Beschouwing
Net terug van de supermarkt, waar ik boodschappen deed (vrouwelijk). Maar ik deed dat wel heel snel, zonder te aarzelen en doelbewust (mannelijk). Ik kocht spullen voor mijzelf (mannelijk), maar ook voor mijn man (vrouwelijk). Voor mij liep een man (mannelijke man) met zijn zoontje. Ze zagen er allebei uit alsof dit niet hun dagelijkse routine was. Ik schat dat het zijn ‘zorgdag’ was, en dat-ie die had opgenomen op uitdrukkelijk verzoek van zijn vrouw.
Ik zie vaak moeders met jonge kinderen in de supermarkt, en wat me dan altijd opvalt, is de eeuwig voortgaande conversatie die vrouwen onderhouden met hun kind. Ze denkt hardop, alles wat haar voor de geest komt, wordt omgezet in een vraag. ‘Zullen we vandaag, nee, geen gehakt, we nemen lekker vis, of, nou ja vis, wat denk jij? Vis, of toch iets anders, maar wat dan wel…’ Het kind hoeft niet te antwoorden, soms kan het nog niet eens praten, maar die ongoing conversation bevestigt de vanzelfsprekende band tussen moeder en kind.
Hoe anders zag die vader eruit met zijn zoon. Daar werd niet veel gesproken, en al helemaal niet overlegd. De vader koos een richting, het jongetje dribbelde er achteraan. Twee keer hoorde ik de vader gebiedend ‘nee’ zeggen. Er volgde geen verzachting, geen uitleg, het zoontje luisterde direct. Hij stond niet in het middelpunt van de belangstelling, de man keek op zijn lijstje en zocht grapefruits, daar ging zijn aandacht vooral naar uit, maar ik zag dat de zoon ook meer vrijheid en bewegingsruimte werd gegund, nu hij niet ingesponnen raakte door het woordenweb van intimiteiten.
Vader en zoon die boodschappen doen voor moeder – daar is de traditionele mannelijkheid toch behoorlijk van zijn sokkel getrokken. Maar god, wat gedraagt zo’n man zich toch nog anders in zo’n supermarkt dan de gemid­delde moeder. Wat weet zo’n man, gegeven de huishoudelijke omstandigheden, nog een hoop mannelijkheid naar binnen te smokkelen.
Verloren mannelijke deugd
We verlaten nu de wereld van huis, tuin en keuken, maar vergeten niet wat we daar hebben gezien aan man-vrouw-verschillen. Die observaties rubriceren we onder het kopje ‘gezond verstand’ en we doen daar niet smalend over, maar bedenken dat in die stereotypen veel waars kan schuilen. Dan trekken we ons terug in onze studeerkamer, en schrijven een boek dat vooral over mannelijkheid gaat, ook een beetje over vrouwelijkheid, als contrast, maar toch: het verhaal van de man, zoals gezien, ervaren en beschreven door een man.
De Amerikaanse Harvard-filosoof Harvey C. Mansfield noemde zijn boek niet gewoon Mas­cu­linity maar koos Manliness als titel, wat naast ‘mannelijkheid’ ook ‘manhaftigheid’ bete­kent. Een polemische zet van de neoconservatieve Mansfield, want je weet zeker dat hij met dat archaïsche woord zijn progressieve Har­vard-collega’s meteen op de kast heeft gekregen. ‘Manhaftigheid’ klinkt verre van neutraal, hier wordt mannelijkheid bezien als mogelijkheid tot een deugdenleer, in deze setting is weer ouderwets plaats voor Ech­te Man­nen en Vrouwelijke Vrouwen en alles wat zich daartussen aan varianten kan voordoen.
Aan een paradox ontsnapt ook Mansfield niet: wie een boek schrijft over ‘manhaftigheid’ en daar uitgebreide citaten van Aristoteles, Pla­to, Hob­bes, Nietz­sche, Locke, De Beauvoir en Greer bij nodig heeft, moet toegeven dat een mannelijke deugd al bij voorbaat verloren is gegaan: die van de vanzelfsprekendheid. Zoveel geleerdheid voor iets dat vijftig jaar geleden nog geen uitleg of verklaring behoefde. Man, mannelijk, man-zijn. Daar lulde je niet over, dat was je – of niet, en dan had je pech.
