<div class="wpg-element paragraph">
03-03-2001 Door Mischa Cohen
Chris van der Heijdens &#8216;Grijs verleden&#8217; wil laten zien dat kiezen tijdens de bezetting veel lastiger was dan oordelen erna. Sommigen waren &#8216;fout&#8217; (zoals Van der Heijdens vader), anderen pleegden verzet. Maar verreweg de meeste Nederlanders maakten zich nergens druk over. &#8216;Grijs verleden&#8217; is dus een ontluisterend boek. &#8216;Ik vind de mens een nogal lullig wezen.&#8217;
&#8216;Eerst was er de oorlog, daarna het verhaal van die oorlog. De oorlog was erg maar het verhaal maakte de oorlog nog erger&#8217; – het zijn de eerste zinnen van Grijs verleden. Dat boek vertelt het verhaal opnieuw – als vijf extreme jaren in de stroom van de twintigste eeuw. Historicus (&#8216;maar meer nog: schrijver&#8217;) Chris van der Heijden (1954) nam een karwei op zich dat, sinds het verschijnen van de negentien delen van het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van Loe de Jong, naar eigen zeggen aan brutaliteit grenst. Maar het werd tijd, zegt Van der Heijden, om te laten zien dat we toe zijn aan de laatste stuiptrekkingen van de oorlog zoals we hem gekend hebben. &#8216;Adriaan Venema is dood, Loe de Jong is oud, de babyboomers zijn met hun gedachten bij hun pensioen. Er is een nieuwe generatie, die anders terugkijkt.&#8217;
De Tweede Wereldoorlog is, wil hij zeggen, nu werkelijk geschiedenis geworden. Zoals zijn broer, toneelschrijver Haye van der Heijden, ooit stelde, bij de première van zijn tragikomedie Goed/fout: &#8216;Die oorlog is verjaard.&#8217;
Chris van der Heijden kijkt afwisselend als adelaar en muis (&#8216;grote vluchten worden afgewisseld met een kruimel&#8217;) naar de jaren die ook hemzelf, als zoon van een &#8216;foute&#8217; vader, hebben gevormd.
Het historisch perspectief wisselt hij af met fragmenten uit dagboeken en brieven. De persoonlijke geschiedenissen gebruikt hij om zijn stelling te ondersteunen dat de bezetting over Nederland lag als een dichte mist, die de paden naar &#8216;goed&#8217; en &#8216;fout&#8217; bijna aan het oog onttrok.
Tijdgenoten, per definitie onbekend met hun échte rol in de geschiedenis, tastten na de capitulatie volstrekt in het duister, stelt Van der Heijden. Het toeval bepaalde aan welke kant je bleek te hebben gestaan, toen vijf jaar later de rekening werd opgemaakt.
Het waren, zegt hij, de &#8216;omstandigheden&#8217; die maakten dat iemand koos voor het verzet (&#8216;men pleegde af en toe een verzetje en toonde zo zijn onvrede&#8217;). En diezelfde omstandigheden bepaalden wie in retrospectief &#8216;fout&#8217; zou worden genoemd (hoewel zo iemand meestal alleen maar een &#8216;foutje&#8217; had begaan). Hoge ambtenaren die op hun post bleven en burgemeesters in oorlogstijd kregen meer voor elkaar dan de ondergrondse, die volgens Engelandvaarder en sociaal-democraat Jaap Burger &#8216;veelal uit romantiek bestond en iedere praktische zin ontbeerde&#8217;.
Van der Heijden ziet niet zozeer helden en schurken, heldere lijnen en strakke ontwikkelingen, maar vooral chaos en toeval. &#8216;Binnen die wanorde bewegen zich merendeels zwakkelingen die op de ene of de andere plek belanden en daar vervolgens met meer of minder wanhoop proberen te volharden.&#8217;
Als alwetende verteller pretendeert hij dat hij zijn verhaal kan doen zonder politieke of morele vooringenomenheid. Dat is niet werkelijk nieuw, want ruwweg sinds de oratie van Blom (&#8216;In de ban van goed en fout&#8217;, 1983) is uit de &#8216;oordelende&#8217; geschiedschrijving van Loe de Jong en zijn navolgers een nieuwe, meer analytische school voortgekomen. Er werd veel detailonderzoek gedaan naar de vergaande aanpassing van de Nederlanders aan de bezetter, waarvoor de historicus E. Kossmann het begrip &#8216;accommodatie&#8217; bedacht. De sindsdien verschenen werken over het dagelijks leven in oorlogstijd, compleet met demografische en economische gegevens, worden deels samengevat in Grijs verleden.
