<div class="wpg-element paragraph">
<h3>We moeten meer pijn zien</h3>
31-05-2008 Door Kees Driessen
Met de Amerikaanse remake van zijn eigen Funny Games zet de Oostenrijkse regisseur Michael Haneke (1942) opnieuw de aanval in op de verbeelding van geweld door Hollywood.
De Oostenrijker Michael Haneke had zijn film Funny Games uit 1997 altijd al voor de Ame­ri­kaanse markt bedoeld. ‘Het is een reactie op een bepaalde Amerikaanse cinema, op haar geweld en naïviteit en hoe die cinema met mensen speelt,’ vertelde hij bij uitbreng van de Amerikaanse remake. ‘In veel Ame­ri­kaanse films wordt geweld consumeerbaar gemaakt.’
Het Duits gesproken origineel leverde in Europa felle discussies op, maar werd in de Verenigde Staten nauwelijks gezien. Daarom heeft Haneke nu zelf een Engels gesproken remake gemaakt van zijn eigen film, shot voor shot – zoals nog geen regisseur voor hem dat gedaan heeft. Hij koos Naomi Watts (bekend van Mulholland Drive) en Tim Roth (Pulp Fiction) als de geterroriseerde ouders, die samen met hun zoontje bezoek krijgen van twee ijselijk beleefde moordenaars, van wie de één dominant is (Michael Pitt) en de ander als zijn sidekick fungeert (Brady Corbet). Maar het gaat verder om dezelfde film: ondanks de andere taal en acteurs ontlopen de twee Funny Games elkaar nog geen twintig seconden.
Commercieel heeft Haneke gefaald. Zijn film, die naar verluidt vijftien miljoen dollar heeft gekost, bracht in de Amerikaanse bioscopen nog geen tiende daarvan op. Het Ame­ri­kaanse publiek heeft zich niet de les willen laten lezen. Dat geldt ook voor de critici: de meeste belangrijke Amerikaanse bladen, waaronder The New York Times, Variety en News­week, noemen Funny Games even exploitatief als de films waartegen hij ageert en laken de afwezigheid van motivatie voor de moorden of enige gelegenheid tot catharsis voor het publiek.
Zij hebben Haneke niet begrepen. Met een duidelijke motivatie voor de moorden en een bevrijdende ontknoping zou Haneke een typisch Amerikaanse film gemaakt hebben – het tegenovergestelde van wat hij wil. Zijn reflectieve blik op het geweld in de Amerikaanse cinema blijkt beter te beoordelen vanuit Europa. Want ondanks zijn commerciële en kritische falen in Amerika, is Funny Games (het origineel evengoed als de remake) wel degelijk een meesterwerk. Dat wil niet zeggen dat de film gemakkelijk is om naar te kijken. Toen ik het origineel tien jaar geleden voor het eerst zag, verliet ik bijna voor het eerst van mijn leven voortijdig de bioscoop. Ik voelde me verschrikkelijk en ik zag niet wat ik ermee opschoot – een gevoel dat in verschillende kritieken opduikt. Haneke zelf heeft meermalen gezegd: ‘Wie de film uitzit, had hem kennelijk nodig en wie wegloopt niet.’
Ik ben er achter gekomen dat ik hem inderdaad nodig had. Funny Games heeft voor mij de rol van geweld in de media wezenlijk verhelderd. Door de normale regels van een gewelddadige thriller te doorbreken en door bovendien de kijker voortdurend op zijn rol te wijzen, benadrukt de film hoe we normaal naar geweldsfilms kijken – en hoe abnormaal dat is. De discussie over mediageweld gaat altijd over hoeveel geweld we zien; Haneke leert dat vooral het soort geweld van belang is. Funny Games is daardoor de meest zinnige speelfilm over mediageweld die ik ken. Overigens moet ik waarschuwen dat ik voor de nu volgende analyse grote delen van de plot verklap – wie dat niet wil weten, moet hier ophouden met lezen.
Verpletterd De meeste (Amerikaanse) gewelddadige films hebben een sympathieke dader (de held, de Rambo), die gerechtvaardigd geweld pleegt (nadat zijn vrouw of beste vriend is vermoord), dat goed zichtbaar in beeld wordt gebracht en niet wordt bestraft, met onsympathieke of gezichtsloze slachtoffers, die nooit merkbaar pijn lijden. Het ongerechtvaardigde geweld van de bad guys wordt wel bestraft.
Uit de wetenschappelijke literatuur, van het soort dat ten grondslag ligt aan de Kijkwijzer (de vragenlijst waarmee in Nederland de leeftijdsclassificaties van audiovisuele producties worden berekend), komt dit naar voren als het ideale recept om de kijker agressief te maken, en onverschillig ten opzichte van de gevolgen van geweld.
