Enid Bagnold. Dagboek zonder data. Bezige Bij, vertaald en ingeleid door Erwin Mortier, 142 p., € 17,90
***
door Aart van Zoest
Dagboek
Alvorens romanschrijfster te worden, heeft Enid Bagnold (1889-1981) een dagboek bijgehouden toen ze in een Brits militair hospitaal werkte waar mannen werden binnengebracht die in de beginjaren van de Eerste Wereldoorlog in Frankrijk aan het front gewond waren geraakt. Ze was een jonge vrouw uit de betere stand met bijbehorende levensvisie en taalgebruik, inclusief distantie en humor. Ze verloochent dat niet in haar notities en die hebben juist daardoor het kenmerk van onverbloemde eerlijkheid. Wanneer ze bij zichzelf waarneemt dat tegenover voortdurend waargenomen ellende een soort gevoelsgewenning optreedt, denkt ze aan de &#8216;misselijkheid&#8217; die ze ondervond toen ze pas in het ziekenhuis aankwam; ze wil die eerste pijn blijven voelen, de sluipende gewenning weerstaan. Met bewondering uit ze zich over de wijze waarop mannen, onder wie heel jonge, hun vreselijke lot veelal dragen. &#8216;Gisteren een konvooi en vanochtend nog een. Er is die ene struise vent, een soort van beer, bij wie geronnen bloed door de windsels sijpelt die hij op zeven plaatsen heeft aangekregen, en die niettemin &#8216;Gaat wel&#8217; mompelt wanneer men hem vraagt hoe hij zich voelt.&#8217;
Orlando Figes. Just Send Me Word. A True Story of Love and Survival in the Gulag. Allen Lane, 334 p., € 27,-
****
door Hans Renders
Brieven
Lev Misjtsjenko zag op vierjarige leeftijd dat bolsjewisten zijn ouders executeerden omdat ze &#8216;contrarevolutionairen&#8217; zouden zijn. Een kwart eeuw later, in 1946, had hij zo&#8217;n beetje alle verschrikkingen meegemaakt die het communisme en het nationaalsocialisme in petto hadden. Hij vocht als soldaat tegen het Duitse leger, werd als krijgsgevangene mee naar Duitsland gevoerd en zat in het concentratiekamp Buchenwald. Toen de nazi&#8217;s waren verslagen en Europa was bevrijd, werd Lev in zijn vaderland ter dood veroordeeld omdat hij tijdens de oorlog geweigerd had een contrarevolutionaire Russische eenheid te bespioneren. Zijn doodvonnis werd omgezet in tien jaar dwangarbeid in Siberië. Hier begint het opzienbarende boek van Orlando Figes. Deze Britse historicus werd wereldberoemd met zijn bloedstollende boek The Whisperers. Private Life in Stalin&#8217;s Russia (2007). Voor dat boek haalde Figes veel brieven, dagboeken en andere documenten uit het archief van de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial. Drie koffers met 1246 brieven zijn toen over het hoofd gezien. Ongeveer de helft is van Lev en de andere helft van een meisje dat hij in 1935 in Moskou op de universiteit had leren kennen, Sveta Ivanow. Ze studeerden allebei natuurkunde. De twee raakten bevriend, vervolgens verliefd en toen brak de oorlog uit. Vijf jaar lang hoorden ze niets van elkaar. In 1946 aarzelde Lev zijn vriendin te benaderen. Contact met een &#8216;verrader van het moederland&#8217; zou haar in gevaar kunnen brengen. Maar Sveta reageerde gepassioneerd, ook omdat ze dacht dat haar vriend niet meer leefde. Dankzij vrienden en &#8216;vrije&#8217; arbeiders in de werkkampen lukte het de twee verliefden een correspondentie te onderhouden buiten de censuur om. Zo krijgen we een beeld van hoe het er in die kampen aan toe ging. Werkelijk ongelooflijk is dat het Sveta lukte om zo nu en dan haar geliefde op te zoeken, soms voor een paar uur, soms voor twee dagen. Via ingewikkelde routes reisde ze daarvoor 4500 kilometer per trein. Dankzij Figes&#8217; grote kennis van het communistische Rusland en natuurlijk door deze correspondentie, krijgen we een spectaculaire liefdesgeschiedenis tegen het decor van het Sovjetregime te lezen. Net als in hun vooroorlogse vriendschap speelde poëzie een belangrijke rol in de brieven van Lev en Sveta. De afgrijselijke ervaringen van Lev en het gemis van elkaars aanwezigheid verhinderden niet dat beiden in de toekomst bleven geloven. En dat loonde. Lev kwam kort na de dood van Stalin in 1953 vrij. Sveta en Lev trouwden, kregen twee kinderen en konden kort voor ze in 2008 overleden hun correspondentie nog toelichten aan Orlando Figes.

Hans Renders

Aart van Zoest

Gerelateerd