Maar liefst vier fotomusea hebben we, op nog geen honderd kilometer van elkaar.  Ze tonen elk een gezicht van de fotografie.

Twee vriendinnen uit Taiwan, net afgestudeerd en voor het eerst op reis door Europa, ontmoette ik onlangs in De Appel, centrum voor hedendaagse kunst in Amsterdam.

Hun kleding was modieus, hun blikken stonden op gretig; ze waren zo fris als deze morgen. Ze waren geïnteresseerd in de westerse moderne en hedendaagse kunst. Het Van Gogh Museum en het Stedelijk hadden ze ‘natuurlijk’ al bezocht. Die twee musea waren voor hen de belangrijkste reden naar Amsterdam te komen. Wat ze daarnaast vooral was opgevallen? ‘Foam,’ antwoordden ze in koor. Vooral de mix van tentoonstellingen had hen ‘verrast’. Indruk maakten de glamourfoto’s die Edward Steichen voor de Tweede Wereldoorlog voor Vogue en Vanity Fair maakte en de selectie van foto’s en video’s van Tim Hetherington, de oorlogsverslaggever die in 2011 tijdens een mortieraanval in Libië het leven liet. Ze waren ‘van slag’ geraakt door het gruwelijke geweld, maar ook ‘ontroerd’ door de broederschap tussen de soldaten, die elkaar soms huilend in de armen vielen. Van de tentoonstelling van Marnix Goossens en de presentatie van Otto Kaan, ook in Foam, met werk dat tot stand gekomen is met hulp van een conceptueel masterplan, hadden ze niet veel begrepen. Al was de lelijkheid van de interieurs die Goossens had vastgelegd wel blijven hangen. Hoe dan ook, Foam hadden ze niet verwacht en was daardoor juist zo’n ontdekking.

‘Zijn jullie al naar Huis Marseille gegaan?’ vroeg ik. Ze reageerden verbaasd. ‘Huis Marseille? Wat is dat?’

Deze ontmoeting is in de verste verte geen representatieve steekproef voor de populariteit van de twee fotomusea in Amsterdam, wel een uitstekende illustratie ervan. Huis Marseille had de eer in 1999 als het eerste in fotografie gespecialiseerde museum in Nederland open te gaan, maar is bij een groot publiek onbekend gebleven. De programmering trekt vooral fotofanaten, gemiddeld 40.000 per jaar. Naar Foam vinden jaarlijks 200.000 mensen de weg. ‘Wij lopen niet achter het hipste aan,’ zegt directeur Els Barents van Huis Marseille.

‘Wij laten vaak jong talent zien, als dat als hip wordt ervaren,’ reageert Marloes Krijnen, directeur van Foam. Stekelige opmerkingen ter illustratie van gezonde concurrentie tussen de foto-instituten in Amsterdam.

Museumland

Tot 1999 was fotografie vooral een afdeling in de grotere musea, waarbij het Stedelijk en het Rijks het actiefst waren. Het Stedelijk bood een stroom tentoonstellingen die de grenzen van het genre oprekten, het Rijks onderscheidde zich met de jaarlijkse manifestatie Document Nederland, tot nu toe in samenwerking met NRC Handelsblad, waarbij een fotograaf een gerichte opdracht kreeg een maatschappelijk fenomeen in beeld te brengen, zoals ‘de zondag’ of ‘vechters en vredestichters’. Een visuele manier om de stand van het land te peilen.

Vier instellingen op nog geen honderd kilometer van elkaar, fotofanaten in het buitenland staan ervan te kijken

Na 1999 ging het hard. In snel tempo volgden nog drie centra voor fotografie: Foam, net als Huis Marseille gelegen aan de Keizersgracht in Amsterdam, ging eind 2001 open, het Fotomuseum Den Haag bestaat sinds december 2002 en sinds 2003 is er ook het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam, een fusie tussen onder meer het Nederlands Foto Instituut, het Nederlands Foto Archief en het Nationaal Fotorestauratie Atelier. Als je de vier instituten voor het gemak op één hoop gooit, beslaan de begrotingen zo’n zeven miljoen euro per jaar, organiseren ze gemiddeld dertig tentoonstellingen, trekken ze 340.000 bezoekers – 70.000 meer dan vier jaar geleden – en werken er om en nabij veertig mensen fulltime. Nederland is een museumland, en dat geldt sinds een decennium ook voor de fotografie. Vier instellingen op nog geen honderd kilometer van elkaar, fotofanaten in het buitenland staan ervan te kijken.