Funny Games draait deze formule om. De daders zijn slecht, het geweld is volstrekt ongerechtvaardigd en ongemotiveerd maar wordt niet bestraft, het vindt bijna geheel buiten beeld plaats en er is ondraaglijk veel aandacht voor de angst en pijn van de slachtoffers, die weliswaar gerechtvaardigd zouden zijn geweld te gebruiken maar daartoe nooit de kans krijgen – op één spectaculaire uitzondering na, waarop ik zo dadelijk terugkom. Het effect is inderdaad andersom: na Funny Games voelt de kijker zich niet agressief of onverschillig, maar verpletterd door het leed van de slachtoffers.
Psycholoog Peter Nikken, werkzaam bij het Nederlands Jeugdinstituut, schrijver van het boek Mediageweld en kinderen (uitgeverij SWP) en lid van de wetenschappelijke commissie achter de Kijkwijzer, beaamt dat het voor onze ideeën over geweld beter is om de pijn van de slachtoffers te zien: ‘Volgens mij is dat de meest wijze les die je uit het onderzoek kunt trekken.’ Dat geldt ook voor de momenteel populaire, controversiële martelhorrorfilms zoals Saw. ‘Je ziet daarin gruwelijk geweld, maar met veel aandacht voor de slachtoffers. Door meeleven met het slachtoffer is er een grote kans dat er juist een afkeer van geweld ontstaat. De aantrekkingskracht van die films zit in het griezelen, niet in het identificeren met de geweldspleger. Als je wel geweld toont, maar niet die gevolgen, zeg je eigenlijk: zie je wel, het is niet zo erg.’
Volgens Nikken volgt ook het Pentagon de mediawetenschappen. ‘Die trekken lering uit dat onderzoek en hebben bij de Eerste Golfoorlog, en in mindere mate ook bij de Tweede, de slachtoffers zo veel mogelijk buiten beeld gehouden. Daardoor lijkt de oorlog bijna een Hollywoodfilm.’ Zoals Haneke in 1998 zei tegen de Volkskrant: ‘Het is moeilijker iemand met een mes van aangezicht tot aangezicht te doden dan met een druk op een knop duizenden om te brengen die je niet ziet. Als je niet weet wat de directe ervaring is, verdwijnt de innerlijke weerstand. En daartoe dragen de media in hoge mate bij.’
De waarde van entertainment Haneke confronteert in Funny Games het publiek ook letterlijk met de regels van een gewelddadige film. In een scène die hilarisch had kunnen zijn als hij niet zo afschuwelijk was, sommen de daders alle mogelijke verklaringen voor hun gedrag op, zoals wij die kennen uit beleidsnota’s en programma’s als Rondom 10: gescheiden ouders, alcoholistische vader, worsteling met homoseksualiteit, slachtoffer van incest, drugsgebruik, of nee, toch ‘uitgeput en misselijk door de leegheid van het bestaan’. Na deze opsomming vragen ze hun slachtoffers beleefd: ‘Zijn jullie zo tevreden of willen jullie nog een andere reden?’
De kijker wil een reden, want daarmee valt de film terug in een herkenbaar en dus geruststellend thrillerstramien. Maar Haneke geeft die reden niet. Er is maar één reden voor dit geweld: het publiek dat de film wil zien. Als de vader na een tijdje vraagt: ‘Waarom doden jullie ons niet gewoon?’ krijgt hij als antwoord: ‘U onderschat de waarde van entertainment.’
De dominante van de twee daders – en alleen hij – richt zich af en toe zelfs rechtstreeks tot de camera om het publiek toe te spreken. Die momenten zijn moraliserend, maar ze werken omdat de kijker even uit de emotioneel slopende film wordt gehaald om er meteen daarna weer in te worden ondergedompeld. Dat maakt de emotionele reacties des te duidelijker.
Datzelfde gebeurt wanneer de slachtoffers de kans krijgen te ontsnappen. Opeens bevinden we ons in een standaardthriller, met angstig wegrennende slachtoffers, belaagd door bad guys die overal kunnen opduiken. Wel spannend, maar geruststellend, omdat we weten wat we moeten denken: ren door, nee niet tevoorschijn komen, wees nou stil. Het volgende moment – vluchtpoging mislukt – zitten we weer uitzichtloos met daders en slachtoffers in het huis.
Tegen de Los Angeles Times zei Haneke: ‘Dat is de methode van de film: de kijker te tonen hoe manipuleerbaar hij is. Want ik laat zien dat het film is en vijf minuten later zit de kijker er weer middenin. Ik laat dit keer op keer zien, zodat de kijker zijn rol in het hele proces begrijpt.’