Het boek is in dat opzicht &#8216;een vorm van edel jatwerk&#8217;, beaamt de auteur: &#8216;Ik geef de lezer al dat door anderen bijeengezochte materiaal, en zeg: denk er verder maar zelf over na.&#8217;
Hij heeft al wel gehoord dat &#8216;dit het boek is dat professor Blom eigenlijk zelf had willen schrijven&#8217;, maar Van der Heijden beschouwt zichzelf niet als wetenschapper (&#8216;dat is zo&#8217;n saaie wereld – en met mijn methode was ik op de universiteit afgebrand&#8217;) maar eerder als &#8216;mentaal cartograaf&#8217;.
De geestesgesteldheid die hij in kaart brengt is ontluisterend voor wie nog geloofde in het &#8216;weerbare volk&#8217; van De Jong, &#8216;geschiedschrijver des rijks&#8217;. Dat beeld, verkondigd door Wilhelmina en anderen die de bezetting van een afstand hadden gevolgd, werd na de bevrijding ook de &#8216;officiële&#8217; versie.
Al is het niet nieuw, het blijft pijnlijk om, keurig afgezet in niets verhullende grafiekjes, de oorlogsbloeitijd te zien van bioscopen, sportclubs, winkels, de economie in het algemeen. In 1942 werd er meer getrouwd dan vóór de oorlog, in 1944 was er een kleine geboortegolf, en er was tot september 1944 genoeg te eten.
Van der Heijden schetst een beeld van grote lulligheid, en benadrukt dat het leven in Nederland gewoon doorging. Het verzet was, stelt hij, niet alleen minimaal, maar ook ineffectief en slecht georganiseerd. Ondertussen werden, zoals bekend, in Nederland relatief meer joden vermoord dan waar ook in West-Europa (inclusief Duitsland).
Dit citaat van Weinreb (&#8216;niet alléén maar een fantast&#8217;) over de Nederlandse onverschilligheid is een van de schrijnende ooggetuigenverslagen in Grijs verleden. &#8216;Zo zag ik ze vaak lopen, in groepen van acht, en soms ook in groepen van twintig. Met de rugzakken, vaak ook nog met extra koffers. Er liepen altijd tenminste twee agenten mee, achter hen aan. Soms waren het er drie of vier. En die stoeten bewogen zich dan door de volle binnenstad. Ik zie ze lopen, dwars door de talrijke winkelende dames heen. De eerste keer dacht ik: &#8220;dat kan niet, dat loopt mis.&#8221; Doch er liep niets mis. De mensen winkelden rustig door, keken niet eens. Ja, soms keek een kind om, alsof het een vreemde bezienswaardigheid waarnam. Dan trok de moeder het gauw mee. Het winkelen was belangrijker. Het was alsof de joden gewoon lucht waren.&#8217;
Het is dus een boek dat niet zozeer nieuwe feiten aandraagt, maar ze opnieuw ordent om oude, vaak pijnlijke vragen te kunnen beantwoorden. Als de joden &#8216;het niet hebben geweten&#8217;, en de illegale pers pas toen het al veel te laat was berichtte over de gaskamers, dan moeten, is de suggestie, ook Nederlandse leden van de Waffen-SS en andere collaborateurs de verschrikkelijke waarheid niet ten volle gekend hebben.
Met een zekere geringschatting beschrijft Van der Heijden een poldermodel avant la lettre, een zelfgenoegzame en kwetsbare compromiscultuur, met een leger dat geen oorlog had gevoerd en geassimileerde joden die al generaties geen pogrom hadden meegemaakt. &#8216;Nederland was het land waar nooit iets gebeurde, er was geen strijdcultuur. We waren niet gewend om elkaar of anderen overhoop te schieten.&#8217;
Grijs verleden is in zekere zin een terugkeer naar de oordelende geschiedschrijving, een poging om betekenis te geven aan het onbegrijpelijke, maar deze keer vanuit een nogal cynisch mensbeeld.