Blockbusters

Overleg tussen de fotomusea vindt plaats, ‘maar niet over de programmering’, zegt Marloes Krijnen, directeur van Foam. ‘Elk instituut wil zijn eigen planning doorvoeren. Samenwerken om het samenwerken heeft geen zin; als het niet effectief of nuttig is, doe je het niet.’ De gevolgen van die cultuur zijn deze zomer duidelijk zichtbaar: blockbusters van drie fotopioniers in drie van de vier fotomusea. De documentaire kunstfoto’s van Walker Evans (1903-1975) in Huis Marseille, de straatfotografie van Robert Doisneau (1912-1994) in het Nederlands Fotomuseum en de glamourfoto’s van Edward Steichen (1879-1973) in Foam. ‘Daarmee wordt het publiek verwend,’ reageert Wim van Sinderen van het Fotomuseum Den Haag. Willem van Zoetendaal, fotofanaat en nog veel meer, waaronder galeriehouder, reageert met een hartekreet: ‘De Nederlandse fotomusea onderscheiden zich nauwelijks van elkaar. We missen visionaire conservatoren in vaste dienst.’ Hij kijkt reikhalzend uit naar fototentoonstellingen ‘die je melodieën zou kunnen noemen’ en die ‘een nieuw licht werpen op het nog steeds jonge medium’.

Bovengenoemde tentoonstellingen zijn door anderen of andere instanties dan het museum zelf bedacht en georganiseerd. ‘Eigen onderwerpen. Dat is de grote makke van de fotomusea,’ aldus Bas Vroege, directeur van Paradox, productiebureau voor fotografie, video en nieuwe media. Vroege bestaat bij die makke: hij ontwikkelt tentoonstellingen die de (foto)musea afnemen. ‘Ik geef alleen diplomatieke antwoorden,’ zegt hij met een lach, ‘we hebben elkaar hard nodig.’ Zo opent het Fotomuseum Den Haag het kunstseizoen met een retrospectief van Koos Breukel. Tentoonstelling en publicatie zijn door Vroege geproduceerd. Hetzelfde geldt voor Poppy, de documentaire installatie van Robert Knoth en Antoinette de Jong over de route die de heroïne uit Afghanistan aflegt, waarmee ze de Canon Zilveren Camera Award wonnen. Poppy was te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam en het Tropenmuseum in Amsterdam, maar ook op tentoonstellingen in Luxemburg en Den Haag. Zulk spektakel, zowel wat inhoud als vorm betreft, maken de fotomusea zelf te weinig.

Kolos en keukentafel

De programmering loopt wel eens synchroon en tentoonstellingen duren wegens de bezuinigingen langer dan vroeger, maar de verschillen in schaal, begroting, personele bezetting, belangstelling van publiek en hoeveelheid tentoonstellingen per jaar zijn enorm. Het Nederlands Fotomuseum, gevestigd in Rotterdam, beschikt over de meeste ruimte, de meeste medewerkers – twintig fulltime – en is het enige fotomuseum in Nederland met een substantieel archief (onder meer 4,5 miljoen negatieven, 400.000 afdrukken, fotoalbums en ga zo maar door). Met die schat heeft het volgens directeur Ruud Visschedijk een belangrijk deel van de geschiedenis van de Nederlandse fotografie in huis. In de permanente presentatie De donkere kamer wordt die geschiedenis sinds vorig jaar uit de doeken gedaan, de enige plek in Nederland waar dat gebeurt. De tentoonstelling is ingericht als een ontdekkingstocht, waarin lering en vermaak elkaar versterken. Terecht sleepte De donkere kamer bij competities voor vernieuwende museumprojecten al diverse keren een prijs of een nominatie in de wacht.

Foam is uitgegroeid tot een geoliede tentoonstellings- en marketingmachine

De begroting van het museum bedraagt ruim drie miljoen euro per jaar, waarvan 35 procent door eigen inkomsten gedekt wordt. Het Rijk en de stad Rotterdam zijn de grootste subsidiënten. Drie grote en zes tot zeven kleinere tentoonstellingen organiseert het museum per jaar, waarbij de nadruk ligt op de maatschappelijk betrokken, documentaire fotografie. Die genereren ruim 65.000 bezoekers per jaar.

Tegenover deze kolos staat het keukentafelmodel van Fotomuseum Den Haag, dat door Wim van Sinderen in zijn eentje wordt geleid. Hij staat op de payroll en heeft de beschikking over de technische diensten van het Gemeentemuseum Den Haag, waarvan het Fotomuseum een satelliet is. Het museum werkt nauw samen met de Universiteitsbibliotheek Leiden, die een verzameling van meer dan 150.000 foto’s bezit. Van Sinderen beschikt over een tentoonstellingsbudget van 100.000 euro per jaar, waarvoor hij drie tentoonstellingen en twee fotoprijzen organiseert: de Photo Academy Award voor talent uit Nederland en Vlaanderen en de Canon Zilveren Camera, voor de beste persfoto van het jaar. Dat aanbod wordt bezocht door zo’n 60.000 mensen.

