Lange tijd heb ik niet begrepen waarom mijn familie mij toebehoorde, en andersom. Ik zag niet in wat deze gezichten die ik voornamelijk kende van foto’s en de door traditie gedicteerde bijeenkomsten die men ‘feestjes’ bleef noemen, met het mijne gemeen hadden. Een kaaklijn, een zeker gevoel voor humor, een bovengemiddeld sceptische natuur? Toen wist ik nog niet wat ik nu weet. Namelijk dat een familie niet meer is dan een groep mensen met gemeenschappelijke geheimen.
Regelmatig is mij gevraagd of de achternaam Heerma van Voss misschien een schrijfpseudoniem was, waarop mijn (enigszins flauwe) antwoord steevast was dat wanneer ik een pseudoniem had gewild, ik wel tot iets geloofwaardigers zou zijn gekomen. Een eerlijker antwoord zou zijn geweest: mijn naam geef ik niet op. Want het nog overgebleven familiekapitaal van mijn vaderskant van de familie (de moederskant is tamelijk normaal) bestaat uit twee elementen: de naam en de geruchten.
Allereerst over de familienaam. Voor mijn grootouders was het van groot belang dat deze zou voortleven. Zo belangrijk dat ze bij mijn geboorte – mijn vader had eerder twee dochters gekregen – verzuchtten dat er eindelijk een stamhouder was geboren. Dit bleef voor hen helaas mijn voornaamste prestatie. Zolang mijn verdere ontwikkeling niet zou resulteren in een vroegtijdige dood die de verspreiding van mijn genetisch materiaal zou saboteren, was mijn leven van na de geboorte voor hen verder van weinig belang. Dit zat een optimale band met hen begrijpelijkerwijs in de weg. Een gedachte die sterker wordt wanneer ik bedenk dat ik eigenlijk niet weet hoe mijn grootvader heette. We noemden hem opa Arlo, naar zijn hond. Welke grootvader luistert nu naar de naam van zijn hond?
Het officiële verhaal is dat de familienaam adellijk is, maar dat de papieren bewijzen hiervan verloren zijn gegaan bij de brand in een Duits kerkje. Het officiële verhaal is aldus dat er geen officieel verhaal is, er zijn alleen maar dergelijke derderangs speculaties, en er is natuurlijk het familiewapen (in ons geval opgesierd door eikels en vossen) waar door iedereen met geld en een excessieve behoefte aan status eenvoudig aan te komen viel.
Mijn grootvader heette bij geboorte Heerma van Voss. Mijn grootmoeder heette bij geboorte ook Heerma van Voss. En nee, zoveel Heerma van Vossen lopen er niet rond. Hun grootvaders waren broers, beiden geboren in Oud-Gastel, West-Brabant, in 1831 en 1841. Hoe hoog dit scoort op de inteeltsurveys weet ik niet, ik weet alleen dat er nimmer een zuiverder Heerma van Voss is geboren dan mijn vader, Arend Jan, in 1942. Zo kom ik onvermijdelijk op het tweede punt: de geruchten.
Natuurlijk bracht het gegeven van de identieke achternamen van mijn grootouders in een kinderbrein als het mijne oneindig veel geruchten en fantasieën voort. Waren ze misschien bij elkaar gekomen niet ondanks, maar vanwege die achternaam? Was zuiverheid van bloed niet ook een vorm van liefde? En waren, wie weet, alle ongebruikelijkheden, tekortkomingen en talenten die mij eigen waren, alleen logisch te verklaren door het genetische risico dat mijn grootouders, aan wie ik verder geen enkele herinnering meer heb, ooit hebben genomen, ver weg in de provincie, weggestopt achter bomen die er misschien niet eens meer zijn?
Geen idee of ik antwoord wilde op deze vragen. Ik denk het niet, want ik heb ze noch mijn vader noch mijn tante ooit gesteld. Waarschijnlijk was ik te bang voor de onherroepelijke teleurstelling van het antwoord. Want ofwel ik zou uit een familie vol gedegenereerden blijken te stammen (schaamtevol maar bijzonder), ofwel uit een familie die even doorsnee was als al die andere families die ik op dagelijkse basis meemaakte (aangenaam normaal maar walgelijk voorspelbaar). Pas vandaag, voor dit stuk, stel ik vragen. Nagekomen, maar niet te laat. Ik vraag mijn vader waarom ik de naam van mijn grootvader niet ken, en hoe het precies zit met de zuiverheid van de achternaam. Of er een waarom is, in onze familie. En natuurlijk vraag ik naar de moeder van alle familiegeruchten. Of het klopt dat mijn tante is opgegroeid in een kooi.