Het sterkste moment van de film onderstreept dat meesterlijk. Tijdens één moment van onoplettendheid weet de moeder het geweer van de daders af te pakken en een van hen neer te schieten. Gerechtvaardigd geweld van een sympathieke hoofdpersoon, dit keer bovendien expliciet in beeld gebracht: bloedend vliegt de gewetenloze belager meters achteruit door de lucht tegen de muur, in één keer dood zonder een kik te geven. Het is Holly­woodgeweld, nep, een opzichtige stijlbreuk met de rest van de film. Zijn mededader grijpt in: hij pakt de afstandsbediening van de bank en spoelt de film zelf terug (!) tot voordat de moeder het geweer greep. Daarna gaat de film weer verder – maar dit keer pakt hij het geweer. Want zo gemakkelijk gaat het niet bij Haneke. 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<a href="http://wip.warnerbros.com/funnygames" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://wip.warnerbros.com/funnygames">Funny Games</a> De interactieve website probeert eveneens de kijker te confronteren met zijn eigen lust om geweld te zien. Maak je eigen martelfilmpje.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Kijwijzer met geweld veranderd</h3>
Soms breekt één concrete film de discussie over geweld in de cinema weer open. Ook in de (korte) geschiedenis van de Kijkwijzer hebben enkele specifieke films tot veranderingen geleid.
American History X (Tony Kaye, 1998) [16; geweld; angst; seks] Lek (Jean van de Velde, 2000) [16; geweld] In American History X wordt een zwarte man, die met zijn kaak op de stoeprand ligt, door een skinhead tegen zijn achterhoofd getrapt. Zeer gewelddadig, hoewel je bijna niets ziet. Leidde samen met de Nederlandse politiefilm Lek, waarin een man angstaan­jagend wordt bedreigd zonder zichtbaar fysieke mishandeling, tot toevoeging van het begrip ‘meedogenloos geweld’ in de Kijkwijzer. <a href="http://www.truveo.com/American-History-X-Curb-Stomp/id/336000704" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.truveo.com/American-History-X-Curb-Stomp/id/336000704">American History X</a>
Harry Potter 1 en 2 (Chris Columbus, 2001 en 2002) [6; geweld; angst] Bij de Harry Potter-films, waarin echte mensen strijden met overtuigende fantasiemonsters, leidde de leeftijdsclassificatie ‘6’ tot opschudding – maar ‘12’ werd door de wetenschapscommissie als te hoog beschouwd. Deel 3 werd daarom experimenteel als ‘9’ gescoord, een nieuwe leeftijdsgrens die binnenkort definitief wordt ingevoerd, vooral voor grensgevallen van fantasie en werkelijkheid. <a href="http://www.youtube.com/watch?v=geNlXmmIp7w" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.youtube.com/watch?v=geNlXmmIp7w">Harry Potter and the Sorcerer’s Stone</a>
Jerry Springer (2003) [12; geweld; grof taalgebruik] De destijds extreem populaire (en controversiële) talkshow leidde door zijn grofheid en gewelddadigheid tot het toevoegen van de aparte categorie ‘talkshows’, met vragen over de rol van de talkshowhost en het opjutten door het publiek. <a href="http://nl.youtube.com/watch?v=c4Wm4DXkcj0" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://nl.youtube.com/watch?v=c4Wm4DXkcj0">Jerry Springer</a> 
Beowulf (2007) [16; geweld; angst] Deze zeer realistisch ogende animatiefilm, waaraan bekende acteurs hun uiterlijk leenden, was de eerste animatiefilm die gewoon als speelfilm werd gescoord. De Kijkwijzer scoort gewelddadige, angstopwekkende animatiefilms hoogstens als ‘12’, maar Beowulf kreeg ‘16’. Dit zal in de toekomst ongetwijfeld vaker voorkomen. <a href="http://downloads.paramount.com/mp/beowulf/beowulf_dragonbattle_lrg.mov " onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://downloads.paramount.com/mp/beowulf/beowulf_dragonbattle_lrg.mov">Beowulf</a>
<a href="http://www.kijkwijzer.nl" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.kijkwijzer.nl">Kijkwijzer</a> Inclusief een doorzoekbare database met geclassificeerde films en televisieprogramma’s.
<a href="http://www.kijkwijzer.nl/pagina.php?id=30&amp;blz=0" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.kijkwijzer.nl/pagina.php?id=30&amp;blz=0">Classificatie kijkwijzer </a> Een vergelijking van classificaties in zeven Europese landen. In Frankrijk is bijna alles ‘alle leeftijden’.
<a href="http://www.screenit.com/search_movies.html" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.screenit.com/search_movies.html">Screenit</a> Een Amerikaans echtpaar benoemt op eigen autoriteit storende elementen in speelfilms.
<a href="http://www.capalert.com/capreports/index.htm" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.capalert.com/capreports/index.htm">Capalert</a> Het vaak hilarische, op christelijke leest gestoelde ChildCare Action Project.
<a href="http://www.parentstv.org" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.parentstv.org">ParentsTV</a> Deze grote Amerikaanse bezorgde-oudersclub zet voorbeeldfilmpjes online van gewelddadige, seksuele en beledigende scènes (zoek bijvoorbeeld op ‘worst tv shows of the week’). Voorbeeldfilmpjes! Met zulke vijanden heb je geen vrienden meer nodig.
<a href="http://www.mpaa.org/FilmRatings.asp" onclick="this.target='_blank';" class="normal" title="http://www.mpaa.org/FilmRatings.asp">Motion Picture Association of America</a> De classificatiedatabase van de Motion Picture Association of America.
</div>

We moeten meer pijn zien

Gerelateerd