Foam trekt een voor museale begrippen jong publiek, zo’n 200.000 bezoekers per jaar, verreweg het hoogste aantal van alle fotomusea in Nederland. Net als het Nederlands Fotomuseum beschikt Foam over een budget van zo’n drie miljoen euro, maar anders dan het museum in Rotterdam heeft Foam niet de zorg voor een substantieel archief. Foam genereert 85 procent van het budget uit eigen middelen. De stad Amsterdam is de enige subsidiënt. De instelling is volgens velen de Kunsthal van de fotografie in Nederland, al verzet de directeur zich tegen dat etiket. Hoe dan ook is Foam met ongeveer vijftien medewerkers uitgegroeid tot een geoliede tentoonstellings- en marketingmachine. Zelfs toeristen uit Taiwan vinden de weg naar Foam.

Huis Marseille heeft de overheid buiten de deur gehouden, het budget van naar schatting een miljoen euro is afkomstig van Stichting De Pont, opgericht door jurist Jan de Pont (1915-1987), wiens kantoor ooit in Huis Marseille was gevestigd. De stichting heeft ook Museum De Pont in Tilburg onder haar hoede. De familiaire band tussen beide instellingen is voelbaar, zoveel aandacht en liefde voor fotografie en kunst tref je zelden aan. Aan de eigenwijze programmering van het huis is de even onafhankelijke als bevoorrechte positie af te lezen. Er is fotokunst te zien die zich richt op fijnproevers en liefhebbers. De directeur en vier fulltime medewerkers laten er vier tentoonstellingen per jaar zien, die gemiddeld 40.000 bezoekers per jaar trekken, het kleinste aantal van alle fotomusea.

Foam: trendy en energiek

Wat betekenen die cijfers? ‘Wij willen ondernemen en verrassen,’ zegt Marloes Krijnen, directeur van Foam. ‘Inventiviteit is onze state of mind.’ Inderdaad, aan de boom van Foam groeien vele takken: het foto-instituut bouwt aan een eigen collectie, die nu uit zo’n vijfhonderd werken bestaat, heeft satellieten in het centrum van Amsterdam en in Nieuw-West en biedt de mogelijkheid gelimiteerde afdrukken van bekende fotografen en jong talent aan te schaffen. Foam werkt nauw samen met Vandejong, een ‘strategisch brandingbureau’ voor ‘optimistische merken die mensen met elkaar verbinden’, aldus de website van het bureau. Foam Magazine, een tijdschrift dat internationaal wordt gedistribueerd en in hoog aanzien staat, is een voorbeeld van die samenwerking. Unseen, de internationale fotobeurs die eind september voor de tweede keer wordt gehouden op het terrein van de Westergasfabriek in Amsterdam, is een ander succesvol voorbeeld. Het Blockbusterfonds, ontstaan op initiatief van Joop van den Ende en gefinancierd door onder meer zijn Foundation, ondersteunt Unseen deze keer met meer dan 900.000 euro. In tijden van bezuinigingen een bedrag zonder weerga, al is het voor een groot deel een lening. Om de beurs onder de aandacht te brengen, hangen in de grote steden nu al affiches. Nog een initiatief is de Fotoweek, opgericht in navolging van de Boekenweek en de Geschiedenisweek, die dit jaar voor het eerst zal worden gehouden. Foam organiseert de week in samenwerking met het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam, Vandejong verzorgt de communicatie. De BankGiro Loterij ondersteunt het initiatief met 450.000 euro voor twee edities.

‘Foam is trendy, energiek en laagdrempelig’

Geen wonder dat Foam zijn aanvankelijke ondertitel, Fotografiemuseum Amsterdam, heeft ingeruild voor de slogan ‘All About Photography’. Foam is een merk dat zich niet beperkt, ook inhoudelijk. ‘Wij willen alle facetten van de fotografie laten zien,’ vat Marloes Krijnen de missie van Foam samen. Vandaar de cocktail van tentoonstellingen die het instituut voortdurend in de aanbieding heeft. Alleen fotografiekanonnen als Richard Avedon en Diane Arbus nemen soms heel Foam in bezit.