Dit beeld, van een tante die wakker wordt achter tralies, met zwetende handen om het hout (metaal?) geklemd, bedelend om eten misschien wel (zouden haar uitsluitend vissenkoppen zijn gevoerd?), is zo onbegrijpelijk en krachtig dat ik als kind talloze verhalen verzon die de kooi verklaarden en zelfs nodig maakten.
Een sterk verhaal, in mijn eigen bloed.
Geheimzinnige ziekte
Mijn vader was geen enig kind. Hij had een vier jaar ouder zusje, Dorien (roepnaam Dokie), die op 26 september 1945 werd overreden door een motorrijder, voor hun Roosendaalse huis. Voor de geïnteresseerden: hierover heeft hij vorig jaar een ‘retro-reportage’ geschreven, getiteld Dokie. Voor mijn verhaal is deze gebeurtenis slechts zijdelings van belang. In zoverre, dat de dood van de oudste het lot van de jongste, die enkele jaren later geboren zou worden, bezegelde.
Op 5 april 1946 kregen mijn grootouders opnieuw een dochter. Mijn vader was in een tijdsbestek van jaren van jongste van twee, naar enig kind, naar oudste van twee gegaan. Mochten er in die tijd boeken over rouwverwerking hebben bestaan, dan waren ze aan mijn grootouders niet besteed. Het nieuwe kind kreeg nagenoeg dezelfde naam als het overleden kind (Dorothée Catherina in plaats van Dorothée Catherine), zij het dat de roepnaam nu niet Dokie was, maar Dorien.
Als mijn grootouders, toen nog altijd wonend in hetzelfde huis in Roosendaal, al werkelijk van Dorien hielden, dan uitte hun liefde zich voornamelijk (uitsluitend) in de vorm van angst en paranoia. Angst dat haar eenzelfde lot te wachten stond als Dokie. Angst voor het toeval, dat voor onze familie altijd de naarste verschijningsvorm koos, dat nooit iets goeds in de zin had. Het stond al snel vast: kleine Dorien moest in bescherming worden genomen tegen de vele gevaren die de wereld rijk was.
Zoals wel vaker het geval is met sjamanen: als er geen direct gevaar gevonden kan worden, iets wat hun paranoia in retrospectief omtovert tot liefdevolle zorgzaamheid en hun status als beschermheilige legitimeert, dan moet het gevaar gemaakt worden.
In een bijdrage aan Propria Cures (1968) beschrijft mijn vader hoe Dorien zou lijden aan een ‘geheimzinnige ziekte’, vermoedelijk: kinderlijke nieuwsgierigheid. Ze scheen soms in haar eentje door het huis te dribbelen om te kijken of ze nog ergens ontbijtkoek kon scoren, die ze dan zelf op maat sneed. Op een dag viel het meisje ook nog van de trap. Toen, schrijft mijn vader, ‘was duidelijk dat zij ziek was. Het was een ernstige, sluipende ziekte van onbekende herkomst en duistere kracht. Ook ik begreep dit heel goed. In haar hoofd waren mysterieuze wandelingen en duizelingen die plotseling optraden, zonder enige reden, op de gevaarlijkste momenten, juist dan. Zij was hier weerloos tegen. Zij was erg klein, en erg ziek.’
