‘Vijftig tinten grijs’
&#8216;Het is niet zo erg als je denkt. Je verbeelding is hier je ergste vijand,&#8217; fluistert hij.
&#8216;Moet je het per se doen?&#8217;
&#8216;Ja.&#8217;
&#8216;Waarom?&#8217;
&#8216;Het hoort erbij, Anastasia. Het is wat ik doe. Ik kan zien dat je het eng vindt. Laten we even de methoden langslopen.&#8217; Hij laat me de lijst zien. Mijn onderbewuste zoekt gillend een goed heenkomen achter de bank.
o Slaan met vlakke hand o Zweepslagen o Bijten o Genitale klemmen o Hete was o Slaan met een peddel o Ranselen o Tepelklemmen o IJs o Overige pijnigingsmethoden.
&#8216;Geen genitale klemmen had je gezegd. Prima. Ranselen doet het meest zeer.&#8217; Ik verbleek. &#8216;Daar kunnen we naar toewerken.&#8217; &#8216;Of gewoon helemaal niet doen,&#8217; fluister ik.
&#8216;Dit hoort er gewoon bij, schatje, maar we doen het rustig aan. Anastasia, ik zal niet te ver met je gaan.&#8217;
Chicklit met arnicazalf
Boven aan de bestsellerlijsten van The New York Times en amazon.com staat een sadomasochistische romantrilogie met de naam Fifty Shades of Grey. In de Verenigde Staten en Canada zijn er in een paar maanden tijd acht miljoen exemplaren van verkocht, in Groot-Brittannië ruim een miljoen. De reeks gaat in 37 talen verschijnen. Vorige week verscheen bij Prometheus de Nederlandse vertaling van deel I, onder de titel Vijftig tinten grijs. Eerste druk: veertigduizend exemplaren. Online boekverkoper bol.com &#8216;geeft nooit cijfers&#8217;, maar pr-man Maurice Nieuwland zegt dat de reeds verkochte Engelstalige aantallen en de honderden reserveringen voor de Nederlandstalige uitgave wijzen op een hit. Universal Pictures heeft van alle drie de delen de filmrechten gekocht. Op internet speculeren duizenden vrouwen over wie de twee hoofdpersonen moeten gaan spelen.
Vijftig tinten grijs gaat over de 21-jarige letterenstudente Anastasia Steele, nog maagd aan het begin van het eerste deel, die een sadomasochistische relatie aangaat met Christian Grey, een 27-jarige steenrijke zakenman met het uiterlijk van een Chanel-model. In zo&#8217;n vijftienhonderd pagina&#8217;s wordt een Pretty Woman-achtig scenario geschetst: lelijk eendje wordt dankzij knappe rijke man een jonge zwaan. De redder is hier de zoon van een verslaafde prostituee, als kind ernstig mishandeld, en op zijn vierde geadopteerd. Pijnigen is zijn manier van liefhebben. Het is chicklit, het is een archetypisch sprookje, maar dan met arnicazalf op het nachtkastje om de pijn te verzachten van de klappen met de riem.
Het succes van deze romans bezorgde de Britse auteur Erika Leonard James onlangs een plaats in de Time Magazine-tophonderd van invloedrijkste personen ter wereld. &#8216;Zes maanden geleden was ze Erika Leonard, een moeder van twee kinderen die liefhebberde in brutale verhaaltjes op internet,&#8217; verklaarde de redactie. &#8216;Nu is ze E. L. James, een uitgeeffenomeen met een trilogie waarvan boekverkopers, Hollywood en blijkbaar veel, heel veel moeders diep onder de indruk zijn.&#8217; De redactiechef van Time voegde daar in een televisieoptreden aan toe: &#8216;Ze is geen groot schrijfster, dat zegt ze zelf ook, maar wat ze heeft aangeboord, is iets waar werkende vrouwen blijkbaar in geïnteresseerd zijn. Ze heeft de oppervlakte van het moderne leven afgescheurd, en dit is wat we zien.&#8217;
Handboeien