De hoogste boom vangt onvermijdelijk de meeste wind. ‘Tentoonstellingen die tot stand zijn gekomen door onderzoek, vind je er weinig,’ analyseert Hripsimé Visser, conservator fotografie bij het Stedelijk Museum. ‘Foam is trendy, energiek en laagdrempelig, sterk in marketing, in het neerzetten van het belang van de fotografie, en het trekt een jong publiek.’ Aan verdieping komt Foam nauwelijks toe. Vergeleken met de andere fotomusea is Foam weliswaar ‘in alle opzichten alerter en ondernemender’, vindt Willem van Zoetendaal, ‘maar ook te vluchtig, te modieus, te oppervlakkig. Foam is ook sterk in het organiseren van veel receptietjes. Ik zie jou en jij ziet mij en daardoor hoor ik erbij.’

‘De plek die het meeste publiek trekt, hoeft niet per se de beste te zijn,’ vat Ton Broekhuis de kritiek op Foam samen. Hij is directeur van Noorderlicht, de fotogalerie in Groningen en gelijknamige jaarlijkse fotomanifestatie in de noordelijke provincies. Door de bezuinigingen op cultuur ligt Noorderlicht bijna op apegapen. De voor het noorden van het land belangrijke culturele manifestatie had 500.000 euro aangevraagd bij de Raad voor Cultuur en ontving 200.000 euro. In de strijd om het bestaan zijn culturele instellingen meer en meer overgeleverd aan de wetten van het sociaal darwinisme. Cultuur is markt en macht geworden. Dat systeem levert winnaars en verliezers op, waarbij een corrigerende overheid steeds verder weg is. In die omgeving gedijt Foam het best, de instelling is het meest ondernemend en boort de ene pot geld na de andere aan.

Huis Marseille: karakter

Net als Foam slaat Huis Marseille zijn vleugels uit, maar dan intern. Naast het statige grachtenpand waarin het is gehuisvest, opent het volgende maand nog zo’n pand. ‘Daarmee hopen we ons succes te bestendigen,’ zegt directeur Els Barents over de uitbreiding, die werd ingegeven door de gestage groei van de collectie. Huis Marseille wil met de dubbele hoeveelheid ruimte dat het ter beschikking krijgt ‘dynamiek op diverse niveaus’ entameren. ‘Je kan alerter reageren: kleinere presentaties organiseren, een selectie exposeren van de collectie die aansluit op een tentoonstelling, een fotograaf uit de collectie uitnodigen te reageren, en ga zo maar door.’

Huis Marseille: 40.000 bezoekers per jaar. Foto: Huis Marseille

Waarom heeft Huis Marseille geen affiches hangen om het nieuws van de uitbreiding te verspreiden? ‘Aan marketing hebben wij nooit echt gedaan,’ zegt Barents, ‘wij hebben ons van meet af aan geconcentreerd op inhoud. Foam deint mee met de golven van de tijd, Huis Marseille probeert daar bovenuit te kijken, met af en toe een scherpe hap in de tijd. Zoals onlangs met de fotografie van Viviane Sassen.’

Huis Marseille is het deftigste en meest soevereine huis voor fotografie in Nederland, niet in de laatste plaats door zijn financieel onafhankelijke positie. Dat voorrecht staat borg voor ambitie en zorgvuldigheid. ‘De ene foto is de andere niet,’ oordeelt Barents. Juist in het digitale tijdperk waarin iedereen fotografeert, telt een strenge selectie. En die wordt bij Huis Marseille vooral bepaald door de fotograaf als auteur. ‘Je zoekt naar de verbijzondering, waardoor het oeuvre van een fotograaf betekenis krijgt.’ Die keuze sluit het meest aan bij de fotoverzameling en de fototentoonstellingen van het Stedelijk. Els Barents bestierde daar in de jaren zeventig en tachtig de afdeling fotografie.

‘Foam en Huis Marseille vullen elkaar fantastisch aan,’ vat Els Barents de verschillen tussen de twee instellingen samen. ‘Amsterdam is een superstad voor fotografie.’ Ze plaatst ook een kanttekening: de substantiële collecties fotografie van het heropende Rijksmuseum en Stedelijk Museum zijn minder zichtbaar dan daarvoor. En aan de eerste eeuw van de fotografie wordt in Nederland maar heel sporadisch aandacht besteed.

