Wetenschap / Klimaatverlamming
Met bonzend hart zaten de klimaatsceptici op de resultaten te wachten. Na Climategate was de eminente natuurkundige Richard A. Muller begonnen alle beschikbare klimaatdata ter wereld opnieuw kritisch te analyseren. Muller vond dat uit de eind 2009 uitgelekte e-mails van klimaatwetenschappers zonneklaar bleek dat data die niet pasten in het plaatje van de opwarmende aarde waren weggemoffeld. &#8216;Dit maakt me woedend. We kunnen dit niet toestaan in de wetenschap,&#8217; zei hij naar aanleiding van de fameuze e-mail over het gebruik van een truc &#8216;to hide the decline&#8217;.
Eind oktober presenteerde Muller de resultaten van zijn Berkeley Earth Surface Temperature project. En wat bleek? Zijn temperatuurgrafiek loopt nagenoeg gelijk op met alle reconstructies waarop het klimaatpanel van de VN zich baseert. In The Wall Street Journal legde Muller uit &#8216;waarom je geen scepticus moet zijn, niet langer tenminste&#8217;. Er was naar zijn overtuiging echt geen ontsnappen aan: &#8216;Global warming is real.&#8217;
Wie denkt dat het pleit nu voor eens en altijd is beslecht, komt natuurlijk bedrogen uit. De sceptici vonden een strohalm: al zegt Muller zelf dat patronen op een dergelijk korte termijn niet betrouwbaar zijn, zijn data lijken te wijzen op een vertraging van de opwarming sinds 1998. De concentratie van door de mens uitgestoten broeikasgassen in de atmosfeer is sindsdien gestaag door blijven stijgen. Als wij schuldig zijn aan de opwarming, zou die zich toch onverminderd moeten doorzetten?
Pikante feiten
Nee, de handelaren in twijfel zullen hun nering nimmer sluiten. De onzekerheid over de omvang van de te verwachten opwarming is nooit volledig uit te bannen en absolute zekerheid dat de mens ervoor verantwoordelijk is, durft geen wetenschapper te claimen. Van die ruimte zullen tegenstanders van klimaatbeleid altijd dankbaar gebruik blijven maken. De niet zelden door de industrie gesponsorde handel in twijfel is een van de verklaringen die Wijnand Duyvendak in zijn boek Het groene optimisme aandraagt voor het feit dat een stevig klimaatbeleid in de afgelopen vijfentwintig jaar nauwelijks van de grond is gekomen. Al hebben vele wereldleiders de opwarming van de aarde als dé bedreiging voor de mensheid aangewezen en zijn er heel wat ambitieuze doelstellingen op papier gezet, de mondiale uitstoot van broeikasgassen is door blijven stijgen. In Nederland is het beeld niet veel beter. In het Kyoto-verdrag legden we ons erop vast de uitstoot in 2012 met zes procent te hebben teruggedrongen ten opzichte van 1990. Vorige week kondigde staatssecretaris Atsma trots aan dat we dit doel waarschijnlijk gaan halen. Maar hij verzweeg dat dit louter te danken is aan het slimme rekenwerk dat het Kyoto-protocol ons toestaat. Het CBS schreef in de ook vorige week uitgekomen Milieurekeningen dat de totale uitstoot van de Nederlandse economie in de periode 1990-2010 juist met bijna zeven procent is gestegen. Dat is vooral op het conto te schrijven van het sterk toegenomen internationale transport in Nederland, en dat hoeven we slechts deels mee te rekenen. En dat terwijl in ons land het onderwerp eind jaren tachtig juist onverwacht snel prominent op de politieke agenda kwam te staan. In 1988 sloeg het alarmerende rapport Zorgen voor Morgen in als een bom. Daarin werd betoogd dat de uitstoot van CO2 op de lange duur maar liefst tachtig procent omlaag moest. Een jaar later viel het kabinet over twee maatregelen die daar een begin mee wilden maken: de afschaffing van het reiskostenforfait en de verhoging van de dieselaccijns. Een uniek groot deel van het volk, meer dan veertig procent, vond het milieu bij de verkiezingen die volgden het belangrijkste thema. Maar in kabinet-Lubbers III legde PvdA-milieuminister Hans Alders &#8211; die bedrijven met maatregelen als een energieheffing tot beter gedrag wilde dwingen &#8211; het af tegen Koos Andriessen (CDA) van Economische Zaken.