Sadomasochisme is niet nieuw in de literatuur &#8211; denk aan de cultklassieker Het verhaal van O van Pauline Réage &#8211; maar de populariteit van deze drie delen verbijstert critici. &#8216;Een gevaarlijk verhaal over controle, misbruik en een jonge vrouw die wanhopig een man probeert te plezieren,&#8217; schreef een producer van een grote televisieshow. &#8216;Als het de verbeelding in de slaapkamer een handje helpt, prima, maar laten we dit boek niks anders noemen dan een gigantische stap terug.&#8217; Een andere talkshowhost noemde het geïrriteerd &#8216;één grote verkrachtingsfantasie&#8217;. Dat kan het publiek niet schelen. Tijdens de recente tournee van James langs Amerikaanse boekhandels stonden er overal honderden vrouwen in de rij voor een handtekening. Sommige leesclubjes hadden T-shirts laten maken met handboeien erop. Fans brachten taarten mee in de vorm van de boeken, waarop met glazuur de covers precies waren nagemaakt. Eerst werd gedacht dat vooral de moeders uit de voorsteden het boek kochten, maar nader onderzoek leerde dat de helft van het leespubliek bestaat uit vrouwelijke twintigers en dertigers. Op internet staan tienduizenden lezersreacties waarin de seks wordt omschreven als, bijvoorbeeld, &#8216;een heerlijk duistere weg&#8217; en &#8216;verontrustend verslavend&#8217;. Op bol.com schrijft de Nederlandse &#8216;Anna74&#8217;: &#8216;Zorg wel dat je partner in de buurt is want deze heb je zeker nodig nadat je het boek aan de kant hebt gelegd ;-).&#8217; En &#8216;Kimmy girl&#8217; zegt: &#8216;Nu op zoek naar een eigen Christian Grey hahaha.&#8217;
Speelkamer
Het succes van de reeks toont maar weer aan hoe weinig lust zich aantrekt van wat door sommigen in maatschappelijk en moreel opzicht juist wordt gevonden. Toen ik in 1994 bij vrouwenstudies Dromen van de daad van Nancy Friday analyseerde, een compilatie van seksuele fantasieën, werd er in de werkgroep verhit gediscussieerd over het soort fantasieën waarin vrouwen een ondergeschikte rol innamen, bijvoorbeeld in die over verkrachting. Die verlangens waren &#8216;niet politiek correct&#8217;, en &#8216;restanten van een patriarchale maatschappij&#8217;. Medestudenten zagen hier het stockholmsyndroom aan het werk, het psychologische verschijnsel dat je sympathie hebt voor wie je onderwerpt. Geef de emancipatie nog even de tijd, zo speculeerden de jonge studentes, en vrouwen zouden zich waarschijnlijk voorgoed verlossen van het &#8216;geïnternaliseerde slachtofferschap&#8217;.
Achttien jaar later heeft de toekomst er voor vrouwen in de westerse wereld nog nooit zo goed uitgezien. In de VS verdient veertig procent van de werkende vrouwen meer dan hun man, en in het tijdsbestek van een generatie zullen daar meer vrouwelijke dan mannelijke kostwinners zijn. In de meeste Amerikaanse steden verdienen alleenstaande kinderloze vrouwen tussen 22 en 30 jaar oud meer dan hun mannelijke leeftijdgenoten, omdat ze hoger zijn opgeleid. Ook in Nederland zitten er inmiddels meer meisjes in het hoger voortgezet onderwijs dan jongens. Om maar iets te noemen: zeventig procent van het aantal eerstejaarsstudenten geneeskunde is vrouw.
En juist nu, met de wereld aan hun voeten, raken westerse dames massaal opgewonden van een 27-jarige telecommiljardair die er een zweep bij pakt.
De eerste keer dat Anastasia Steele op bezoek gaat bij Christian Grey leidt hij haar hij meteen naar De Rode Kamer. &#8216;Kom,&#8217; zegt hij, als ze met zijn helikopter op het dak van zijn appartement geland zijn, &#8216;ik zal je mijn speelkamer laten zien.&#8217; In wat zij &#8216;De rode kamer van de pijn&#8217; zal gaan noemen, staat een instrumentarium van zwepen, gesels, roedes, knevels, kettingen, handboeien. &#8216;Dus je bent een sadist?&#8217; vraagt ze hem.
&#8216;Ik ben een Dominant.&#8217; Zijn grijze ogen zijn priemend en intens.
&#8216;Wat betekent dat?&#8217; fluister ik.
&#8216;Dat betekent dat ik wil dat je jezelf vrijwillig aan mij overgeeft, in alle opzichten.&#8217;
Ik kijk hem afkeurend aan en probeer dit idee tot me door te laten dringen. &#8216;Waarom zou ik dat doen?&#8217;
&#8216;Om mij te behagen,&#8217; fluistert hij terwijl hij zijn hoofd scheef houdt. Ik zie een fractie van een glimlach. (…)
En ik besef op dat moment dat dat precies is wat ik wil. Ik wil hem heel erg bevredigen. Een openbaring.