De oplossing: ‘We hebben toen een verstandige regeling getroffen. Om haar tegen de flauwtes te beschermen en aan haar levensgevaarlijke vreemdsoortige tochten in de vroege ochtend met het grote mes een eind te maken, heeft mijn vader iets prachtigs voor haar gemaakt. Haar bed werd voltooid met fonkelnieuw gaas, dat het aan alle kanten, ook van boven, afsloot. Aan de voorkant was een deur met een grendel; ’s avonds werd de grendel dichtgeschoven. Het gaas had kleine gaatjes, en kon een prettig, regelmatig gevoel in de vingertoppen opwekken. Ook het gebruikte hout was van het eerste soort, wit en blank. Het geheel was een zeer kundig vervaardigd bouwwerk. Mijn kleine zusje had nu voortaan een ‘kooibed’, zoals iedereen het lachend noemde. Hoewel ik niet een dergelijk bed had, was ik niet jaloers, omdat ik ook niet – zoals zij – elk moment van de dag en nacht besprongen zou kunnen worden door aanvallen van een zo vreemde en onredelijke ziekte. Van haar kwaal hebben wij trouwens nooit meer last gehad, en zij evenmin.’
Computers en draden
Naar de bron, zoals dat heet. Ik heb afgesproken bij mijn tante, waar ik al sinds mijn kindertijd niet meer ben geweest. Op de gang van haar Haarlemse huis hangt de scherpe lucht van schoonmaakmiddelen. Er ligt lichtgebruind parket, alles is aan kant, we nemen plaats aan een vlekkeloos witte tafel in de zitkamer. Er hangt een niet onder woorden te brengen lucht, nauwelijks een geur te noemen, die me op het hart drukt: hier ben jij, in de tijd dat je nog geen geuren kon registreren of beschrijven, vaak geweest. Op het tafelblad: een fruitschaal (sinaasappelen en appels) en een gelezen Telegraaf. De krant van haar ouders, mijn grootouders. ‘Ik geloof dat De Telegraaf niet erg hoogstaand wordt gevonden, in jullie intellectuele kringen,’ zegt mijn tante. ‘Maar hij leest wel lekker.’
Ik kwam hier vroeger als kind met enige regelmaat, mee met mijn vader, die met haar iets moest bespreken over de onoverzichtelijke erfenis. Haar zoon, mijn neef, Raymond (nog altijd luisterend naar de bijnaam Rekel. Merkwaardig, gezien zijn leeftijd van in de dertig) had een spelcomputer. Tegenwoordig is Rekel ‘vooral bezig met computers en draden’. Mijn tante ontvangt van haar zoon geregeld lijsten met gevaarlijke E-nummers, artikelen over aluminium in voeding, en over de regering ‘die allerlei dingen onder het kleed schuift’. Maar, vindt Rekel, ze moet niet al die dingen lezen, dan wordt ze maar bang.
Ik vraag haar of het kooibedje echt heeft bestaan. Ze glimlacht en zegt: ‘Natuurlijk. Mijn ouders hadden echt de verbeelding niet om zoiets te verzinnen.’
Ik zeg niets.
‘Hoelang ik in het kooibedje heb geslapen weet ik niet meer,’ begint zij. ‘Eerder jaren dan maanden. Ik moet tussen vier en zes zijn geweest.’
Ik vraag haar of ze er nog herinneringen aan heeft. ‘Aan het object nog wel. Het was zo’n kinderbed waarbij voeten- en hoofdeind iets waren verhoogd. Mijn vader kon er gemakkelijk staanders aan vastmaken, waarmee het bed verder de hoogte in ging. Er was een deur met scharnieren waar ik doorheen moest. Het hele ding was omzwachteld met dik kippengaas. Ook aan de bovenkant, potdicht. En de deur werd met zo’n schuif dichtgedaan. Mijn ouders zeiden dat ze de schuif er ’s nachts af deden, maar ik weet niet of dat waar is. Ik weet alleen dat ik er met geen mogelijkheid uit kon.’
Mijn opa timmerde graag, zo beaamt mijn tante. ‘Het is ongeveer het enige wat ik van hem weet. Dat deed hij altijd in wat hij “de donkere kamer” noemde,’ legt ze uit, een met tussenwanden afgezonderde ruimte. Daar ontwikkelde hij ook zijn foto’s. Na zijn car­rière als politieagent werkte bij als verkeersdeskundige NZH (Noord-Zuid-Hollandsche Vervoer Maatschappij, voorloper van het huidige Connexxion, DHvV). Hij moest ongelukken bestuderen en maakte talloze zogeheten ‘situatiefoto’s’. De gruwelijkste ongelukken zaten erbij. Die ontwikkelde hij soms tegelijk met familiekiekjes. Ik zie het leven van iemand wier leven geweven is van onuitwisbare beelden van gruwelijke ongelukken en de behoeften van een kwetsbaar gezin, met zichzelf als verloren spin in het web.