In zijn research heeft Duyvendak pikante feiten opgedolven. Figuren die nu hard roepen dat Nederland vaart moet maken met de vergroening van de economie, trapten in de jaren negentig juist op de rem. Zo verzette Rinnooy Kan zich in de jaren negentig als voorzitter van het werkgeversverbond met hand en tand tegen een energieheffing. &#8216;Nederland produceert maar 0,75 procent van de CO2 in de wereld. We moeten niet voorop willen lopen met verdergaande maatregelen. Daar komt bij dat het broeikaseffect zeker niet onomstreden is.&#8217; Ook de nieuwe voorzitter van Natuurmonumenten Hans Wijers was geen warm pleitbezorger van klimaatbeleid. In Paars 1 bond hij de strijd aan met milieuminister Margreeth de Boer. Wijers was bang dat ambitieuze klimaatdoelen de economische groei zouden temperen. Hij blokkeerde De Boers pogingen de industrie en de elektriciteitssector te dwingen hun uitstoot terug te dringen.
Weggezet als bedriegers
Het drama van het klimaatbeleid valt mede op het conto te schrijven van het in neoliberale tijden heilige geloof in de markt en de afkeer van dwingende overheidsmaatregelen, denkt Duyvendak. Steeds gokte de Nederlandse politiek &#8211; en in het buitenland was het niet veel anders &#8211; op de eigen kracht van het bedrijfsleven. Ook het kabinet-Balkenende III, dat zich in 2006 als het meest duurzame uit de Nederlandse geschiedenis presenteerde, meende dat het bedrijfsleven bruiste van de groene initiatieven en beter een steuntje in de rug dan het mes op de keel kon krijgen. Mooi beschrijft Duyvendak hoe PvdA-minister Jacqueline Cramer heilig bleef geloven in de vrijblijvende aanpak en zich zoet liet houden met gladde, groene praatjes. Nadat eind 2009, begin 2010 enkele fouten in het jongste rapport van het klimaatpanel van de VN waren ontdekt, kwam de klimaatwetenschap zwaar onder vuur te liggen en sloegen de handelaren in twijfel opnieuw hun slag. De Telegraaf typeerde de klimatologie als &#8216;een zieke wetenschap&#8217;. Cramer deed haar legendarische uitspraak dat ze geen fouten meer accepteerde. De Nederlandse klimaatwetenschappers voelden zich weggezet als bedriegers en schreven een verbolgen open brief.
Duyvendak kiest zonder reserve partij voor hen. Maar had Cramer niet gelijk dat de gevonden fouten zo stupide waren dat ze niet mogen voorkomen in een rapport dat pretendeert met de hoogste autoriteit de huidige stand van kennis te presenteren? En bleek uit de uitgelekte e-mails niet dat sommige klimaatwetenschappers niets menselijks vreemd was? &#8216;Je verliest alleen die discussies die je niet verdient te winnen,&#8217; zei Yvo de Boer, oud-secretaris-generaal van het VN-klimaatbureau, er later over. En al was het aantal gevonden fouten misschien niet dramatisch hoog, er leek wel een patroon in te zitten: ze maakten het allemaal net even erger. Het paste bij het beeld dat sommige klimaatwetenschappers de politiek tot actie wilden bewegen door vooral de zwartste scenario&#8217;s te schilderen.
Ook Duyvendak suggereert dat we misschien wel een ramp nodig hebben om het echt tot het bewustzijn door te laten dringen dat we in actie moeten komen. Dat juist de handel in angst ook bijgedragen kan hebben aan het stokken van het klimaatbeleid, komt niet bij hem op. De Amerikaanse socioloog Maxwell Boykoff wijst in zijn onlangs verschenen boek Who Speaks for the Climate? wel op die mogelijkheid: &#8216;Onderzoek heeft aangetoond dat een angstaanjagende en catastrofale toonzetting in verhalen over klimaatverandering gevoelens van verlamming, machteloosheid en ongeloof kan opwekken in plaats van motivatie en betrokkenheid.&#8217;
In Het groene optimisme analyseert Duyvendak niet alleen het falen van de politiek, maar brengt hij ook de onderliggende ideologische verschuivingen in het klimaatdebat in kaart. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig domineerde binnen de milieubeweging de opvatting dat ontsnappen uit de milieucrisis alleen kon door af te rekenen met de veelkoppige draak van consumentisme, vrijemarktkapitalisme en moderne technologie. Onder invloed van het in 1987 uitgekomen rapport Our Common Future van Gro Brundtland kwam het idee van een duurzame ontwikkeling op, die economische groei en respect voor de planeet zou verzoenen. Sindsdien geldt technologie niet langer als vijand maar als panacee. Lees de Visie 2050 van duurzaamheidsbeweging Urgenda. Het is een hoogtechnologische utopie van ultraefficiënte zonnecellen, metamorfosemobielen en drijvende steden. Zo is het in Nederland, en elders is het niet anders. Maxwell Boykoff oordeelt dat het culturele debat over klimaatverandering sterk wordt bepaald door een heilig geloof in economische groei en een diep verankerd technologisch optimisme.