Indringer
BDSM (afkorting voor bondage &#038; discipline, dominance &#038; submission, en sadisme &#038; masochisme) staat de laatste tijd meer dan voorheen in de belangstelling. De catwalk toont &#8216;SM Chic&#8217;: op sm-outfits geïnspireerde kleding. Megasterren als Lady Gaga en Rihanna dragen in het openbaar lange laklaarzen, strakke leren pakjes en kettingen die op halsbanden lijken. Ook Hollywood speelt in films met sadomasochisme. In de recent uitgekomen bioscoophit A Dangerous Method bijvoorbeeld wordt Keira Knightley door Michael Fassbender gespankt.
De Britse filosoof Alain de Botton schrijft in zijn nieuwe boek How To Think More About Sex over &#8216;grofheid&#8217; als een heel normale fase in een zich ontwikkelende seksuele relatie: &#8216;Subtiel, bijna zonder woorden &#8211; de manier waarop minnaars soms communiceren &#8211; slaagt de vrouw er tijdens het vrijen in de man te laten merken dat ze graag wil dat hij aan haar haren trekt. Aanvankelijk heeft hij aarzelingen, want het is niet &#8220;aardig&#8221; om zoiets te doen, maar blijkbaar heeft ze niet veel meer op met de standaarddefinitie van dat begrip. En dus grijpt hij haar kastanjebruine lokken beet en begint er ruw aan te trekken, op het ritme van hun bewegingen. Aangemoedigd door haar enthousiasme durft hij haar nu ook uit te schelden, deels omdat hij zulke tedere gevoelens voor haar koestert. Met al evenveel genegenheid en in opperste extase zegt ze dat hij een schoft is, een monster, een smerige indringer. Hij houdt haar stevig bij de schouders vast. De volgende dag zullen de schrammen op haar rug staan.&#8217;
Lift het succes van Fifty Shades of Grey mee op de hype, of appelleert de belangstelling voor gedomineerd worden aan een dieper liggend seksueel verlangen? &#8216;Het is een fantasie,&#8217; mailt Erika James op de vraag waarom ze denkt dat haar roman zo aanslaat, &#8216;en in onze fantasieën houden we ervan verleid te worden en nieuwe dingen te proberen… with dangerous bad boys.&#8217;
Gewild worden
De Amerikaanse hoogleraar psychologie Marta Meana (University of Nevada), is een van de prominentste seksuologen van de VS. Zij is onder meer voorzitter van de Society of Sex Therapy and Research, en adviseur seksuele stoornissen voor het psychiatrisch handboek DSM 5. In 2009 concludeerde ze na twintig jaar onderzoek naar seksuele opwinding bij vrouwen dat vrouwen in de seks vooral begeerd willen worden. &#8216;Als het op seks aankomt, is wat vrouwen echt willen, gewild worden,&#8217; zei ze in een klassiek geworden publicatie in The New York Times. &#8216;Gewild worden is het echte orgasme. Ik wil het belang van orgasmes niet bagatelliseren, maar het is de anticipatie op en de opbouw van die momenten die vrouwen echt opwinden. Gewild worden is extreem opwindend voor vrouwen; het betekent dat een man niet zomaar seks wil, maar seks wil hebben met jou. Dat is wat vrouwen beogen. Als je ziet hoe vrouwen zich gedragen en waaraan ze hun tijd, geld en energie besteden; dat gaat meer om bij de ander een verlangen te creëren, dan om maar te proberen seks te hebben.&#8217;
Uitspraken die door feministen vanzelfsprekend als problematisch werden gezien. Het maakte vrouwen weer tot &#8216;object&#8217;, net nu ze eindelijk &#8216;subject&#8217; waren geworden. Maar heel veel andere vrouwen reageerden enthousiast. Meana werd en wordt nog steeds overspoeld door reacties, zeker na een optreden bij Oprah. In een interview vertelde ze: &#8216;Vrouwen toonden zich dankbaar &#8211; en dat vond ik erg interessant &#8211; omdat ze voelden dat ik wat dingen had gezegd over de manier waarop begeerte werkt, die ze zelf niet durven te zeggen uit angst veroordeeld te worden.&#8217;
Exclusief onweerstaanbaar
Meana werpt in haar wetenschappelijke artikelen een aantal interessante vragen op. Als intimiteit en liefde voor vrouwen zo belangrijk zijn in seks, zoals altijd wordt beweerd, waarom hebben dan zo weinig vrouwen met vaste partners zin in seks? En waarom heeft 31 tot 57 procent van de vrouwen fantasieën over overweldigd worden of verkrachting, waarvan 9 tot 17 procent zegt dat &#8216;het vaak voorkomende of favoriete fantasieën zijn&#8217;?
