelde was juist niet een klein ogenblik maar eerder een brok tijd, een afgescheurd stuk tijd, een uit een groter geheel gerukt stuk tijd is het in het Pools. Het heeft ermee te maken hoe opeens de tijd anders gemeten werd.&#8217;
Om mijn bewondering te uiten, grijp ik naar grote woorden, merk ik. Terwijl zij zelf die grote woorden schuwde. Heine zegt ergens: &#8216;Aus meinen grossen Schmerzen/ mache ich die kleine Lieder&#8217;. Bij Ida Fink zou het kunnen zijn: &#8216;präzise Lieder&#8217;. Haar kennende denk ik dat ze ook dat al te bombastisch zou vinden.

Gerelateerd