Hripsimé Visser, conservator fotografie van het Stedelijk, stelt dat de positie van het museum is veranderd met de komst van de vier fotomusea. ‘Er zijn jaren geweest met zeven fototentoonstellingen per jaar, waaronder ook veel overnames, maar die tijden zijn voorbij. Het Stedelijk is logger en bureaucratischer geworden, maar ook zorgvuldiger. De ambitie is nu sterker gericht op zelf tentoonstellingen ontwikkelen, zoals die over Jeff Wall in 2014. Dat is prettig. Met vier fotomusea kan het Stedelijk zich meer concentreren op fotografie die een relatie aangaat met beeldende kunst. Onder de huidige directeur staat die relatie nadrukkelijk onder het gesternte van de conceptuele kunst.’ Wat betreft die nadruk tekent Barents bezwaar aan. ‘Dat is jammer, maar het komt wel weer goed met het Stedelijk, het is een fase in een museumleven. In het algemeen kijken kunstmusea op een andere manier naar fotografie, veel conceptueler. Wat zij anekdotisch vinden, zetten ze op grotere afstand dan de fotomusea. Wij laten ook de ruwere diamanten zien.’

NFM: Cultureel kapitaal

Nederlands Fotomuseum: 65.000 bezoekers per jaar. Foto: ANP

Locatie, locatie, locatie. Foam en Huis Marseille hebben er niet over te klagen, ze zijn gehuisvest in statige panden aan de grachtengordel. Het Nederlands Fotomuseum had het niet slechter kunnen treffen. Het gebouw staat in het hart van de Kop van Zuid in Rotterdam, een spectaculair staaltje stedenbouw dat je Manhattan aan de Maas zou kunnen noemen. Maar dat gebied heeft zijn belofte nog niet ingelost, het is ook een tochtgat, zelfs op een mooie zomerdag. De ingang van het museum is niet markant en weinig uitnodigend: een donker gat in de muur, naast de ingang van een parkeergarage. Het echtpaar uit Goirle dat ik onlangs in het museum ontmoette en dat speciaal voor de tentoonstelling van Robert Doisneau naar Rotterdam was gekomen, had enige moeite moeten doen de toegang te vinden. Die huisvesting is debet aan de tegenvallende bezoekcijfers van ruim 65.000 per jaar, zeker als je die afzet tegen het belang van de programmering, het archief en de bookshop van het museum, de meest uitgebreide van alle fotomusea. Op een meer tot de verbeelding sprekende plek in het land zou dat culturele kapitaal beter worden gezien.

Behalve met de locatie had het museum ook moeite zijn draai te vinden met de programmering en de inrichting van het gebouw. Die problemen heeft het de afgelopen jaren gepareerd door meer nadruk te leggen op de maatschappelijk betrokken, documentaire fotografie van verleden en heden. Met indrukwekkende tentoonstellingen van onder anderen Nan Goldin, Christian Boltanski en Alfredo Jaar. De vlucht naar voren in de zin van cultureel ondernemen blijkt ook uit de verbintenis die het Nederlands Fotomuseum is aangegaan met de Hema door afdrukken uit het archief via het winkelbedrijf te verkopen. Of een leek daarmee de weg zal vinden naar de rijkdom van de fotografie, is de vraag. Met de organisatie van de Fotoweek, in samenwerking met Foam, wil het museum de belangstelling voor fotografie aanwakkeren. Het thema van deze week is het familiealbum, waarin de populaire hand van Vandejong is te herkennen. Maar of zo’n verpletterend alledaags thema iets oplevert?

Fotomuseum Den Haag: de mens

Het Fotomuseum Den Haag heeft over zijn locatie niet te klagen. Het maakt deel uit van het complex van het Gemeentemuseum aldaar. De mens is het sleutelwoord van het programma, met bijzondere aandacht voor zonderlingen in de fotografie, zoals Gerard Fieret en Helena van der Kraan.

Fotomuseum Den Haag: 60.000 bezoekers per jaar. Foto: Gemeentemuseum Den Haag

‘Fotografie is een vorm van voyeurisme,’ zegt Wim van Sinderen van het Fotomuseum Den Haag. Foto’s van landschappen zonder mensen zal hij niet zo snel meer laten zien. ‘Als er geen mensen op foto’s staan, komt er beduidend minder publiek, is mijn ervaring.’ Aan de andere kant waarschuwt hij voor de terreur van de bezoekcijfers. Die kunnen de kwaliteit in de weg staan.

Hripsimé Visser zou in Den Haag een inniger ‘interactie met de collectie van het Gemeentemuseum verwachten’. Willem van Zoetendaal vindt ‘Den Haag ingedut’.

Van Sinderen wil daar niet op reageren, maar hij is juichend over Nederland fotoland. ‘De belangstelling voor het medium is ongekend. Nederland is een zeer actief fotoland. De infrastructuur is goed ontwikkeld. Vijf kunstacademies met afdelingen fotografie en vier fotomusea in een land is onvergelijkbaar in de wereld. En die musea laten vier gezichten van de fotografie zien.’

Dit artikel komt uit onze Fotografie Special, nu in de winkels

Gerelateerd