Ze mailt: &#8216;Het succes van Fifty Shades of Grey is een bewijs voor de theorie, hoewel geen wetenschappelijke natuurlijk, dat de ultieme opwinding voor heteroseksuele vrouwen er in ligt exclusief onweerstaanbaar te zijn voor een man (die ook nog eens dominant, erg knap en erg rijk is, vertaling: uitstekende genen en een goede kostwinner).&#8217;
Meana noemt twee mogelijke verklaringen. Vrouwen zijn geïnteresseerd in &#8216;de potentiële partner die op de meest indrukwekkende manier zijn verlangen demonstreert omdat deze vertoning kan betekenen dat het niet een onwillekeurig verlangen naar seks is, maar dat zijn verlangen persoonlijk is, dat hij verlangt naar seks met jou en met jou alleen. Dit impliceert dat hij na de seks in de buurt zal blijven en mogelijk een betrouwbare partner kan zijn. Dit is het socio-evolutionaire perspectief. Er is een alternatieve sociaal-constructionistische theorie die het vrouwelijke verlangen gewild te zijn toeschrijft aan de maatschappelijke objectivering van vrouwen; omdat ze steeds als lustobjecten geportretteerd worden, zijn ze zo geprogrammeerd dat ze de meeste waarde hechten aan een zo&#8217;n gewild mogelijk lustobject te zijn.&#8217; Waarom denkt ze dat de fantasie gedomineerd te worden zo vaak voorkomt onder vrouwen? &#8216;De dominantie van de man is bewijs van jouw begeerlijkheid,&#8217; schrijft ze. &#8216;Hij wil je zo graag dat hij je moet bezitten; je bent zo onweerstaanbaar dat hij niet meer kan wachten. Het is ook mogelijk dat vrouwen een biologische predispositie hebben om tot dominante mannen aangetrokken te zijn aangezien ze betere genetische en kostwinnende partners zouden kunnen zijn.&#8217; Om eraan toe te voegen: &#8216;Dit zijn wat ideeën, maar ze behoeven allemaal verdere empirische onderbouwing.&#8217;
Genitale respons
Meana relativeert de prikkelende werking van seksueel geweld in Fifty Shades of Grey. &#8216;De fantasie houdt alleen stand als je je aangetrokken voelt tot de man die jou domineert. Het gaat niet om de dwang en het geweld per se. Als vrouwen over dominantie praten, dan is wat ze proberen te communiceren: &#8220;Ik werd zo gewild door iemand die ik wilde.&#8221;&#8216;
Ook de Nederlandse seksuologe Ellen Laan betwijfelt of de massaal gerapporteerde opwinding over Fifty Shades of Grey wel gaat over de toepassing van het sadomasochistische instrumentarium. &#8216;Expliciete seksuele prikkels leiden al snel tot opwinding,&#8217; zegt ze. &#8216;Zeker als ze nieuw zijn.&#8217; Ter verduidelijking ontleedt ze lust in verschillende stadia. Een sterke seksuele prikkel veroorzaakt een fysieke reactie, die in de wetenschap &#8216;een genitale respons&#8217; wordt genoemd &#8211; zwellen, nat worden. Die &#8216;respons&#8217; wil nog niet zeggen dat vrouwen het ook als opwinding ervaren; de vertaling van de fysiologische reactie naar het gevoel van lust is een emotioneel proces dat door verschillende factoren verhinderd of versterkt wordt. &#8216;Nieuwheid&#8217; is daarin een belangrijke factor. Laan deed onderzoek naar de effecten van erotica en porno op vrouwen, en vrouwen die gelovig waren, reageerden daar veel sterker op; dat kwam omdat ze het voor het eerst zagen. Laan: &#8216;Dus wat mij betreft, waarom slaat de seks in Fifty Shades of Grey zo aan, verklaring nummer 1: omdat het voor de meeste vrouwen nieuw is.&#8217;En net als Meana relativeert ze de ondergeschikte positie van Anastasia Steele. Laan vergelijkt BDSM met verkrachtingsfantasieën. &#8216;Míjn reden om niet te spreken van verkrachtingsfantasieën is omdat verkrachting per definitie niet, en fantasieën per definitie wel, gecontroleerd worden. Het is ook geen onderwerping in de vernederende zin, omdat deze fantasieën misschien vanuit een toeschouwer vernederend lijken, maar dat niet zijn, omdat ze zijn gewenst. Ik zie ze als fantasieën waarbij degene die ogenschijnlijk vernedert, verkracht of onderdrukt feitelijk gecontroleerd wordt door degene die fantaseert. In die zin kan je zeggen dat dergelijke fantasieën niet in tegenspraak zijn met assertiviteit en autonomie, maar daar juist part and parcel van zijn. En wat zou daar nou inhoudelijk zo opwindend aan kunnen zijn? Stel je voor, iemand die zó opgewonden van jou wordt dat hij je wel móét penetreren. Dat is niet vernederend maar een krachtige bevestiging van je aantrekkelijkheid.&#8217;