Mansfields traktaat (de beste benaming voor dit boek) begint dus met de notie van verlies: wat ooit het vanzelfsprekend referentiepunt was, is nu probleem geworden, iets dat onderzocht en verklaard moet worden, zoals ooit de Vrouw, de Neger, de Jood en de Homo object werden van onderzoek. De man kijkt naar zichzelf, zijn soortgenoten en zijn eigen blinde vlek, en door mannelijkheid te problematiseren, verandert hij van een quasi-neutrale onderzoeker die altijd de Anderen bestudeert in iemand die zijn eigen kwaliteiten moet beoordelen. In die zin is Mansfields pleidooi voor een herwaardering van mannelijke deugden een typische minderheidsstrategie, die de Echte Man ironisch genoeg op een lijn plaatst met de Onderdrukte Vrouw of de Boze Zwarte.
Gentleman
Ik herinner me wat vijfen­twin­tig jaar geleden te boek stond als de Mannen­be­we­ging. Ook daar werd mannelijkheid onderzocht, door gepatenteerd linkse jongemannen in kreukelige T-shirts of zelfgebreide truien, die openlijk geïnspireerd waren door het feminisme. We praatten over onze mannenrol, hoe moesten wij ons verhouden tot vrouwen, tot onszelf.
Maar zie, vijfentwintig jaar later zijn de pro­ble­men die toen vooral in eurocommunistische en pacifistische kring werden behandeld het aandachtspunt geworden van een onmiskenbare neoconservatief, die woont in zijn pak en een steunpilaar is van de Republikeinse partij. Hier is sprake van een cultuurgoed dat niet gezonken is, maar opgetild naar de hoogste regionen van de politieke en academische wereld.
Mansfield verschilt in zoverre van de linkse mannenbroeders van toen, dat hij niet overdreven veel last heeft van schuldbewustzijn. De mannelijkheid die hij bestudeert, is niet alleen een probleem, maar ook een mogelijkheid, en wel om het Goede Leven van de oude filosofen te ontdekken. Mans­fields ideale mannelijkheid is niet de primitieve oerkracht waar de Ame­ri­kaan­se mannengoeroe Robert Bly alles van verwachtte (ontdek de woesteling onder je smokingjasje), maar een bijgeschaafde, geciviliseerde variant. Hij zegt het net iets anders dan De Beau­voir: je wordt niet als man geboren, je moet proberen het te worden. En wie ziet Mansfield dan voor zich? De gentleman, de man die drager is van een vanzelfsprekend soort mannelijkheid, die hoffelijk is voor vrouwen, beschermend voor kinderen, maar die ook te allen tijde bereid is zijn principes te verdedigen en de wereld in te gaan.
Dat klinkt wel als een leuke man en een nastrevenswaardig ideaal. Maar heeft het ook veel te maken met mannen as we know them?
Ja, vindt Mansfield, want de statische man-vrouw-verschillen die sociaal psychologen en evolutionair biologen vinden, zijn te groot om te bagatelliseren. En er valt in de (antieke) literatuur een rode draad te ontdekken, die mannen risico’s laat nemen en moed laat betrachten, terwijl vrouwen beschermen en verzorgen.
Hegel of de visboer
Ik schreef het eerder: alles wat u zo uit uw blote?hoofd aan stereotypen kan oplepelen over man­nelijkheid en vrouwelijkheid, klopt volgens Mansfield wel zo’n beetje. Het is een conclusie als een anticlimax, want waarom moeten wij eerst de hele Hegel doorspitten als we gewoon naar de visboer hadden kunnen luisteren?
Mansfield is ervan overtuigd dat de seksen wel gelijkwaardig zijn, maar niet gelijk. Man en vrouw hebben een andere natuur en dus een andere lotsbestemming. Ze zijn complementair, vullen elkaar aan. Hier klinkt de kenner van de Stoïcijnen toch tamelijk onverwacht als een belijdend lid van de Chris­ten­Unie. Wordt de Stoa zo alsnog gekerstend, krijgen de Ro­meinen plotseling bezoek van de ouderling?
Dan is er nog de kwestie van de vrije keuze. Die statistische verschillen tussen groepen mannen en vrouwen, dat wil ik best geloven, maar de liberale gedachte onderstreept nu juist dat we niet alleen gedetermineerd zijn, maar ook iets kunnen willen of kiezen. Voorbeeld: tijdens de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) streden ze om de El­zas en Straats­burg. Fran­se denkers toonden aan dat de kathedraal aldaar typisch Fran­se kenmerken bezat, Duitsers zagen slechts Duits-gotische trekken. Maar niet het karakter van die kathedraal, maar de wil van de El­zas­sers was belangrijk. Zij kozen ervoor Fran­sen te zijn. Einde discussie.
Hoe willen mannen leven? Wat kiezen vrouwen? Dat is de politieke vraag die alle andere overbodig maakt.
Harvey C. Mansfield, ‘Mannelijkheid’, vertaling Willem van Paassen. J.M. Meulenhoff, 376 pagina’s, € 25,–