Van der Heijden: &#8216;Het is onvergeeflijk als je niet inzag dat de Duitse cultuur een cultuur was waarbinnen je iemand die zich niet kon verdedigen recht in het gezicht trapte. Je kunt dan zeggen: mensen die dat niet zien zijn dom, of: mensen zíén dat dus kennelijk niet.&#8217;
De vier klassieke antwoorden op die grote verdwazing noemt hij die van Loe de Jong (&#8216;sommige mensen zijn van nature schoften&#8217;), Daniel Goldhagen (&#8216;het was die typisch Duitse mentaliteit&#8217;), de filosofe Hannah Arendt (&#8216;het was het geraffineerd, &#8220;modern&#8221; nazisysteem&#8217;) en de schrijver Abel Herzberg (&#8216;het waren de omstandigheden, want deze wreedheid schuilt in ieder mens&#8217;).
De auteur, die zichzelf omschrijft als conservatief (&#8216;in de zin van iemand die niet gelooft in de vervolmaking&#8217;), zet zich af tegen het &#8216;overspannen beeld&#8217; dat de oorlog na de jaren vijftig heeft gekregen. &#8216;Die jaren zestig en de Tweede Wereldoorlog: daar maakte een weekblad als Vrij Nederland, vanaf de moral high ground een mooie saus van, maar die invloed is nu tanende.&#8217; Grijs verleden grijpt terug op het &#8216;relatief nuchtere beeld&#8217; van de eerste jaren na de oorlog. &#8216;Helaas heeft Loe de Jong geen gelijk. Het was allemaal veel somberder dan hij heeft beschreven.&#8217; Abel Herzberg werd Van der Heijdens gids door grijs gebied. Het kwam hem, geeft hij toe, niet slecht uit dat een vooraanstaande joodse auteur zijn thema ook al had geëxploreerd. &#8216;Herzberg is voor mij fijn, als leidsman, want van hem zal niemand ooit zeggen dat hij iets probeerde te rechtvaardigen.&#8217;
Dat zo&#8217;n verwijt hemzelf wél zou kunnen treffen, daarmee heeft hij zeker rekening gehouden. Oorlog betekende voor Van der Heijden ooit &#8216;alles wat vervelend was. Heimelijk gepraat, achterdocht. Geheimen. Verdriet.&#8217; Hij beschreef het in een (literair) verhaal over zijn vader, die in het kader van de bijzondere rechtspleging werd gestraft voor zijn collaboratie. Voor de oorlog was hij al lid van Verdinaso, dat de Groot-Nederlandse gedachte aanhing, later vocht hij voor Hitler aan het oostfront. &#8216;Ik heb lang genoeg gevangengezeten. Aan mijn verhaal valt niets toe te voegen,&#8217; laat hij zijn vader zeggen, en die autobiografische dimensie ontbreekt inderdaad helemaal aan Grijs verleden. Van der Heijden: &#8216;Over de Nederlandse nazi-ideoloog Snijder zeg ik in mijn boek dat hij niet inzag dat er een directe relatie was tussen zijn denkpatroon en de geweerpatronen van de SS. Dat zou je tot op zekere hoogte als een autobiografische opmerking kunnen beschouwen.&#8217;
Over zijn vaders rol wil hij het liever niet hebben, omdat &#8216;een open gesprek over dit onderwerp in Nederland nog niet mogelijk is&#8217;.