Kleinzoon in duikpak
Wonderlijk genoeg voegt Duvyendak zich eigenlijk naadloos in dit denkpatroon. De man die in de jaren negentig als voorzitter van Milieu-defensie fel streed tegen de uitbreiding van Schiphol, heeft het idee dat het gedrag van mensen is te veranderen nagenoeg opgegeven. We moeten voorkomen dat het klimaatdebat &#8216;een onnodige ideologische lading&#8217; krijgt en zoeken naar &#8216;pragmatische oplossingen&#8217;. Aan het begin en het slot van zijn boek haalt hij cabaretière Claudia de Breij aan. In haar voorstelling Hete vrede komt haar kleinzoon in duikpak de trap af en vraagt: &#8216;Oma, die klimaatcrisis, hadden jullie die niet een heel klein beetje kunnen zien aankomen?&#8217; Op tv legt De Breij aan Jeroen Pauw uit dat het nu &#8216;een scharniermoment in de geschiedenis is. We kunnen goed of verkeerd kiezen. De klimaatcrisis is een enorm probleem. Maar ik vlieg met Kerst ook naar New York.&#8217;
Het is een houding die in de mode is. Eerst verkondigen dat het reuze erg is en daarna bekennen dat je ook maar een gewoon mens bent. En dan? Je handen in de lucht steken en hopen dat politiek en technologie het probleem voor je zullen oplossen. Maar in plaats van te foeteren op hypocrisie à la De Breij, loopt Duyvendak over van het begrip. Hij schetst een samenleving waarin het idee is gegroeid dat we &#8216;recht op consumptie&#8217; hebben, maar neemt dit als een gegeven aan. In zijn boek citeert hij milieufilosoof Marius de Geus, die de vinger op de zere plek legt. &#8216;Wat ontbreekt is een ideologische en bezielde benadering van de milieuproblemen die fundamentele vragen aan de orde stelt over noodzakelijke veranderingen van de groei-economie, de huidige consumptieve levenswijze en de bestaande productie- en consumptiepatronen. Wat nodig lijkt is een uitgewerkte visie op &#8220;het goede leven&#8221;.&#8217; Maar Duvyendak heeft zijn ideologische veren afgeschud en denkt dat het voeren van dit debat een kansloze zaak is. &#8216;Wie eerst het systeem of de mensen wil veranderen, verspilt kostbare tijd en komt in een moeras terecht.&#8217; Bij gebrek aan ideologische durf zet hij zijn kaarten op een technologische sprong voorwaarts. Als die hapert &#8216;zal naar verhouding een veel groter deel van de reducties van de uitstoot van broeikasgassen gerealiseerd moeten worden door gedragsverandering en via minder consumptie. Dat is een onaantrekkelijk perspectief waartegen grote weerstanden bestaan en dat zoveel mogelijk voorkomen dient te worden.&#8217;
Geen woord maakt Duyvendak vuil aan het feit dat er geen &#8216;free lunch&#8217; is. Zij die dromen van miljoenen elektrische auto&#8217;s op de Nederlandse wegen, moeten eens een kijkje gaan nemen in de mijnen waar de zeldzame aardmetalen worden gedolven die in de accu&#8217;s ervan zitten en tot zich laten doordringen dat schaarste ook hier een probleem is dat zich levensgroot aandient.
Technologische verlosser
Komende week staan in Durban opnieuw grote morele vragen op de agenda. Wie is verantwoordelijk voor de uitstoot veroorzaakt door de productie van mobieltjes en iPads, die wij in het Westen gebruiken maar die China maakt? Hoeveel geld is het Westen de ontwikkelingslanden verschuldigd, waar de gevolgen van onze uitstoot het hardst voelbaar zijn? Moeten we bij de verdeling van de koek rekening houden met de hoeveelheid CO2 die landen in het verleden al in de atmosfeer hebben gebracht, wat het deel van het Westen kleiner maakt en van de ontwikkelingslanden groter, of moeten we alleen naar de huidige uitstoot kijken? Als wij willen dat landen in opkomst de fossiele fase overslaan en meteen duurzaam gaan produceren, stellen we hun dan gratis de technologische kennis daartoe ter beschikking?
Het zijn, schrijft Duyvendak, vragen die over solidariteit en compassie gaan. Of hij het nu wil of niet, ze hebben een zware ideologische lading. Elke hoop op een krachtig klimaatbeleid kunnen we laten varen, zolang het debat verzandt in een boekhouding van papieren reductiepercentages en we fundamentele vragen over onze levenswijze en economische systeem niet durven te stellen. Dat zelfs linkse hardliners terugdeinzen voor elke maatschappijkritiek en met naïef optimisme wachten op de komst van de technologische verlosser, stemt somber.
Wijnand Duyvendak, &#8216;Het groene optimisme. Het drama van 25 jaar klimaatpolitiek&#8217;, Bert Bakker, 360 p., € 29,95

Gerelateerd