Wanneer ik haar vraag naar de naamkwestie zegt ze: ‘Het was trouwens vooral mijn moeder die belang hechtte aan de achternaam. Je vader nam vaak op met “Heerma”, dan riep zij er snel “van Voss” achteraan. Mijn ouders waren achterneef en -nicht. Het had natuurlijk ook grandioos mis kunnen gaan met het nageslacht, met je vader en mij. Best wel typisch, maar goed, wat moet je er verder mee, het was toch al gebeurd.’
Natuurlijk vraag ik wat zij van dit alles vindt, achteraf. ‘Achteraf, wat betekent achteraf? Ik heb het er nooit met ze over gehad. Als kind ervaar je niets als raar. Je weet niet beter. Ik heb er eigenlijk nooit meer aan gedacht, pas toen je vader erover schreef, dacht ik: o, ja, dat was inderdaad eigenaardig. Ik kijk er ook niet met claustrofobie op terug, het kooibed achtervolgt me niet in mijn dromen. Als herinnering roept het geen emotie op. Misschien voelde ik me wel veilig.’
In dat woord lees ik een overwinning van haar vader, mijn opa. Maar dat zeg ik niet.
Geen ongehoorzaam kind
Ik vraag naar mogelijke redenen die haar ouders zouden kunnen hebben gehad voor het vervaardigen en in werking stellen van het kooibed. Ze legt uit dat ze nog wel eens scheen te dwalen. ‘Er is dat beroemde verhaal met de ontbijtkoek en het mes, maar naar mijn idee verliep dat anders. Ik pakte koek en een mes, liep naar mijn moeders bed, zij lag nog te slapen. Ik vroeg haar of ze wat voor me wilde afsnijden. Dat weet ik echt vrij zeker. Ik was geen ongehoorzaam kind.’
Ze denkt lang na. ‘En toch heb ik het gevoel dat ik vroeger lastig en vervelend was. Dat idee kreeg ik althans van mijn ouders. Omdat Dokie werd geïdealiseerd, ja, en omdat je vader betere cijfers haalde dan ik. Lange tijd heb ik niet eens van Dokies bestaan geweten. Wel hingen er vrij veel foto’s van haar, dat viel me wel op. En op de schoorsteenmantel stond haar portret, met ernaast een blauw-wit vaasje, met een droogbloem erin. Dat ze hun beider dochters dezelfde officiële naam hebben gegeven, dat ze me zelfs eveneens Dokie als roepnaam hebben willen geven, totdat mijn tante daar een stokje voor stak, nee, daar kwam ik pas later achter. In het boek van je vader zegt iemand dat er “geen energie en hoop meer over was voor Dorien”. Die zin raakte me diep. Zulke ontdekkingen deden me ineens veel meer begrijpen van mijn jeugd. Later werd het ook niet beter, tussen mijn ouders en mij. Je vader heeft het waargemaakt, maar dat kun je van mij niet zeggen. Ik heb de Bibliotheek- en Documen­tatie­school gedaan, maar niet eens afgemaakt.’ Ze is zo kernachtig en vergevingsgezind. Dat laatste ontroert me. Het enige dat tragischer is dan een kind dat zijn onvermogende ouders niet vergeeft, is er een dat het wel doet.
Bij het afscheid nemen vraag ik wat er met het kooibedje is gebeurd. ‘Op een gegeven moment zal het wel zijn gesloopt.’ Met een mij zeer bekend soort ironie, gebracht met een uitgestreken gezicht: ‘Ik neem niet aan dat je het makkelijk kon slijten, er zullen geen honderden families al jaren op zoek zijn geweest naar precies zo’n type kooibed. Misschien ben ik eruit gegroeid en kreeg ik een nieuw bed, zonder schuif en kippengaas.’
Sterke verhalen vormen een mooi en onontkoombaar tonicum voor de verbeelding. Maar uiteindelijk wil niemand leven in een tonicum.
Ze loopt even met me op, keert dan terug. De regen doet me denken aan de jaren vijftig.

Gerelateerd