Maakt het dan iets uit dat een boek over de Tweede Wereldoorlog is geschreven door de zoon van een collaborateur? Nee natuurlijk – of je moet al het nazi-idee van Sippenhaftigkeit aanhangen, dat iemand verantwoordelijk stelt voor de daden van zijn familie. Maar tegelijkertijd ook: ja, zeker. Bijna iederéén die in Nederland over de bezettingstijd schrijft heeft – nog steeds – een persoonlijke band met &#8216;de&#8217; oorlog – zij het niet meer zo direct als Loe de Jong, J. Presser (schrijver van Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom) en Herzberg. Niod-directeur Hans Blom – zelf kleinkind van een NSB&#8217;er en zoon van een verzetsstrijder – verbaasde zich in zijn oratie &#8216;In de ban van goed en fout&#8217; nog over het &#8216;nagenoeg ontbreken van verwijten van &#8220;partijdigheid&#8221;&#8216; aan het adres van geschiedschrijvers van deze periode. Hij schrijft dat toe aan de &#8216;diepe eensgezindheid over goed en fout in dit tijdvak&#8217;.
En juist bij die eensgezindheid plaatst Grijs verleden kanttekeningen. Het gesprek over goed en fout is er, zegt Van der Heijden, door &#8216;verdoezeld&#8217;. De afstand tussen een bewuste keuze en &#8216;maar zo&#8217;n beetje meeglijden&#8217; was soms heel klein, maar met dergelijke subtiliteiten wenste niemand zich bezig te houden. De bokken werden hardhandig van de schapen gescheiden. Het late en halfhartige eerherstel van Aantjes laat zien dat daar maar heel erg langzaam verandering in komt.
Daar gaat dit boek volgens Van der Heijden werkelijk over: niemand had er belang bij om het échte beeld te tonen, want daar zou uit blijken welke &#8216;gigantische hoeveelheid mensen allemaal boter op hun hoofd hadden&#8217;.
Het lijkt tegenstrijdig om vervolgens zelf te zwijgen over je persoonlijke belang bij een relativistische versie van het oorlogsverhaal. De suggestie dat Van der Heijden met zijn boek verzachtende omstandigheden voor zijn vader aanvoert, om zo met zijn eigen verleden in het reine te komen, vindt hij behalve nogal kwaadaardig ook gewoon te simpel. &#8216;Ik heb daar in een andere fase van mijn leven wel mee geworsteld: hoe kan het dat een lieve man als mijn vader in iets verzeild raakt wat ik niet kan begrijpen. Maar dat is absoluut voorbij.&#8217;
Zijn echte drijfveer voor het schrijven van dit boek was, zegt Van der Heijden, dat hij steeds meer last kreeg van het mythische beeld van de oorlogsjaren. Het ontnam hem een helder zicht op het verleden. &#8216;Ik studeerde geschiedenis, leerde omkijken, maar die oorlog stond als een soort blok beton in de tijd.&#8217; Daarbij kwam dat in de jaren negentig weer eens bleek dat de nazimisdaden, hoewel uniek in omvang en perfectionisme toch ook &#8216;een – geraffineerde – variant waren van een oud verhaal&#8217;. Opnieuw vonden op grote schaal wreedheden plaats, in Afrika maar ook midden in Europa. Van der Heijden: &#8216;We stonden erbij en we keken ernaar.&#8217;
Hoewel hij af wil van &#8216;de oorlog&#8217; als moreel ijkpunt – &#8216;simplistisch weleens teruggebracht tot de vragen: wat had ik zelf gedaan? of: zou ik bij hem durven onderduiken?&#8217; – heeft Grijs verleden wel degelijk morele implicaties. Van der Heijden: &#8216;Het engagement waar het op uitloopt is: waartoe ben ik zélf in staat? Als je je dat realiseert, sta je sterker als zoiets wéér zou gebeuren, hier of ergens anders.&#8217; Maar heel zeker weet Van der Heijden niet, dat hij in zo&#8217;n geval zelf niet in grijs gebied zal blijven steken – dat wil zeggen: de krant lezen, zuchten en de andere kant op kijken. Want, citeert hij instemmend de Amerikaanse journalist David Rieff: &#8216;Na Bosnië ben ik ervan overtuigd dat, zelfs als er televisiecamera&#8217;s in Auschwitz hadden gestaan, er niet méér was gedaan.&#8217; Met die conclusie maakt Grijs verleden de oorlog zo mogelijk nog een beetje erger.
</div>

Niet zwart, niet wit, maar grijs. De oorlog van Chris van der Heijden