Vallen voor de macho
Seksuologe en relatietherapeut Vera Steenhart ziet in het succes van Vijftig tinten grijs het zoveelste bewijs dat vrouwen, juist de geëmancipeerde variant, sterke mannen missen. &#8216;Als je vrouwen onder elkaar hoort praten over mannen gaat het vaak over hun incompetentie,&#8217; zegt ze. &#8216;Ze kunnen hun koffers niet ingepakt krijgen, krijgen het huis niet op orde. Mijn collega&#8217;s en ik horen vrouwen in onze spreekkamers zeggen: &#8220;Als ik het niet regel, het oppasrooster, de zorg voor kinderen, de sociale contacten, gebeurt het niet.&#8221; Het gevolg, zegt Steenhart, is dat vrouwen hun man een klein hoekje in de relatie toewijzen waarin hij blijft zitten, en ze zelf het leeuwendeel doen. Nee, dan Christian Grey. &#8216;De man in dit boek is heel krachtig, dit is wel zo&#8217;n man aan wie je je kunt overgeven, dan komt het allemaal goed. Er stáát iemand. Het is niet iemand die je hoeft op te rapen, te troosten, hij staat op eigen benen; dat is wat veel vrouwen enorm missen. Dat lijkt me een aantrekkelijk aspect voor vrouwen die dit boek lezen.&#8217;
Een beetje te weinig macho; dat is de kritiek die postfeministische jongens nogal eens van hun vrouwelijke leeftijdgenoten te verduren krijgen. Liesbeth Wytzes, redacteur van Elsevier, schreef op de site van het tijdschrift: &#8216;Weg met softe vaders en metroseksuelen! We zitten opgescheept met de man als ideale vriendin. Ik denk dat vrouwen heimelijk niets liever willen dan een stoere kerel van wie ze denken dat hij ze in geval van nood over de schouder werpt, terug de grot in.&#8217; In de media klonken de laatste jaren geluiden dat het tijd was voor de &#8216;retroseksueel&#8217;, &#8216;een man die gewoon bier drinkt en tijd doorbrengt met zijn vrienden&#8217;. Femmetje de Wind, toenmalig hoofdredacteur van Jackie, en Mirjam van den Broeke, de huidige hoofdredacteur van Quote, meldden in hun handleiding Wat wil de man (2010) onder het kopje &#8216;Waarom wij vallen voor de macho&#8217;: &#8216;Een macho is een echte man. Wij zijn de laatsten die ontkennen dat het soms gewoon leuk is, als je kleren van je lijf worden gescheurd zonder dat daar een ingewikkeld en langdradig voorspel aan voorafgaat.&#8217;
&#8216;Natuurlijk willen ze een man die rekening met hen houdt,&#8217; zegt Steenhart over haar clientèle, &#8216;maar dat afwachtende… De generatie mannen in de twintig en dertig is opgevoed door geëmancipeerde moeders en leerden: als een meisje iets niet wil, dan doe je het niet. Dat brengt hem in een afhankelijke, afwachtende positie. Het kan voor beiden een verademing zijn als hij een keer stevig het initiatief neemt.&#8217;
Dat sluit aan bij hoe Erika James het ook ziet: &#8216;Als je eenmaal belast bent met je baan, je huis, je kinderen, het eten op tafel krijgen, als je al deze dingen moet doen, de hele tijd door, dan is het leuk als iemand anders de touwtjes eens in handen neemt.&#8217;
Tegenover alle feministen die Vijftig tinten grijs met afschuw zullen verwelkomen, wil Marta Meana graag één punt maken. &#8216;Onderwerpingsfantasieën komen even vaak voor bij progressieve vrouwen (feministen) als bij meer traditionele en conservatieve vrouwen,&#8217; mailt ze. &#8216;Seks en ideologie zijn geen goede bedgenoten.&#8217;
E.L. James, ‘Vijftig tinten grijs’ (deel I van de trilogie), Prometheus, 528 p., € 15,–

Gerelateerd